Өзбекстан Республикасы Жоғарғы жəне Орта арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi

 59
Ə.КЕКIЛБАЕВТЫҢ «ҮРКЕР», «ЕЛЕҢ-АЛАҢ»  РОМАНДАРЫ 
Жоспары: 
1. Ə.Кекiлбаевтың тарихи романдары. 
2. «Үркер» романының тақырыбы. 
3.«Елең-алаң» 
романындағы 
тарихи 
оқиғалардың 
көркемдiк 
ерекшелiктерi. 
4. Романдағы образдар. 
5. Əбiлқайыр образының мəнi. 
 
Соңғы  жылдарда  қазақ  прозасында  тарихи,  тарихи-революциялық 
тақырыптарда  дүниежүзiлiк,  отандық,  ұлттық  туындылардың  реалистiк 
құнарлы  сипаттарын  мейлiнше  творчестволықпен  сiңiрген  жəне  əрқилы 
дəрежеде,  əр  алуан  сапада  дамыта  түскен  бiрқатар  шығармалар  дүниеге 
келдi.  Солардың  қатарында  жазушы  Ə.Кекiлбаевтың  «Үркер»  жəне  «Елең-
алаң» романдары жатады. Бұлар əзiрше бiрiншi-екiншi кiтаптар ғана. 
Əрбiр қаламгер тарих пен тарихи тұлғаларды, қоғам проблемаларын əр 
алуан ракурста қарастырып, əр қилы аспектiде жəне трактовкада шешедi. Бұл 
орайда  Ə.Кекiлбаевтың  «Үркер»  романының  тарихи-көркемдiк  бiтiм-
болмысы  əрi  кесек,  əрi  бөлек.  Мұның  өзi  автордың  тарихқа,  тарихи 
деректерге келу, сыр тарту, жүгiну тəсiлдерiнен, тақырыпты меңгеру, шешу 
жолдарынан,  тарихи  тұлға  мен  қоғамға  деген  принциптi  дара 
көзқарастарынан, көркемдiк трактовкасынан бастау алып, соған сүйенiп, қуат 
көрiнiстi  соның  көркемдiк  керуенiнен  нақты  алып  отырғандықтан 
аңғарылады. 
Орыс-қазақ  халықтарының  тарихи  байланысының  түп  негiздерi  мен 
олардың  ынтымақтасу  жолының  заңдылығын  көркем  бейнелеуге  арналған 
туындылавр  iшiнде  Əбiш  Кекiлбаевтың  «Үркер», «Елең-алаң»  романдары 
көрнектi  орын  алады.  Ə.Кекiлбаев  романдарының  тарихилық  сипаты  күштi. 
Ол халықтардың даму бағытына əлеуметтiк өзгерiстер негiзiнде қарайды. 

 60
Қашан  да  ел  өмiрiнiң  қиын  да  күрделi  шақтарында,  сыннан  өтiп,  оны 
бастайтын  азаматтар  болады.  Тарихтағы  жеке  адамның  ролiн  «Үркер» 
романы  бiзге  кең  суреттеп  бердi.  Романдағы  бүкiл  оқиғаның  дамуы,  əрекет, 
өмiр  құбылыстары – бəрi  де  оның  негiзгi  қаһарманы - Əбiлқайырдың 
көзқарастарымен байланысты дамиды, оның ой елегiнен өте көрсетiледi. Осы 
тұрғыдан Əбiлқайыр романның екiншi аты деуге лайық. 
Əбiлқайыр романда əрқырынан көрiнедi. Ең алдымен ол – хан тұқымы, 
сұлтан. Осы тұқымға тəн билiкқұмарлық, эгоистiк сезiмдерден де құр алақан 
емес.  Бұл  заңды  да.  Тұқым  қуалаған  хандықа  ертелi-кеш  ие  болатынын 
бiлетiн олардың психологиясында соған тезiрек жетуге құмарлық, өзiмшiлдiк 
сезiм  басым  болады.  Əкесiн,  туысын  өлтiрiп  хан  болғандар  бұл  тұқымда  аз 
емес. 
Алайда,  Əбiлқайыр  жаратылысы  бұлардан  өзгешелеу.  Өзiн  қарапайым, 
салмақты ұстап, халықпен ойлы қарым-қатынас жасай бiледi. Көп ортасында 
болады,  сөз  тыңдауға,  адам  тануға  ұмтылады.  Əбiлқайырдың  бұл  мiнезiнде 
өзiн хан тағына iштей дайындау сезiледi. Ол романда сол кездегi ел өмiрiнiң 
кең  тынысымен  астасып,  жарқын  бейнеленедi.  Əбiлқайыр  кедей  деп  кем 
тұтпай,  Тайланды  тең  ұстап  дос  болуы – оның  азаматтығын  танудан  туған 
бiлiмдiлiк.  Тентек  iнiсi  Мамай  Тайланға  зорлық  жасап,  шұбар  атын  тартып 
мiнгенде  де,  ол  iнiсiн  жазалап,  əдiлдiк  жағында  қалады.  Осыны  байқаған 
Əйтеке  би: «Төренiң  бағы – қарашаның  қайраты.  Қарымдыдан  құрдас 
жиғаның  жөн  екен»  дептi.  Əйтеке  сөзi  хан  тағына  отырғаннан  кейiн  де 
Əбiлқайырға сабақ болып қалғаны сөзсiз. 
Халық даналығы мен ерлiгiнiң белгiсiндей Мəтiнi де Əбiлқайыр танып, 
сыйлай  бiледi..  Оның  ақылы  мен  сөзi  əрқашан  өрелi  жастың  ойына  ой 
қосқанын, көкiрек көзiн ашқанын көремiз. «… Күнi өткен күңiреншек кəрiден 
гөрi  тақымында  шоқпары  салақтаған,  дəулет  қуып,  дəурен  iздеген,  жалыны 
қайтпаған  жастарға  үйiр  болған  дұрыс.  Тəйiрi,  жөн  бiлетiн  тектi  жiгiтке  ел 
ұстау деген сөз бе екен? Ол үшiн үлкенге iзет, қатарға қадыр, iнiге iлтифаттан 

 61
басқа не қажет болушы едi! Бұл жұрттың соңынан еремiз бе деп үмiттенетiн 
азаматынан бар дəметерi сол-ақ қой!» 
Бiр əңгiмеде Мəтi аузынан айтылатын осы сөздер де Əбiлқайыр жадында 
қатты  сақталғаны,  оның  бүкiл  ел  билеушiлiк,  азаматтық  жолының 
қағидасына  айналғаны  сұлтанның  барлық  iс-əрекетiнен  көрiнiс  табады. 
Батырлықтың  ар  жағында  даңққұмарлық  та  жоқ  емес.  Оны  Есет  батыр 
байқапты. «Сабазың  қалың  ел  таң  қалып  жатқанда,  кiрпiгiн  де  қаққан  жоқ. 
Сазарып  тұрып  алды.  Сұмдығына  найза  бойламас  қу  болмаса  қайтсын»- 
дейдi  ол  Əбiлқайыр  ерлiгiне  таң  қалған  жұртқа.  Кейiн  Есеттi,  Бөкенбайды
 
Жəнiбектi, тағы басқа батырларды маңында ұстау саясаты оны билiкке ғана 
жеткiзiп  қойған  жоқ,  хан  тағын  да  берiк  ұстауға,  кейiн  Россиямен 
одақтасуына жол ашты. Мəртөбеде болған сапарында қазақтың атақты билерi 
Төленiң, Қазыбектiң, Əйтекенiң сөздерiн тыңдады. 
Жалпы  Мəртөбеде  болатын,  кейiн  Күлтөбеде  өткен  жиындар  суретi – 
романның  жарқын  беттерi.  Онда  ел  басшылары  жиналып  ел-жұртының 
тағдырын ғана ақылдасып қоймаған, қалың көпке, үмiткер жасқа үлгi болар , 
ғибрат тұтар ақыл-өсиет сөздер айтқан. 
Осы  жиыннан  Əбiлқайыр  ұғып  қайтқан  сөздiң  үлкенi – халықтың 
тұтастығы,  бiрлiгi,  азаттығы  жайлы  едi.  Өзiндей  көшпендiлер  ортасында  ен 
даланы кең жайлап жүрген қазақтың көршiлерiнiң тарапынан əрқашан зəбiр 
көруi, онымен күресте бiрлiк, тұтастық көрсете алмауы, феодалдық туғызған 
алауыздықтар оның ойына ой қосып қайтты. 
Жазушы  Əбiлқайыр  өмiрiнiң  барлық  кезеңiн  тiзiп,  оның  жеке  басының 
тiршiлiгiн күйттеп жатпайды. Оның Кiшi Жүз ханы тағына отырып, Россияға 
қосылу  жайында  ұсыныспен  патшаға  өкiлдiк  жiберуi  мен  арадағы  келiссөз 
жайларын  ғана  шығармаға  тақырып  етiп  алады.  Сонымен  байланысты 
романның  төрт  тарауында  Петербургтен  хабар  күтiп  жүрген  ханның 
күптi,ойлы  күйiн («Тығырық»),  патша  елшiлiгiнiң  келуiн («Елшiлiк»), 
онымен  қиын  жағдайда  жүргiзiлген  келiсөз  жайын («Арбасу»)  жəне 
келiссөздердiң ұзақ тартысып барып сəттi аяқталуын («Айқас») суреттейдi. 

 62
Əбiлқайырдың Россияға қол артуы, оған бағынуға ант беруi жалпы қазақ 
мүддесiне де, оның мұсылмандық салтына да қайшы емес екенiн, оған қарсы 
болушылардың  ойы  тек  түсiнбестiк  екенiн  көрсетедi.  Зердебай  қызы 
Торғынның  Костюковпен  байланысын  ханның  орыстарға  жағыну  үшiн 
ұйымдастырған  iсi  деушiлердiң  жеңiлiсi  де  Əбiлқайырдың  үстемдiгiн 
танытады. 
Романдағы  Əбiлқайыр  образы  елдiң  ыстығы  мен  суығына  бiрдей 
көнетiн,  қажырлы,  ойлы  халық  басшысы  қандай  болуы  керек  деген  сұраққа 
жауап  бере  алады.  Тəуке  өлiп,  ел  бiрлiгi  босаңсыған,  ынжық  Болат  оған 
қабiлетсiздiгiн  таытқан  шақта  да,  хан  тiзгiнiн  ұстар  адамды  уақыттың  өзi 
талап етiп едi. Əбiлқайыр – осы уақыт талабының жемiсi. 
 Романда  игi iстiң  басында  тұрған  Əбiлқайыр  ханмен  бiрге  бiрталай 
батырлардың жарқын образдары жасалады. Олардың iшiнде Бөкенбай, Есет, 
Жəнiбек  батырлар  ерекше  көзге  түседi.  Олар  ел  тағдырын  Əбiлқайырмен 
бiрге  ойлап,  оның  идеясының  iске  асуына  тiлек  те,  бiлек  те  қоса  бiледi. 
Əсiресе,  Бөкенбай  ру  басшыларының  орынсыз  талас,  қыспақтарына 
ұшыраған  хан  мен  елшiге  шын  сүйеу  бола  бiледi.  Өзi  Россияға  қосылуға 
ризалығын  бiлдiрiп,  басқаларды  да  өз  беделiнiң  күшiмен  антқа  шақырады: 
«Қазақтың  басына  түскен  қай  ауыртпалықта  да  тартынып  қалған  жерiм 
жоқ…  Əлi  де  тартысатын  жаумен  тартысуға,  айтысатын  жаумен  айтысуға 
дайынмын…Алысқанмен алысып, жұлысқанмен жұлысудың жөнi  осы екен 
деп,  төрт  тарабыңмен  түгел  теке  көзденiп  отырмай,  бiр  жағымызды  ыққа 
ұстайық…  Əбiлқайырға  жау  iздегенде  ұстатқан    ноқтамды  дос  iздегенде 
ұстатпайтын  жайым  жоқ.  Қол  астымдағы  рулы  елiммен  ақ  патшаның 
боданында боламын деп алдымен мына мен айтам!» 
Бөкенбайдың осы сөзi Əбiлқайырға сүйеу болып, ханның да ант беруiне 
жол  ашады.  Одан  соң  батырдың  өзi  де,  Есет  те,  елдiң  беделдi  жиырма  жетi 
биi ант бередi. 
Романда суреттелетiн елдiң басшы адамдары – байлығымен, тектiлiгiмен 
емес,  ел  қорғау  күрестерiнде  батырлығымен,  ерлiгiмен  көзге  түскен,  ел 

 63
бiрлiгi идеясына ой қосқан азаматтар. Олардың əрқайсысы ақ  - өз руының, өз 
ортасының  көсемдерi.  Олар  негiзiнен,  халық  ортасынан  шыққан  адамдар. 
Бөкендайдың,  Есеттiң,  Тайланның,  тағы  басқалардың  Əбiлқайырмен 
достығында да осындай халықтық мақсат бар. 
Осындай  халықтық  образдардың  бiрi – Тайлан  батыр  мен  оның  əкесi 
Мəтi  би.  Халық  өзiнiң  ертедегi  дəстүрi  бойынша  би  деп  шешен  тiлдi,  əдiл, 
дана  адамдарды  атаған.  Романдағы  Мəтi – халық  даналығының,  ерлiгiнiң 
үлгiсi  десе  болады.  Мəтiнiң  дана  ойлары  Əбiлқайырмен  кездесулерiнде, 
Тайланды  Жомарттың  қызы  Патшайымға  үйлендiру  эпизодтарында  айқын 
танылады.  Жалғыз  баласы    Тайланды  Əбiлқайырға  қосып  кетуiнiң  өзi - 
Мəтiнiң  ақылдылығы.  Осындай  атадан  туып,  оның  өнегесiн  ұстанған 
Тайланның батырлығы, досқа адалдығы романда айқын көрiнедi. Оның аңда 
жүрiп  Əбiлқайырмен  кездесуi,  екеуiнiң  бiр  бөкендi  атып  алуы  мен 
Əбiлқайырдың Тайланның соңынан iздеп келiп табысуы – екеуiнiң де ерлiк, 
азаматтық бейнесiн көтерiп тұр. 
Роман  оқиғаларына  естелiк  күйiнде,  лирикалық  шегiнiстер  арқылы 
араласатын  Төле,  Əйтеке,  Қазыбек  билер  бейнелерiнде  де  əдiлдiк  аңсаған 
халық  ойларының,  даналықтың  сипаттары  жинақталған.  Жалпы,  романда 
қазақтың  халықтық  қасиеттерi,  ұлттық  психологияға  тəн  жақсылық  пен 
жиренiштi  кемшiлiктер  жерiне  жеткiзе  айтылады.  Олардың  көбi  аталған 
халық өкiлдерiнiң көзқарасымен сұрыпталып берiледi. 
Романдағы орыс адамдары iшiнде алдымен көзге түсетiнi – орыс елшiсi 
Тевкелев.  Оның  характерiн  жасауда  жазушы  тарихи  деректерге  көбiрек 
сүйенген. Тевкелев дəуiр шындығына оқиғаға қатысқан адамдардың көзiмен 
қарап  отырады.  Тевкелев  осы  тұрғыдан  қызғылықты  образ  болып  шыққан. 
Тəжiрибелi  дипломаттың  орыс-қазақ  халықтарының  мүдделестiгi  туралы 
ойлары  мен  қазақ  қоғамының  қайшылықты  жағдайларын  көрiп  тануы 
нанымды берiлген. Қазақ –орыс қарым-қатынастары жайлы бар мəлiметтердi 
оқи келе, өзi көзiн жеткiзе келе Тевкелев ойлары осыған тұрақтайды. Бiрiгуге 

 64
екi  жақ  та  мүдделi..  Оның  келiссөздiң  ойдағыдай  аяқталуына  да  күш 
салатыны осыдан. 
Тевкелев – тарихта болған адам. Қазақ даласына келгенге дейiн ол орыс-
қазақ қарым-қатынастарының тарихын терең бiлiп зерттеген. 
«Үркер» - реализмi  бай  шығарма.  Онда  сол  кездегi  қазақ  қоғамының 
өмiрi,  оның  көршi  елдерменен  тартысты  тiршiлiгiнiң  алуан  түрлi  шындығы 
терең суреттелген….Романда қазақтың ұлттық ерекшелiктерi, халықтық салт-
санасы, ұғым-түсiнiктерiне қатысты материалдар мол кездеседi. 
Негiзiнен  Кiшi  жүз  қазақтарының  Россияға  қосылуын  суреттей 
отырғанымен,  жазушы  романда  қазақ  елiнiң  халықаралық  жағдайын  да  кең 
сөз  етедi.  Сонымен  бiрге,  ол  Тəуке,  Сəмеке,  Жолбарыс,  Барақ,  Əбiлмəмбет 
сияқты  хан-сұлтандардың  қызметiн  бiр  жақты  суреттеуден  аулақ.  Олардың 
қиын  жағдайда  өмiр  сүрген  қайшылықты  саясаты  елдiң  бүтiндiгiн  сақтауға 
жұмсалғаны  даусыз.  Бiрақ  ол  саясат  табысты  бола  алмады.  Өйткенi  олар 
оңашаланып,  көршiлердi  алдап-сулап  өмiр  сүруге  болмайтынын  ұғынбады. 
Əбiлқайыр ұғымы мен түсiнiгi оларға қарсы қойылды. 
«Елең-алаң» - «Үркер» романының заңды жалғасы. Онда орыс елшiлiгi 
мен  Əбiлқайыр хан арасында қиыншылықпен  iске асқан келiссөзден кейiнгi 
екi  елдiң  ара  қатынасының  ширай  түсуi  жағдайлары  сөз  болады..Романның 
негiзгi сюжеттiк арнасы қазақ делегациясының Петербургке баруы, Орынбор 
экспедициясының  құрылуы  мен  қазақ  жерiне  сапары,  Ор  өзенi  бойына 
бекiнiс салуы, сол бекiнiсте Орынбор комиссиясының бастығы Татищев пен 
Əбiлқайыр  ханнның  кездесуi,  ханның  Россия  мемлекетiне  бодан  болу 
жөнiндегi  уəдесiне  берiктiгiн  дəлелдеп  ант  беруi  сияқты  оқиғалар  арқылы 
дамиды. 
Романдағы  басты  кейiпкердiң  бiрi -Əбiлқайыр  хан.  Оның  «Үркер» 
романындағы  бейнесi  мүлде  жаңа  жағдайда,тың  материалдармен  толыса 
түскен..  Ол  тəуекелшiл  жолбарыстың,  ашушаң  арланның  заманы  өткенiн, 
айлакер  түлкiнiң  заманы  туғанын  түсiнедi….»  Ал    аз  жұрттың  басшысына 
көп  жұрттың  басшысынан  гөрi  де  көбiрек  бiлiк,  көбiрек  айла  керек.  Көп 

 65
жұрттың  басшысы  бағындыра  бiлсе  де  жеткiлiктi.  Аз  жұрттың  басшысы 
бағындырумен  қоса,  бағына  бiлуге  де  тиiс.  Бағыну – бағындырудан 
əлдеқайда қиын»,-дейдi ол.  
Бағындыру  жəне  бағыну  өнерiн  меңгере  бiлген  Əбiлқайырдың  хандық 
мiнез-құлқы  да,  адамдық  психологиясы  да  романда  жан-жақты  суреттелген. 
Ең  алдымен  ол  жiгiтке  жақсы  атақ  пен  жақсы  құлықтан  басқа  əрекететтiң 
қайырсыз екенiн ұғады.Өзiнiң абыройын сақтау үшiн күреседi.  «Үлкен iске 
бас тiккен кiсiге алдымен керегi – қанағат» -деген Мəтi сөзiн жиi есiне алады. 
Абзалдықтың  ар  жағында  азап  барын  да  байқайды.  Сондай  сезiмдерге  бой 
алдырмау  ғана  Əбiлқайырды  мақсатына,  арманына  жеткiзгенiн  көремiз. 
Қандай  күйде  отырса  да,  оның  байсалды  қалпын  жоғалтпай,  əркiмнiң 
айтқанын  қалт  жiбермей  тыңдап,  мақұлдар  жерiн  мақұлдап,  даулы  жерiне 
шүйлiге  кетпей,  кең  мiнез  танытып, iлтифат  бiлдiре  отыратыны  да  басшыға 
лайық танылады.. 
Əбiлқайырдың  Жəнiбек  ауылында  қонақ  болуы,  қалмақ  ауылдарын 
шабуы, башқұрттармен қарым-қатынасы оның өз хандығының iшкi жағдайын 
күшейту  саласындағы  əрекет  тiршiлiгi  болып  табылады..  Алғашқы  оқиға 
арқылы  ол  өзi  сүйенетiн,  өзiне  сүйеу  болатын  iргелi,  қабырғалы  ру 
басшыларымен  батырларын  қолына  ұстау  саясатын  iске  асырса,  екiншi 
оқиғадан ханның қанша дегенмен шабуылсыз отыра алмайтынын көремiз. Ол 
өзiне  жаңа  өрiс  iздейдi,  олжаға  құмартады.  Ал,  башқұрттарға  хан  болу 
идеясы – шындықтан гөрi жоғарыда айтылғандай , арманшыл адамның қиялы 
тəрiздi. 
Мұның  барлығы  Əбiлқайыр  образының  күрделi  де  қайшылықты 
сипатын  анық  көрсетедi.  Ол – негiзiнен  өз  заманының  сырын  ұққан, iлгерi 
қарай  бiлген,  халық  тағдыры  мен  өзiнiң  хандық  мүддесiн  сақтаудың  жолын 
Россиямен бiрiгуде деп түсiнген ұнамды кейiпкер. 
Əбiдлқайыр мен Бопайдың ара қатынасы, жастық сезiмдерi мен алғашқы 
кездесулерi романда қызықты суреттелген. Бiрiмен бiрi сыйлас, ерлi-зайыпты 
адамдардың мiнез-құлқында да көпке үлгi болар ғибрат мол. 

 66
Əбiлқайыр  маңындағы  төре-сұлтандар,  ру  басшылары  арасынан 
Жəнiбек,  Бөкенбей,  Есет,  башқұрт  Таймас  т.б.  жап-жақсы  əсер  қалдырады. 
Автор  олардың  iс-əрекетiн  эпизодтық  суреттер  арқылы  танытқанымен, 
шынайы  суреттейдi.  Хан  осылармен  тiл  табысу  негiзiнде  ғана  бiрлiк, 
тұтастық, елдiк мəселелерiн шеше алады. Тiзгiндi бiрiгiп ұстауға тырысады.. 
Башқұрт  Үндемес  шал,  Арыстанбай,  Мырзатай  сияқты  ел  адамдары  да 
жарқын  образдар  дəрежесiне  көтерiлген.  Башқұрт  шалының  кектi  ер  мiнезi, 
Арыстанбайдың  жүректiлiгi  мен  тапқырлығы,  хан  буына  пiсiп  жүрген 
балдызы Мырзатайдың қоқиланған кейпi оқырман көз алдында қалады. 
 Елең-алаң – таңның бозғыл тартып ата бастаған тұсы. Бiрақ əлi төңiрек 
түгел  ашылып  болмаған.  Орыс-қазақ  қатынастарының  негiзi  салынғанымен, 
қазақ  елi  үшiн  əлi  көп  нəрсе  жұмбақ,  күдiктi  едi.  Таң  белгiсi  оның 
келешегiнен  үмiт  күтуге  дəмелендiргендей.  Əбiш  романының  аты  оқырман 
ойына осыны салады. 
«Үркердегi»  суреткерлiк,  жазушы  машығы,  образ    жасаудың  үлгiсi 
«Елең-алаңда» да сол күйiнде сақталған. 
Ə.Кекiлбаев  ең  алдымен,  тарихи  деректердiң,  тарихтың  эстетикасын 
суреткерлiкпен  терең  сезiне  бiлген,  сондай-ақ  тарихи  тұлға  мен  қоғамның 
бiр-бiрiне  деген  өзара  ықпалының  философиялық  тұтастығын,  тарихи 
прогресс  барысындағы  зор  əлеуметтiк  ролiн,  салмағын  тап  басқан.  Жазушы 
өзiнiң осындай алғыр да дара концепциясын, iшiнара жiктелу, түлеу, толысу 
үстiндегi роман жанрының саяси-философиялық формасын барынша ұтымды 
пайдаланып,  сол  кездегi  ел  тарихын,  қоғам  өмiрiн,  тарихи  тұлғалардың  iс-
əрекеттерiн кең масштабты трактовкаға қол жеткiзе бiлген.  
«Үркер»  романы  Əбiлқайыр  ханның  Россия  патшасына  елшi  жiберiп, 
ендi  өзiнiң  нар  тəуекелге  бел  буған,  не  бағына,  не  сорына  айналар  сол  бiр 
тiршiлiгiнiң  не  бүк,  не  шiк  хабарын  сарыла  күтiп,  екi  көзi  төрт  болып,  бал 
ашып,  үмiтi  мен  күдiгi  аралас  күптi  ойға  шомған  сəтiнен  басталады  да, 
кейнiнен  патша  елшiсi  Тевкелевтi,  аманатқа  берген  баласы  Ералы  сұлтанды 
Россияға қарай шығарып салу мерзiмiн қамтиды. Туындының уақыт жөнiнен 

 67
осылай шектелуiнiң өзi ересен көркемдiк жүк көтерiп тұр. Себебi шығарманы 
оқи келе бiздер Əбiлқайырдың жас кезiнен ел ағасы болғанға дейiнгi өмiрiн 
толық  көремiз.  Сонымен  қатар,  қазақ-орыс  арасындағы  дипломатиялық 
байланыстың əр алуан шытырмандарын аңғартатын небiр картиналарды тағы 
да көремiз. 
«Үркер»  романының  ең  басты  көркемдiк  жетiстiгi-тарихты,  тарихи 
тұлғаны, қоғамды өзiнше  суреттеу арқылы, дербес көркем трактовка жасай 
бiлуiнде,  əрi  сол  бiр  дербес  құдiретiмен  оқырмандардың  өткенiмiзге, 
тарихымызға деген саяси-философиялық көзқарасын қалыптастыру, дамыту, 
тəрбиелеу жолында өз мiндетiне жете алғандығында. 
Шығарма-«Тығырық», «Елшiлiк», «Арбасу», «Айқас»  атты  төрт 
тараудан  тұрады.  Бұл  тараулар-бiр  жағынан  əрi  өмiрлiк  шындықты,  екiншi 
жағынан романдағы əрi көркемдiк метафораны да айқын танытады. 
«Елшiлiк» тарауында орыс-қазақ дипломатиясының шежiресi, келешегi, 
«Арбасу»  тарауында  Əбiлқайырдың  Тевкелевпен  жəне  қазақтың  өзге  би-
батырларымен  мəмiлеге  барар  жолда  небiр  тұрпайы  тəсiлдердi  пайдалануы, 
«Айқас»  тарауында  Əбiлқайырдың  Батыр  сұлтан  тобымен  айқасы,  ал  сол 
даңғой  болғанымен,  қорқау,  қулығы  бар  Батыр  сұлтан  бастаған  топтың 
Тевкелев  елшiлiгiнiң  көзiн  құрту  жолындағы  мысық  тiлеу  iс-əрекеттерi  əрi 
тарихи шындық ретiнде, əрi көркем шындық ретiнде тұтасқан үйлесiм тауып 
жатады.  
«Үркер»  романының  бұған  қоса  елеулi  көркемдiк  табысы  мен  ерек 
шелiгiне  мұндағы  əрбiр  iс-əрекеттiң  өз  кульминациясынан  яғни  шарықтау 
шегiнен  сонау  түп-тамырына  дейiн  жан-жақты  терең  қоғамдық  мүлде 
салдарын  айтудан,  сонан  соң  барып  солардың  шығу  төркiнiн,  əр  қилы 
себептерiн келтiруден аңғарылады. Шынтуайтқа келгенде, əр кездегi əр қилы, 
алуан  деректер  негiзгi  мақсат  жолында,  авторлық  трактовка  барысында  əрi 
тарихи,  əрi  көркемдiк  мотивировка  жүгiн  қайыспай  көтередi.  Өйткенi 
бұлардың  барлығы  əрi  өмiрлiк,  əрi  символикалық  шындықтар  өмiрiнен  нəр 
алып тұрады жəне осы туындының көркемдiк пафосын құрайды. 

 68
Романның  басты  кейiпкерi  Əбiлқайыр  хан  болғанмен,  осынау  күрделi 
образдың  ойларын, iс-əрекеттерiн  Тевкелев,  Бөгенбай,  Есет,  Тайлан  тəрiздi 
кейiпкерлер  барынша  өркештендiре  түседi.  Əбiштiң  Əбiлқайыры  ылғи 
тарихтың  ызғырық  желiнiң  өтiнде  жүредi.  Жазушы  Əбiлқайыр  тəрiздi 
қарама-қайшылығы  мол  iрi  тарихи  тұлғаның  айрықша  дара  сипаты  ретiнде 
оның айлакерлiгiн, дипломатиялық көрегендiгiн, ел мүддесi мен өз мүддесiн 
бiр өрiм ете бiлген ақылдылығын кемел суреткерлiкпен бейнелеген. 
Əбiлқайыр  тағдыр  теперiшiн  өзiнiң  бойындағы  жоғарыдағыдай 
қасиеттерiмен жеңiп алған. Мəтi, Əйтеке тəрiздi билердi тал жiбектей майда 
қоңыр  мiнезiмен,  əдiлдiктi  көздеген  жiгiттiк  ерлiгiмен  таңдантса,  Бөкенбай 
мен Есет тəрiздi батырларды əскери қолбасылық өнерiмен, тапқырлығымен, 
батырлығымен  тəнтi  етсе,  Жəнiбек  батырды  жомарттығымен  үйiрiп  алса, 
Тевкелевтi  дипломатиялық  қабiлетiмен,  мемлекет  қайраткерiне  тəн  iрi 
қимылдарымен  сұғын  қадатып,  сүйсiндiре  бiлсе,  ал  Жəдiк  тұқымын,  Батыр 
сұлтанды алыстан орайтын қулығымен ашындыра бiлген жан. 
«Арбасу»  атты  үшiншi  тарауда  Бөкенбай  батырдың  Тевкелевке  келетiн 
жерi  бар.  Бөкенбай  мен  Тевкелевтiң  арасындағы  əңгiме  үстiнде  Батыр 
сұлтанның Əбiлқайырмен шатыстығы сөз болады. Сонан соң Тевкелевтiң өзi 
Бөкенбайды ылғи «батыр» деп сөйлейдi. Осы тұста Бөкенбайдың есiмi батыр 
атағымен  қатар  алынбай  немесе  тек  есiмi  алынбағандықтан  оқырман  бұл 
əңгiменiң бəрiн Батыр сұлтан жөнiнде екен деп ұғып қалуы мүмкiн. 
Белгiлi  жазушы  Ə.Кекiлбаевтың  «Елең-алаңы»  саяси  философиялық  
роман,  кезiнде  əдеби-сыннан  баға  алған,  оқырман  қауымының  ықыласын 
аударған, бұрынғы «Үркердей» кесек те бiрегей туындының заңды жалғасы. 
Яғни,  автор  дiттеген,  қаузап  жүрген  көп  томды  шығарманың  екiншi 
кiтабымен,  көшелi  де  тынысты  дүниесiмен  жүздесiп  отырғанымызды 
бүкпесiз айтуға негiз бар. 
«Елең-алаңға» 
патша 
үкiметiнiң 
шешiмi 
бойынша 
Орынбор 
экспедициясының  құрылу  мерзiмi  мен  Əбiлқайыр  ханның  Ор  бекiнiсiндегi 
салтанатта  бұрынғы  ниет-пиғылынан,  бодандығынан  айнымайтындығы 

 69
жөнiнде ант беру рəсiмi аралығындағы кезең арқау болған. Əуелден шектес, 
шептес  жатқан  көршiлестердiң-Россия,  қазақ,  башқұрт  өлкелерiнiң XVIII 
ғасырдағы  əлеуметтiк-қоғамдық  тыныс-тiршiлiгiндегi  қырық  құбылған, 
аумалы-төкпелi  климаттың  иiрiмдерiнiң  осы  елдердiң  iшкi  жəне  сыртқы 
саяси  өмiрiндегi,  дипломатиялық  саясатындағы  шым-шытырық,  қым-қуыт 
қитұрқысы  əр  алуан  деңгеймен  сипатталған  тарихи  нақты  жайттар  мен 
өмiрлiк  шындықтан,  шығарманың  күре  тамырына  өзек  болумен  қабат, 
жазушының «Үркердегi» қол жеткiзген оңды табыстарын, яғни бiз жоғарыда 
келтiрiп  өткен  басты  жетiстiктерiнiң  шоқтығын  көтере  түскен,  баянды  ете 
түскен.  Мұның  өзi  түптеп  келгенде,  туындының  сүйегiндегi  еңсесi  биiк 
көркемдiк  мерейiн  арттыра  түсуiне  жəне  сапалық,  дара  сипаттарының 
өркештене, жоталана, айдындана көрiнуiне шешушi септiгiн тигiзген. 
«Тəуекел»  жəне  «Елең-алаң»  атты  екi  бөлiмнен  тұратын  романда  да 
«Үркердегiдей»  суреткерлiк  машық,  тəсiл  сақталған.  Ел  өмiрiндегi  əр  алуан 
оқиғалар  төрт  жыл  iшiнде  Əбiлқайырдың,  Кириловтың,  Татищевтың, 
Бопайдың  жəне  басқалардың  көзiмен,  яғни  кейiпкерлер  санасындағы  ой 
ағымы арқылы берiледi. 
«Үркерде»  «жастайынан атаққа, даңққа құмартқан» Əбiлқайырдың бала 
кезiнен ел ағасы болғанға дейiнгi өмiрiн толық көрсек, ал ендi екiншi кiтапта 
«Елең-алаңда»-«билiктiң  қашанда  бiр  кiсiнiң  уысында  болмайынша» 
көздеген  мүддеге  жету  мүмкiн  еместiгiн  жəне  «қазақтың  баяғы  салдық, 
серiлiк  дəуренiнiң  өтiп  бара  жатқандығын,  ендiгi  жерде  ол  айналасымен 
бұрынғыша  алысып-жұлысып  жүре  алмайтындығын  соншалықты  шыншыл 
тұрғыдан көремiз». 
«Үркер» мен «Елең-алаң» туындыларының қазiргi заман мен дəуiр лебiн 
өткiр  əрi  шынайы  аңғартатындығы,  көп  ретте  үндес  əрi  сабақтас 
шығатындығы-мемлекеттiк дербестiк пен тəуелсiздiк, бiр тұтастық пен ауыз- 
бiрлiк,  бейбiтшiлiк  пен  соғыс  мүддесiн  көрсететiн  көкейтестi,  актуальды 
мəселелердi белгiлi бiр тарихи мерзiмнiң шындығы мен соның аясы арқылы 
шебер суреттей бiлiп, жайып салатындығында жатса керек. Бұған қоса уақыт, 

 70
замана көшi хақындағы, мемлекеттiк жəне халықтық мүдде барысындағы, тақ 
пен  тəжге  таласқан  ат  төбелiндей  хандар  мен  билердiң,  немесе  елдiк  пен 
ерлiктi  көксеген  халық  өкiлдерiнiң  ой  пиғылдарымен  қам-харакеттерi 
турасындағы,  қатпар-қатпар  шындығы  мол  небiр  тағдырлар  жайындағы 
жөңкiлген  дариядай,  ендi  бiр  тұста  көктемнiң  селдеткен  нөсерiндей,  немесе 
сусыған құм көшкiнiндей төгiлiп ақтарылатын суреттеулерден қазақ жерi мен 
кеңiстiгiнiң  əрi  географиялық,  əрi  əлеуметтiк  барометрiн  нақты  сезiнгендей, 
көргендей, қолмен ұстағандай боламыз. 
Əбiш  Кекiлбаев  романдары  асықпай  ұзақ  оқылатын  туындылар.  Ол 
оқырманын  бiртiндеп  табады.  Əр  ұрпақ  оған  өз  пiкiрiн  бiлдiрiп,  өз  ойын 
қосатын  болады.  Соның  өзiнде  «Үркер»  мен  «Елең-алаң»  романдарының  
халықтық туынды екенi дау тудырмайды. Олар ойнап емес, ойлап оқылатын 
туындылар.  Романдарда  суреттелетiн  тарих  сабағы  бiзге  адамгершiлiк 
тағылым ұсынады. Жазушы тарихи фактiнi парасатты талдаудан өткiзе алған. 
Сондықтан  да  «Үркер»  мен  «Елең-алаң» - Əбiш  Кекiлбаевтың  ғана  емес, 
қазақ тарихи романының елеулi табысы болыпсаналады. 

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: