Жамалбеков Е.Ү
Бореалдық (салқын) белдеу
жүктеу/скачать 1,53 Mb. Pdf көрінісі
|
топырактану Жамалбеков (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- 3.Субборелады (қоңыр жай) белдеу
| 2. Бореалдық (салқын) белдеу. Ылғалды мұхит
жағалауы секторларының 600 ендіктен бастап оңтүстік тундра топырақтары субарктикалық шалғындармен, сирек тапалды ормандармен алмасады. Олардың топырақтары шымд ы ірі- гумусты және шымды-шымтезекті болып келеді. Солтүстік Америкада (Канаданы қоса есептегенде) шымды субарктикалық топырақтар Алясканың және Алеут аралының мұхит, теңіз жағаларын алып жатыр. Терістік Еуропада бұл топырақтар Норвегияның Атлант жағалауларын, Исландия, Фарер және Шотланд аралдарының жазық жерлерін қамтиды. Шын мәнісіндегі бореалды белдеудің негізгі бөліктері кең алқапты орманды зона ендігінде орын тепкен, батысы мен шығысында ені азайып, орталығында доғаға ұқсап, ені терістікке біршама жылжыған. Бұл зона үш секторға бөлінеді: батыс пен шығысындағы күлгін топырақтар, ал ең салқын, орталықтағы құрлықта күлгін және орманды -тоңды топырақтар. Орталық сектордың ені батыс пен шығысқа жақындаған сайын азаяды. Еуразиядағы орманды -тоң топырақтар (Орталық Сібірде) ендіктің 55-66 0 -на шейін төмендейді. Батыс Сібірде мәңгі тоңдар тайганың тек терістігінде кездессе, Еуропалық бөлікте орман топырақтарының тоны жыл сайын ериді. Терістік Америкада орманды-тоңды топырақтар Атлант жағалауынан Тынық мұхитқа шейін тұтас зона түзеді. Дегенмен мұнда да орманды-тоңды топырақтардың оңтүстікке жылжуы құрғақ континенттің ортасында байқалады.Бұл алқаптарда ол топырақтар оңтүстікке қарай 50 0 ендікке жылжыса, Атлант жағалауында 55 0 -та, ал Тынық мұхит жағалауында 60 -62 0 шамаларында орналасқан. 100 3.Субборелады (қоңыр жай) белдеу. Бұл белдеу әр түрлі топырақ зоналарымен және күрделі көлденең зоналық құрылыммен сипатталады. Мұнда негізгі үш сектор бөлінеді: 1.Ішкі құрғақтық секторы, терістіктен түстікке қарай бірнеше топырақ зоналары бірін-бірі ауыстырады. 2. Екі симметриялы мұхит жағалау секторлары, топырақтары біртектес. 3. Ішкі құрғақтық сектордан шығысқа өтпелі сектор. Бұл аймақта ішкі құрғақтық зоналар теңіз жағалауынан ішке құрғаққа жылжыған сайын ылғалданудың кемуіне байланысты ендік зоналар меридианалды зоналарға ауысады. Мұндай заңдылық батыс сектордағы мұхит жағалауында да байқалады, бірақ мұнда құрғақтану процесі тек континенттің орталығына және оңтүстік субтропикалық белдеуге жақындаған сайын арта түседі. Ішкі континенталды (құрғақ) секторда терістіктен түстікке қарай орманның сұр топырақтары, қаратопырақтар (даланың), құрғақ даланың қарақоңыр топырақтары, шөл - даланың құба және шөл зонасында сұр-құба топырақтары бірін- бірі ауыстырады. Сонымен қаратопырақтардың терістік шекаралары 55-57 0 -тық ендікте, қарақоңыр топырақтар шекарасы 52-53 0 -тық ендікте болса, ал құба топырақтарының терістік шекарасы 48 0 -тық ендікке төмендейді. Ал бұл сектордың шекарасы ылғалы мол мұхит жағалауына жақындаған сайын барлық зоналар оңтүстікке жылжиды. Батыс жағында дала және шөл-дала зоналары 45 0 -қа төмендесе, шығыс жағында олар ендіктің 38 0 -на шейін төмендейді. Ал жоғарғы сипатталған топырақ зоналары және олардың оңтүстікке қарай алмасуы шығыс Еуропа мен Батыс Сібір аймақтарына тән. В.В.Докучаев осы өңірлерді зерттей жүріп, топырақтардың алғашқы көлденең зоналық заңын анықтады. Осы топырақтардың таралу заңдылықтары терістік Американың орталық жазықтарында да байқалады. Аймақтардың теңіз жағалауларына жақындағанда жоғарғы айтылған зоналықтар бұзылып, олардың ендік немесе меридианалды зоналықтары сезілмейді. Еуразияның қоңыр жай жазық белдеуінде орманның құба топырақтары екі ареалға бөлінеді: 1) Батыс Еуропаның Атлант жағалауы; 2) Қиыр Шығыстың муссонды оңтүстігі (Жапония, Корея, Терістік-Шығыс Қытай). 101 Терістік Американың шығыс мұхиттар жағалауында орманның құба топырақтары меридионалды бағытта қаратопыраққа түстес топырақтармен ауысады. Ол топырақтар терістігінде орманның сұр топырақтарымен, ал оңтүстігінде субтропикалық қызғылт-қара топырақтармен ауысады. Ал батысқа қарай қара топырақтар меридионалды бағытта құрғақшылықтың көбеюіне байланысты қара қоңыр, құба және шөлдің сұр-құба топырақтарына ауысады. Бұл жағдай ішкі континенталдық секторларға тән құбылыс. Осындай заңдылықтар шығыс Азиядағы Қытайдың теріс-шығыс жазықтықтарындағы мұхит жағалауындағы өтпелі секторларда да байқалады. жүктеу/скачать 1,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|