Т†лен …бдiк?Лы парасат майданы таЎдамалы Алматы «Раритет» 2012
жүктеу/скачать 1,3 Mb. Pdf көрінісі
|
Парасат майданы
| ТОЗАЅ ОТТАРЫ ЖЫМЫўДАЙДЫ
I ?зын бойлы, к†зiлдiрiктi кiсi †зiнiЎ сабырлы, т„кап- пар кейпi мен саркiдiр тартјан жас шамасына јарамай, жеЎiлтек асыЈыстыјпен есiктi лајтырып ашып, iшке кiрдi. – Эдуард Бейкер мырзаныЎ операциясы бiтiп кеттi ме? – дедi басја елдiк акцентпен ентiге с†йлеп. Содан кейiн зиялы адамдарЈа т„н инабатты ж†н-жобаны бґзып алЈанына †кiнгендей: – ¤афу †тiнем, – дедi јолын кеудесiне апарып. – Са- ламатсыз ба? Швейцар шал талай шетелдiк јонајтарды †з јолымен јабылдаЈан, шен-шекпендi к†п к†рген, оныЎ Ґстiне аса лауазымды мекеменiЎ јызметшiсi болЈандыјтан тҐк аб- дырамай, сырттан балаша жҐгiрiп енудiЎ „бестiк екенiн к†зiмен бiлдiрiп, „лi ырЈалып тґрЈан айналмалы „йнек есiкке безбҐйректене бiраз јарады. – Бiтiп кеттi, – дедi содан кейiн. – …рине, бiтiп кеттi. Кеш јалдыЎыз. Ендi мырза ешкiмдi де јабылдамайды. ‡зiЎiз ойлаЎызшы, т†рт саЈаттыј операциядан соЎ дґрыстап бiр тыныЈу јажет јой... Солай емес пе?.. Жој, †зiЎiз айтыЎызшы? Солай емес пе?!. – Осыны ол тап Бейкер мырза емес, †зi тыныЈатындай аса бiр кейiстiкпен айтты. – Ендеше мынаны бiлгiм келедi: ол кiсi јазiр осында ма, жој, Ґйiнде ме? – 296 – ШвейцарЈа бґл сґрај ґнамай јалды. – Ѕабылдамайтын болЈан соЎ б„рiбiр емес пе?! – дедi јабаЈын шытып. Бiрај осы тґста-ај †зiнiЎ тым артыј кеткенiн сезе јойды да: – Дегенмен, сiзге јажет болып тґрса, айтуЈа болады. Ол кiсi јазiр кабинетiнде, – деп тҐсiн жылытты. Бейтаныс кiсi јалтасынан сигарет алып, «тартсам ба, тартпасам ба» дегендей саусаЈыныЎ арасында жҐгiртiп ґзај тґрды. – АсыЈыс болмасаЎыз, кҐтуiЎiзге болады... ШыЈып јалар... Тегi, јателессем Јафу †тiнем, французсыз ба? – дедi швейцар „Ўгiме туып кетер деген Ґмiтпен. ‡йткенi ол таЎертеЎнен кешке дейiн жалЈыз отыратын да, зерiгiп, с†йлесетiн адам iздейтiн. – Италияданмын, – дедi шет елдiк кiсi сґрајја м„н бермей, – сонда јанша кҐтер екем? – Жиырма минут, – дедi швейцар да бґл сґрајја м„н бермей. – Бейкер мырзада iстегенiме јазiр аттай бес жыл. Шетелдiктердi тҐсiнен ажыратуЈа машыјтанып алЈам. Сол „детпен жобалап едiм, с„л-п„л јателескен екем... КешiрiЎiз, и„! – Оја емес. ОтыруЈа бола ма? – О, „рине, мырза! ОтырыЎыз, отырыЎыз! – Швей- цар серiк табылЈанына јуанып кеткендей, јалтасынан јоЎыр шыт орамалын алып, айјынырај к†ру Ґшiн жiппен байлап јґрастырылЈан ескi к†зiлдiрiгiнiЎ „йнегiн ыса бастады. Кескiнi салјын к†рiнгенмен шетелдiк јонај кiшiпейiл, ашыј мiнездi адам болып шыјты. – Сiз, б„лкiм, естiген шыЈарсыз, операция јалай аяјталды екен? – дедi „Ўгiменi †зi бастап. – Ѕалай аяјталушы едi, – дедi швейцар осынау жер- жердiЎ б„рiн шулатып жатјан ґлы ојиЈаЈа бойы Ґйрен- ген бейтарап пiшiнмен. – …деттегiдей †те с„ттi аяјтал- ды... Несiн айтасыз, Бейкер мырза топырајтан адам жа- ратјан жој, јалЈаныныЎ б„рiн жасап жатыр емес пе!.. Керемет јой, керемет! – Швейцар сол «кереметке» †зiнiЎ де јатысы бардай мҐжiлген ескi тiстерiн к†рсетiп, мајта- нышпен ыржия кҐлдi. Бiрај ол мґнымен тојтап јала алмады, †йткенi бґл тајырып оныЎ еЎ жајсы бiлетiн, – 297 – негiзгi тајырыбы едi. Сондыјтан: – М„селен, – дедi с†зiн жалЈап. – М„селен, мен †зiм †ткен кҐздегi операцияныЎ ку„сi болдым. Жер-жерден д„рiгер дегендерiЎ јаптап кеттi. КиноЈа тҐсiретiндер сыймай кеткен соЎ, маЈан «ендi ешкiмдi босатпа» деп тапсырЈан. Есiктi бекiттiм де, бер жаЈынан мен де бардым. БарЈан соЎ, јґлај салып тыЎ- даймын Јой баяЈы. ТҐрлi-тҐрлi с†з... «НаујастыЎ †мiрiн сајтап јалуЈа ешјандай мҐмкiншiлiк жој, ајылЈа сый- майды» дестi бiреулер. Бiреулер тiптi: «‡летiнiн доктор БейкердiЎ †зi де бiледi, операцияны „шейiн жарнама Ґшiн жасап жатыр» дестi. Ајыры не болды?.. ‡зiЎiз ојыЈан шыЈарсыз? Операция с„ттi шыјты. Ол Ґшiн тек уајыттан ґту керек екен. Эдуард Бейкер 11 саЈаттыј операцияны т†рт-ај саЈатта аяјтаЈан... Феномен!.. МедицинадаЈы фе- номен!!! Моргтен неше адамды тiрiлткенiн естiп пе едiЎiз?.. Инфарктан †лген адамды 30 минуттыЎ iшiнде жеткiзсе, јґтјаруЈа болады дейдi доктор Бейкер... Ол пiкiрдi, шын- дыЈында, мен де јолдаймын... Себебi... мен †зiм де медик болдым Јой... Рас... тастап кеттiм... КҐнк†рiс... тiршiлiк... Швейцар „Ўгiменi †зiне јарай с„ттi бґрып алЈаннан кейiн, †зi туралы да рајаттана баяндаЈысы келiп бiр тґрды да, алдында тґрЈан адамныЎ шетелдiк екенiн ыјылассыз мойындап, мҐдiрiп јалды. – Т†нiп келген ажалдан кiмдi јґтјармады бґл. Шын м„нiнде, «Медицина т„Ўiрiсi» Јой. Осындай бiр мајсатына жеткен армансыз адам болатын болуы керек дҐниеде... – ДоктордыЎ бала-шаЈасы бар шыЈар? – дедi шетелдiк кiсi оныЎ с†зiн б†лiп... – Баласы жој, „йелi де жој. Неге екенiн бiр т„Ўiрiм бiлсiн. ¤ылымЈа берiлiп кеткеннен деп те айтады. Кiм бiлген?.. ‡зiЎiз де медицина жаЈынан шыЈарсыз? – Жој, журналиспiн. – А-а-а, солай ма едi?.. Сiз маЈан мынаны айтыЎыз- шы, журналист мырза, доктор Бейкер адам жасын ґзар- татын д„рi жасап жатјан к†рiнедi. Сонда бiз јайда бара- мыз? Ауру †лмейдi, к„рi †лмейдi. Жер бетiне јалай сыямыз, а? – АдамдардыЎ жер бетiне сыймай јалатыны швейцарЈа бiртҐрлi јызыј боп к†рiндi де, ж†телген секiлдi булыЈа кҐлiп, к†зiнiЎ астымен журналиске сы- Јырая јарады. – 298 – …зiл журналиске „сер еткен жој. ШвейцарЈа суретке јараЈандай тесiле јадалып, ойланып јалды. – Доктор келе жатыр, – деп сыбырлады швейцар д„лiз тҐкпiрiнен дабырлай с†йлескен бiр топ адамды к†рсе- тiп. – ОртадаЈысы доктор Бейкер... ОныЎ оЎ жаЈында ака- демик Клейтман... Сол жај шеттегi доктор Холл... Жалпај, ꥡгiрт к†зiлдiрiк киген, ґзын бойлы, ерекше тiп-тiк доктор Бейкер бейтаныс јонајја жајындап келiп: – Сiз менi кҐтiп тґрсыз ба? – дедi т„каппарлыјтан туатын батыл Ґнмен. – Д„л солай, доктор Бейкер. ОперацияЎызЈа Ґлгiре алмадым. – Ѕайдансыз? – Италиядан келдiм. Ливино Палетелли, журналиспiн. – Ѕуаныштымын. Не јалайсыз? – Доктор Бейкер! Мен сiздi операция ҐстелiнiЎ жаны- нан к†рмек боп келiп ем. …лбетте, шешендi мiнбеден к†рген абзал Јой. (Доктор Бейкер «„рине Јой» дегендей басын изедi). Бiрај ол тiлегiм орындалмады. Ендiгi тiлегiм – јабыл к†рсеЎiз, Сiзбен тiлдесу. Рґјсат етiЎiз, доктор Бейкер! Сiзбен жолыЈысудыЎ мен Ґшiн јаншалыј куаныш екенiн айтып жатудыЎ јажетi болмас. Доктор Бейкер мґндай с†здiЎ талайын естiгем деген- дей паркет еденге јарап, таЈы да басын изедi. – ЖурналистердiЎ к†п мазалайтыны рас. ОныЎ Ґстiне јазiр менiЎ тыныЈатын уајытым... – Доктор журналистiЎ бетiне сынай јарады да, ґнатјан пiшiнмен, – егер тым ауыр сґрајтар јойып, јинамасаЎыз, – дедi балаЈа жыми- Јандай жымиып, – бiр саЈат уајытымды Ґйдегi кабинетiмде сiзбен „Ўгiмелесiп †ткiзуге ризамын. Журналист мґндай бајытты тiптi кҐтпеген екен: – О-о! – дей бердi јайталап. – О, сiзге Ґлкен рајмет, доктор Бейкер. Сыртја шыјјан соЎ доктор жанындаЈылармен јол алысып јоштасты да, журналиске бґрылып, машинаны иегiмен к†рсеттi. – ОтырыЎыз! Доктор жол бойы тiс жарып, Ґн јатпады. Тiптi маши- надан тҐсiп, жајтаулары алтындай жарјыраЈан сґр бас- јышпен жоЈары †рлеп, кеЎ д„лiз бойында алжапјыш бай- – 299 – лаЈан јызметшi „йелдердiЎ кейбiрiмен амандасып, јаЎја сҐйекке, јан тамырлары адырайЈан жалаЎаш мҐсiндерге толы бiрнеше б†лмелi з„улiм кабинетке енгенде де Ґн јатпады. Терезесi кҐншыЈысја јараЈан тҐпкi б†лмеге кiргенде барып: – Синьор Палетелли, отырыЎыз, – дедi креслоны нґсјап. Журналист осынша байлыј пен с„н-салтанаттыЎ Јылым адамына јанша јажетi болЈанына тҐсiнбей, јабыр- ЈадаЈы алтын рамаларЈа салынЈан РубенстiЎ «Арыстан аулауы» мен БрюлловтыЎ «ПомпейдiЎ ајырЈы кҐнiне» т.б. толып жатјан портреттерге, сувенирлерге, асыл тастар- мен „шекейленген парсы кiлемдерiне, доктор БейкердiЎ м„рм„р тґЈыр Ґстiндегi от с„улесiндей жарјыраЈан алтын бюстiне таЎырјай јарады. «Шамасы, сыйлыјтар тґратын б†лме болды Јой» деп ойлады iшiнен. Доктор Бейкер креслоЈа шалјая отырып, галстугiн кеЎейттi. – Синьор Палетелли, – дей бердi де, „лдене есiне тҐс- кендей, – тојтай тґрыЎызшы, – дедi ойланып. – Сiз осы «ЮнескоЈа» жазып тґратын Ливино Палетелли емессiз бе? – Дґрыс айтасыз, соныЎ †зiмiн. – И„, и„!.. Сiздiн саяси тајырыпја жазЈан бiрнеше мајалаЎызды к†ргенмiн... Рас... толыј ојып шыЈуЈа мҐмкiншiлiк болЈан жој. Д„лiрек айтсам, уајытым бол- мады. Уајыт дегенiЎiз алтыннан јымбат болып тґрЈан заман Јой јазiр. Ал ендi јґлаЈым сiзде. – Доктор! СiздiЎ медицина саласындаЈы ґлы жеЎiстерiЎiз сiзге дейiнгi тарихтаЈы ЈалымдардыЎ ешбiрiнде болып к†рген жој. Осы бiр „лдејашан мойындалЈан ајијатты „ркiм †зiнше д„лелдейдi. Бiреулер сiздiЎ басы- ЎызЈа јонЈан ерекше бајыт десе, бiреулер уајыт тудыр- Јан јґбылыс деп јарайды. Ендi бiреулер д„лелдеуге сый- майтын мистицизмге тiрейдi. МґныЎ б„рi де сайып кел- генде бiрыЎЈай бiржајты пiкiрлер деп ойлаймын. Деген- мен, осы жайында †зiЎiз не айтар екенсiз? – Тегiнде, адамныЎ †зi жайлы с†йлегенiнен јиын н„рсе жој... …лгi айтылЈан «бiржајты» пiкiрлер жайлы да еште- Ўе айтјым келмейдi, – дедi доктор солјылдај креслода тербелген кҐйi асыјпай сигарын тґтатып. – ШындыЈын- – 300 – да, белгiлi бiр јґбылыстыЎ бiр Јана себебi болуы мҐмкiн емес. Тарихи себеп, „леуметтiк себеп, биологиялыј се- беп, физикалыј себеп... м-м-м, философиялыј себеп, таЈы сол сияјты дегендей, толып жатыр Јой. Ал шыЈармашы- лыј адамын биiкке шырјататын јґдiреттi кҐштер – бiлiм, еЎбек, ерiк кҐшi ж„не интуиция. ?лы жаЎалыјтарда осы- ныЎ еЎ соЎЈысы басым болады... Ал маЈан келетiн бол- сај, менiЎ шыЈармашылыј „дiсiмде бiр Јана †згешелiк бар. Ол – шектелу. ЯЈни... Ѕалай деп айтсам екен... †з бойыЎдаЈы барлыј кҐш-јуатыЎды бiр нҐктеге јадау. Ме- дицинада мыЎдаЈан нҐкте бар. Мен јалЈан нҐктелерге к†Ўiл аудармаймын. Сiз сенесiз бе? – дедi кенет доктор кҐлiмсiреп. – Мен медицинаныЎ кейбiр јарапайым м„селелерiнен тҐк сезбеймiн. И„, и„, бiр †тiрiгi жој. Есесiне, мен маЎызды нҐктелердi жајсы айырамын. Сон- дыјтан да осы уајытја дейiн менiЎ алдымнан о дҐниеге аттанЈан ешкiм жој. – Азаматтыј борыш пен Јылыми мајсат жайлы не ай- тасыз? – Бґл екеуiнiЎ арасында јайшылыј бар дегенге мен тҐсiнбеймiн. Борышым – жалпы адамзат мҐддесiне јыз- мет ету. Сондыјтан да менiЎ объектiлерiм – бґЈан дейiн медицинаЈа берiлмей келген еЎ басты, јатерлi кеселдер. Менiмен 10 жыл бойына жекпе-жекке тҐскен сол дертке барша адамзат дауа кҐткелi јай заман! Альберт Нобель б„йге тiккеннен берi де осы дертке шипа iздеп, басын бай- лаЈан јанша Јалым †ттi! Ѕанша уајыт †ттi! Ѕаншама ґлы адам јґрбан болды. Бiрај мен жҐрексiнгенiм жој. Жау- ласпајја д„л осы јатерлi дерттi, «ајијат ажалды» таЎдап алдым. Гете шал айтјандай, орындалЈан ґсај мајсаттан орындалмаса да биiк мајсат артыј јой јашанда. Ајыры, мен жеЎдiм... Мајсатыма жеттiм!.. Рас... – Доктор аузына д„мсiз бiрдеЎе тҐсiп кеткендей бетiн тыжырайтып, Ґнде- мей јалды да: – Рас, – дедi таЈы да. – АдамзаттыЎ бiр маЈан тiрелiп тґрЈан ештеЎесi жој. Мен болмаЈаннан ештеЎесi „дiре јалып, јґрымас та едi. С†йтсе де... – Док- тор Бейкер с†зiн аяјтаЈан жој. Сигарын сорып отыра бердi. Журналист доктордыЎ јызылкҐреЎ, ашаЎ жҐзiне јарап отырып, швейцар шалдыЎ «...араб дейдi, еврей деп бiреу айтады» деген с†зiн есiне тҐсiрдi. – 301 – Доктор Бейкер креслосын таЈы да тербеп жiбердi де: – Сосын не айтуЈа болады? – дедi јолын жайып. – Мајала жазсаЎыз осыларды толыјтырып, бiрдеЎе дей са- ларсыз. – Сiзге таЈы бiр сґрај. ‡з мемлекетiЎiздiЎ †зге халыј- тармен јарым-јатынаста ґстап отырЈан саясатына јалай јарайсыз? – Синьор Палетелли! – дедi доктор јатјыл Ґнмен. – Мен саясатпен айналыспаймын! Журналист т†мен јарап, Ґндемей јалды да: – Саясат ОппенгеймердiЎ даЎјына зиянын тигiзген жој јой, – дедi ајырын Јана. – Ал сiз маЈан ОппенгеймердiЎ саяси јайраткерлiгiнен адамзатја тиген игiлiктi айтып берiЎiзшi. И„, и„, айтып берiЎiзшi. Ол б†гемек болЈан зґлымдыјтыЎ д„мiн халыј б„рiбiр татты. Н„тиже бермеген „рекеттiЎ б„рi „урешiлiк деп јана аталады. ТарихтыЎ †з заЎы, †з стихиясы бар. Оны бґзуЈа сiз бен бiздiЎ шамамыз жетпейдi. ТiршiлiктiЎ даму заЎы Ґнемi адамдардыЎ пайдасына шешiлетiн шы- Јынсыз с„ттiлiктен Јана тґрса деп тiлеудiЎ †зi јандай аЎ- јаулыј десеЎiзшi! ТарихтыЎ мына тґсында б„ленше бҐйтiп јателеспегенде жаЈдай басјаша болатын едi деу, алЈашјы д„уiрдегi динозаврлар табиЈат кенет суытып кетпегенде јґрып кетпей, тiрi јалатын едi деген секiлдi јиял Јой. Болмаса, сол мґз д„уiрiнiЎ басталуыныЎ †зi белгiлi бiр јажеттiлiктен туып отырЈан табиЈи жайт емес пе! – Док- тор саЈатына јарады да: – Ѕарсы болмасаЎыз, осымен „Ўгiмемiздi доЈарайыј, – дедi. – Менiмен бiр партия шах- мат ойнауЈа јалайсыз? Ол осыны айтып, †зiне ешкiм јарсы келiп к†рмеген даЈдымен жауап кҐтпей, кнопканы басып, шахмат „кеп тiгуге јызметшiсiн шајырды. ДоктордыЎ тастан јашалЈан „лпеттей, жадырап, я тҐнерiп, јґбылыс бiлдiрмейтiн, бедiрейген к†се жҐзi мен јатјыл жанары, пенде баласына оЈаштау, †ктем мiнезi, ајырында ај-адал еЎбекпен емес, „лдејалай јґпия јарај- шылыјпен јолЈа тҐскен јисапсыз јазынаЈа ґјсас, бiр адам бойына сыйЈызуЈа келмейтiн Јылыми табыстар – †Ўкей бiр с„ттiлiк – осыныЎ б„рi ґЈымды ауырлатып, „лдебiр ајылдан тыс тылсым кҐшке, тҐсiнiксiздiкке „кеп – 302 – тiрейтiн. Журналист †зiнiЎ болашај мајаласында доктор- дыЎ характерiн ашу Ґшiн осы тҐсiнiксiздiк пен јаталдыјты негiзгi штрих етiп алсам да жарап жатыр-ау деп ойлады. Содан кейiн ґсај детальдар Ґшiн јажет болар деп, Ґй iшiндегi бґйымдарды, олардыЎ орналасу т„ртiбiн мґјият јайта јарап шыјты. – ЖҐрiЎiз, – дедi доктор «корольдiЎ» алдындаЈы пеш- касын екi орынЈа жылжытып. Журналист те пешкасын екi орынЈа жылжытты. Доктор f2-нi f4-ке жҐргенде, журналист d7-нi d5-ке жылжытты. Одан кейiн бiр пешкасын јґрбан етiп, d5-тi таЈы iлгерi басты. – ї-м-м-м! – дедi доктор ойнајы, к†Ўiлдi Ґнмен. – ФалькбеердiЎ контргамбитi! ‡те жајсы! Доктор БейкердiЎ шахматты с†йлеп отырып ойнайтын „детi бар екен. Тегiнде, ґтуды мајсат јылмайтын секiлдi. Сол „детiмен: – Синьор Палетелли, – дедi бiр тґста шанышјысымен д„мдi бiрдеЎенi тҐйреп алЈысы келiп отырЈан адамдай ферзасын бґлЈајтатып, – јґдай Ґшiн бiрдеЎе айта оты- рыЎыз. ДҐние жҐзiнiЎ чемпиондыЈына таласып отырма- Јан болармыз. Синьор Палетелли кҐлiп жiбердi. – ОныЎыз рас. Бiрај не айтјанды јалайсыз? – ‡те жајсы, бiз онда былай јорЈанайыј, – дедi док- тор С2-нi СЗ-ке јойып. – ДҐниеде болып жатјан жаЎа- лыјтарды к†п бiлесiздер. К†п к†ресiздер. СоныЎ б„рi „Ўгiме. – ОныЎыз рас, – дедi журналист таЈы да. – Мен †те к†п жҐремiн. …ртҐрлi ојиЈаларЈа кезiгем. Бiрај оныЎ б„рi сiзге ґнамауы мҐмкiн. – ЕштеЎе етпейдi. – Доктор ферзасын корольдiЎ ал- дына жҐрдi. – ?намауы мҐмкiн, – дедi журналист с†зiнiЎ аяЈын јайталап. Соны айтты да «атын» пешканыЎ алдына шы- Јарды. – Себебi менiЎ саяхат сайын к†рiп јайтатында- рымныЎ б„рi к†Ўiл жабыјтыратын, аянышты уајиЈалар. – А-а, солай ма? – И„, доктор, д„л солай. Доктор Бейкер јарјылдап кҐлiп жiбердi де, оЎ јанат- тан ракировка жасады. – 303 – – Ѕайтемiз ендi. Анда-санда жабыЈып алЈан да дґрыс шыЈар. ТабиЈат берген јґбылыстыЎ б„рiн адам баласы аЎсауЈа тиiстi. Мейлi ол јуаныш болсын, мейлi уайым болсын. ‡йткенi адам Ґшiн еЎ жаманы – зерiгу. Зерiгуден басјаныЎ б„рi салыстырмалы тҐрде айтјанда тҐгел жајсы. – Сонымен сiзге к†Ўiл жабыјтыратын „Ўгiме керек јой? Доктор ґзај ойланып отырып јалды да, кенет јуанып кетiп: – Шах!.. – дедi. – И„, к†Ўiл жабыјтыратын бiр „Ўгiме айтыЎыз... Журналист корольдiЎ алдын пiлмен бекiттi. – Бiздер Ґшiн ел аралаудыЎ еЎ алдымен саяси м„нi јымбат. …ртҐрлi халыјтардыЎ тарихымен, „леуметтiк жаЈдайымен, д„стҐрлерiмен, „дет-Јґрыптарымен таны- самыз. СоЎЈы сапардан жинаЈан материалдарымды жи- најтап отырып, мен жајында мынандай бiр пiкiрге келдiм. Жалпы болашај атаулы б„рiмiзге бiрдей ж„не бiрдей јажет десек те, жеке адамдардыЎ тiлек-мајсаты, мґЎ-мґјтажы бiр-бiрiне ґјсамайды Јой. Айталыј бiреу – аш, екiншiсi – жалаЎаш, Ґшiншiсi – ауру. Аш адамЈа тамај керек, жалаЎашја киiм, ал ауруЈа тек д„рi керек. ОлардыЎ јажеттерiн шатастырып Ґлестiруге болмайды. Халыјтар да сол сияјты... БiреудiЎ мґјтажы бiреуге игiлiк боп жарымайды. …лгi †зiмiз баспа беттерiнде †ркениеттi ту етiп, адамзат мҐддесi деп даурыЈып жҐргенiмiз – Ґстемдiк јґрып отырЈан т†рт-бес ґлы халыјтыЎ Јана мґјтажы т„рiздi. – Сiз жҐрмей јойдыЎыз Јой. – КешiрiЎiз! – Журналист бiр с„т шахмат тајтасына аЎтарыла јарады да, јолайлы ештеЎе таппаЈандай шеткi пешканы ысыра салды. – Болмаса мемлекеттер †мiрiнiЎ негiзгi жҐгiнерi – экономика емес, мораль болатын кез жеттi емес пе?! АйтыЎызшы! – Шах! – дедi доктор. – …лбетте солай болуЈа тиiстi, – дедi журналист корольдi асыЈыс атпен жаба салып. – Бiрај iс жҐзiнде олай емес. Бiр халыјтыЎ ар-намысынан бiр доллардыЎ ыјпалы кҐштi. Бiздер халыј Ґшiн деп „уелi тамаша бiр – 304 – идеяларды тауып аламыз да, артынан сол идея Ґшiн ха- лыјтыЎ †зiн јґрбан еткiмiз келедi. – МґныЎ б„рi рас болуы мҐмкiн, бiрај сiз айтјандай к†Ўiл жабыјтыратындай аянышты „Ўгiме емес... – Рас, – дедi журналист келiсiп. – Аянышты халдi мен тек соЎынан к†рдiм. Тiптi соЈу ойымда жој едi. Аяј асты шешiлдi... Бiз тҐнгi саЈат 5-те келдiк... Одан таЈы да ґшајја отырып, Ґш саЈат ґштыј. Мен осы ЈґмырымныЎ iшiнде мґндай керемет табиЈат к†ркiн кездестiрген емеспiн... Жер бетi к†з тґнЈан к†к жасыл бiрдеЎе. Сан салаЈа б†лiнген †зендер дененiЎ јґжынаЈан јан тамырын- дай жҐз тарам болып айјасып жатыр. Ендi оны тiлмен айтып... – Сiз осы јай жердi айтып отырсыз? Журналист «сонда мен баЈанадан не айтып отырЈанмын» дегендей докторЈа к†зiлдiрiгiн алып, таЎырјай јарады. – Амазонка Јой. БразилияЈа барЈанымды айтам. – А-а? – ДоктордыЎ к†зiлдiрiк жајтауынан асып тґрЈан биiк јабаЈы дiр ете јалды. – А-а, и„, айта берiЎiз. – Бiз ньямбикуара тайпасыныЎ территориясына јондыј. ОлардыЎ бiразы сондаЈы американдыј миссио- нерге жалданып жґмыс iстейдi екен. Мынаны јараЎыз- шы, миссионерге Нью-Йорктан немере iнiсi келген. Жо- лай суыј тиiп, тґмау болыпты. СоныЎ „келген тґмауы- нан бiр кҐнде 50 Ґндiс †лген. «МенiЎ балаларымныЎ ыс- тыЈы к†терiлсе, бҐкiл тайпаныЎ јыл Ґстiнде тґрЈаны» дейдi миссионер. ¦ндiстер Ґшiн тґмау еЎ јауiптi жґјпа- лы аурулармен бiрдей к†рiнедi. Мен сол арада тґратын д„рiгер жiгiттiЎ к†мегiмен Мату-Гроссу штатындаЈы бiрнеше тайпаныЎ мекенiн араладым. ¦ндiстер отанын јазiр «Жасыл тозај» деп атайды. Бiрај Амазонканы то- зајја айналдырЈан улы жыландар мен ауру тарататын масалар емес, тҐпсiз јґрдым батпајтар мен ажал к†лдерi де емес, адам жегiш балыјтар мен каймандар да емес... к„дiмгi †ркенитет пен м„дениет апармај болЈан «ај ниеттi» ај адамдар. Мына сiздiЎ... – А-а! – дедi доктор таЈы да естiмей јалЈандай. – Мен алЈашјыда жергiлiктi тайпалардыЎ этнография- сы, „дет-Јґрпы, салт-жоралары туралы жолжазба стилiнде к†лемдi мајала жазбај болЈам. Бiрај мен кеш јалып- – 305 – пын. ТайпалардыЎ к†бiсi жер бетiнен мҐлде јґрып кет- кен. М„селен Арипуана †зенiнiЎ бойындаЈы цинта ларга тайпасын пулеметпен јырыпты. Кейiн ґшајпен жҐрiп тек- сергенде, бiрде-бiр ҐндiстiЎ тiрi јалмаЈаны айјындалЈан. …рине, оныЎ б„рiн жасап отырЈан – сол жердегi каучук фабрикасыныЎ јожасы. ОныЎ јаруланЈан бес бандиттi 800 долларЈа жалдаЈаны да айјындалЈан. Бiрај бґл јыл- мысты айыптауЈа ешкiмнiЎ шамасы жетпейдi. ‡йткенi ол жоЈарЈы Ґкiмет орындарымен байланысып жатјан јґпия „рекет. Ал тапаюна тайпасына не iстеген дейсiз Јой?.. Та- паюнаЈа мышьяк јосылЈан бiрнеше ж„шiк јант сыйла- Јан. Кейбiр деревняларда лашыјтарЈа кiрiп, барлыј от- басына Ґлестiрiптi. Бiр жетiнiЎ iшiнде тапаюна да жој бол- Јан. Содан кейiн кезек паташоЈа келедi. ДеревняЈа жал- Јан д„рiгерлер келiп, „р адамЈа екi-екiден укол салЈан. ШприцтiЎ iшiнде кiсi †лтiретiн шешек вакцинасы бар. «Паташо шешектен †лдi» деп жазыпты кейiн кейбiр эт- нографтар. Б„рi рас: паташо iндеттен јырылды. Бiрај iндет јолдан жасалды Јой... Н„сiл јґрып барады. Ај адамдар джунгли iшiнде еЎ соЎЈы Ґндiстердi аулап жҐр. – А-а? – дедi доктор Бейкер Ґшiншi рет јайталап. С†йттi де јолы јалтырап, ґстап тґрЈан «атын» тајтаЈа јарамастан жылжыта салды. – До-ок-тор! Ат бґл араЈа келе алмайды Јой! – О, не... Ах, кешiрiЎiз... Мен тiптi јате жҐрiппiн Јой. – Доктор атты екiншi рет жҐрдi. – Бґл араЈа да келе алмайды. Доктор Бейкер есiнен жаЎылЈан адамша не iстерiн бiлмей, шахмат тајтасына мелшие ҐЎiлiп, отырып јалды. Журналист докторЈа таЎырјай јарады да: – Б„лкiм, мында жҐргiЎiз келген болар, – деп јолы- нан атты алып, I4-ке јойды. – Рајмет... синьор Палетелли!.. Мен... д„л сол жерге жҐргiм келген... Айта берiЎiз. – Ѕазiр Јалымдар тек †лген тайпалардыЎ этнография- сын жазуда. Тек естiгендерiн жазуда, „рине. ‡йткенi рас- тайтын бiрде-бiр ку„ жој. Жајында таЈы бiр араку тайпа- сыныЎ јґрып бiткенi айјындалды... – Немене? – дедi шҐберектей боп-боз болЈан доктор орнынан тґра берiп. – 306 – Журналист докторЈа Ґрейлене јарады. – Араку тайпасы... – Сосын, – дедi доктор јырылдап. – Араку тайпасынан да бiрде-бiр адам јалмаЈан. «Не- ден јырылЈаны белгiсiз, мекенжайлары јаЎырап бос јалды» деп жазды. Доктор сојыр адамша креслоныЎ жајтауларын сипа- лап, бiртҐрлi меЎiреуленген кҐйi јайта отырды. – Сонда олардыЎ жазыЈы не? – дедi журналист „Ўгiмесiн сабајтай. – Бразилия орманында жаратылып, †сiп-†нгендiгi ме? …лде јисапсыз байлыЈы ма? И„, и„, д„л солай. Бґл кҐнде жердiЎ кеЎдiгi мен байлыЈы да халыјтыЎ сорына айналЈан. Болмаса XVII Ј. темiрден зат жасап, м„дениет јґрЈан, Пастерге дейiн жыланныЎ уына ем ойлап тапјан, ЕуропаЈа картоп пен јызанај егудi, јызыл бґрыш пен темекi егудi Ґйреткен 2 мил- лион Ґндiстен бiрнеше жҐзi јалЈанына кiм жауап бередi? ¤алымдардыЎ айтуынша, ендi он жылдан кейiн бiрде- бiр Ґндiс јалмайды. Ѕалса, тек зоопаркке јоюЈа бiрдi- екiсi јалуы мҐмкiн. Менiмен айтысјан бiр миссионер: «Олар јолдарына тҐскен тґтјындарын жейтiн к†рiнедi Јой» деп жазЈырды. БҐкiл Бразилияда адам етiн жейтiн бiрде-бiр тайпа жој. Ол – д„лелдеудi јажет етпейтiн аксиома. Сонда шын м„нiндегi адам жегiштер кiмдер болып шыјты?! – Журналист јалтасынан сигарет алып тґтатты да, к†кшiл тҐтiн арасынан сыЈырайып, кiн„лаЈан адамдай докторЈа јарады. – Мен осылардыЎ б„рiн јґлаЈыммен естiп, к†зiммен к†рдiм. К†рдiм де, бґл бҐкiл адамзаттыЎ арына басылЈан †шпес јара дај деп тҐсiндiм. Бiз жґмсај диванда жатып, јосыла алма- Јан екi жас туралы романдар ојып немесе фильм- дер к†рiп, к†зiмiзге жас аламыз. Бiз бiр адамныЎ таЈды- ры Ґшiн жер жҐзiнiЎ прессаларын шулатып, ґрандар ґстап, к†шеге шыЈамыз, јылмыстыныЎ жазалануын талап етемiз. ‡лiм жазасына бґйырамыз. Ал тґтас бiр н„сiлдiЎ, бiрнеше халыјтыЎ јґрып кетуiн јай тiлде суреттеп беруге болады. Халыјты †лтiрушiлерге адамЈа бiткен санамен јандай жаза ойлап табуЈа болады, док- тор Бейкер! – 307 – ДоктордыЎ бґдан „рi тыЎдауЈа шамасы жетпедi. ТаЈы да сојыр адамша сипалап жҐрiп кнопканы басты да, јызметшiсiне: – Синьор Палетеллидi шыЈарып салыЎыз, – дедi кекештенiп. Содан кейiн ол журналистiЎ јалай јол берiп јоштас- јанын, жайсыз „Ўгiме айтып, к†Ўiл-кҐйiн бґзЈанына кешiрiм сґраЈанын, шыЈып бара жатып јалпаЈын тҐсiрiп алЈанын аЎЈарЈан жој. Есiк баяу сыјырлап, сыртынан жабылЈанда доктор есiнен танды. Доктор Бейкер јґрысјан саусајтарын јызметшiсi сын- дыра жазып жатјан кезде есiн жиды. – Мырза, мен д„рiгер шајырттым, јазiр жетуге тиiстi, – дедi абыржыЈан јызметшi доктордыЎ жҐзiне Ґрейлене јарап. Доктор Бейкер јалтасынан орамалын алып, тер бґршајтаЈан маЎдайына басты. Басын салбыратып, ой- ланып отырды да: – Д„рiгердiЎ јажетi жој, јайтара сал, – деп јызмет- шiсiн шыЈарып жiбердi. Доктор мелшиiп ґзај отырды. Талма ауруына ґшыра- Јан адамдар есiнен айырылып, оянЈанда мидыЎ јайсыбiр б†лiктерiнде жаЎЈыру процесi пайда болып, „лдејашан ґмыт болЈан ојиЈалар, ґсај детальдар, тiптi айы, кҐнi, саЈаты, минутына дейiн айјындалатынын ол бґрыннан бiлетiн. Тап јазiргi ајыл-ойындаЈы „лдебiр жаЎарЈан ай- јын елестердi де сондай с„тке ґјсатты. Ол јалыЎ том кiтаптыЎ арасынан жабылып кеткен бiр парајты iздеген адамдай, уајытты керi санап, тҐгендеп жатып, кенет кiлт тојтады. ‡ркениет „лемiнiЎ – Нью-Йорктегi 100 јабат Ґйлер мен жарјылдаЈан жасау бґйымдардыЎ †лшеусiз салтана- ты мен дабыра јошеметтiЎ, „лемге „йгiлi болЈан даЎј пен Јылыми табыстардыЎ, талантына бас ґрЈан сансыз тобыр- дыЎ аѕ ґрЈан даурыјпасыныЎ таЈы сол сияјты †мiрдiЎ ойлануЈа мґрша бермеген „ртҐрлi алданыштарыныЎ ас- тында „лдејашан ґмыт болып, †лдiге саналЈан бiр тiршiлiк „лдејалай жан бiтiп, јыбыр еткендей болды. Ж„не ол – о дҐние мен бґ дҐниенiЎ арајашыјтыЈындай алыста, тым алыста јалЈан тiршiлiк едi. Доктор Бейкер сол с„тте адам – 308 – баласыныЎ ґзај Јґмырында бiр-ај рет кездесетiн, болма- са кездеспей де кете беретiн айрыјша таЈдыр јалтарысы- на тап болЈанын ж„не ендiгi Јґмыры осы јалтарысја бай- ланысты екенiн тҐсiндi. II Анасынан шыр етiп жерге тҐскенде „кесi оЈан Кияку деп ат јойды. …кесi Чоро осы т†Ўiрекке „йгiлi бајсы бо- латын. Бiрај к†п ойланып жатпастан „шейiн «Кияку» дей салды. ‡йткенi атта тґрЈан тҐк жој деп ойлайтын. ¦ш жасја дейiн јалай †мiр сҐргенi КиякудыЎ есiнде жој. …йтеуiр осы мекендегi к†п баланыЎ бiрi болЈандыј- тан, ол туралы жобалап былай деуге болар едi. Кияку атам заманнан араку тайпасы мекен еткен аЈыс- ты, лай †зеннiЎ жаЈасында, т†бесi банан, пальма жапы- рајтарымен жабылЈан јарак†леЎке лашыјтыЎ iшiнде јызылшаја кҐйiнде дҐниеге келдi. ¦й iшiне јосылЈан екiншi баланыЎ јуаныш тойы, ырым-салты „сiре-дабы- расыз, „деттегiдей бiркелкi салтанатпен †ттi. Одан кейiн Кияку †зге с„билер секiлдi емшек iздеп, жылайтын бол- ды, шыјылыјтап кҐлетiн болды. Барлыј с„билер секiлдi ол да сҐйкiмдi болды. Оны к†бiне естияр аЈасы арјалап жҐретiн. Арјалап жҐрiп, ґзај жолдан оралЈан балыјшы- лардыЎ алдынан шыЈатын, егiстiкте жемiс терiп жҐрген „йелдерге баратын. Шешесi КиякудыЎ †зiн танып ґмтыл- Јанына јуанып, м„з болатын. Екi жасында оны к†ршi ҐйдiЎ †зiмен жасты бґйра бас јызымен атастырып, аймајтаЈы лашыјтарды шајырып, жоралЈы жасады. ‡стiп Кияку есiн бiлдi. ¦ш жастан бы- лайЈы †мiрi оныЎ жадында Ґзiк-Ґзiк елес кҐйiнде, Ґрейлi я јуанышты, болмаса тҐсiнiксiз, келте с„т кҐйiнде, одан кейiн бiркелкi, жҐйелi тiршiлiк, ґзын сонар ојиЈа, јат- јабат јајтыЈыс, јарекет, уайым, бај-д„улет кҐйiнде тґтас сајталыпты. КиякудыЎ туЈан жерi – ајпа †зеннен јол созым жердегi јалыЎ аЈаш т†бесiнен сҐмбiдей шаншылЈан кҐн с„улесiнiЎ арасымен сҐрлеу јуалап, ашыј алаЎЈа шыјјанда бiр-ај к†рiнетiн лашыјтар тiзбегi-тiн. ‡зеннiЎ бґл јабаты јалыЎ- Ја кеулеп енген шыЈанај т„рiздi жайылма тґс. Иiрiмге – 309 – ересек балалар ау јґрады, тасбаја аулайды. АЈыс айдап шыјјан ґсај балыјтар, кейде жалпај тґмсыј тукуна- рестер, кҐлгiн пинтадастар да балдыр арасынан жондары жылтырап к†рiнiп тґрады. Бiрај неге екенi белгiсiз, Ґлкен кiсiлер балыј аулауЈа екi-Ґш кҐндiк алысја кететiн. Кейде одан да к†п, бiрнеше кҐн жоЈалады. Ајырында аЈыс бас- тауынан к†Ўiлдi јију естiлiп, балалармен бiрге жарыса жҐгiрiп, (найза, јорап ауЈа оралЈан балыј арјалаЈан, ґзын- дыЈы кiсi бойынан астам јызЈылт таЎбалы зiлдей пира- куруды т†рт-бесеуi „реЎ к†терiп келе жатјан балыјшы- ларды к†ргенде, таЎЈажайып бiр шат сезiм бойЈа тарап, бајытты јылушы едi. Балалар маймылдарша шу-шу етiп, секiрiп, бiр-бiрiмен алысып, лашыјтарЈа жеткенше мей- рам кҐнгiдей думандатып келетiн. Бґл кезде алаЎЈа жґрттыЎ б„рi жиналады. Шалдар да, кемпiрлер де, бала к†терген „йелдер де, найза лајтырып, кҐресiп жатјан жастар да, iЎiр тҐспей отты јоршап, темекi тҐтiнiн бґрјыратып, кҐндiзгi жајсылыј рухын шыЈарып салып тґрЈан бајсылар да шаруаларын тастап, балыјшы- ларды јарсы алады. Ымырт меЎдеп, јараЎЈы тҐседi. Жын-перiлер жайла- Јан тҐн баласында лашыјтан шыЈып, јам ойлайтын тiрi жан некен-саяј. Кияку аспалы т†сегiнiЎ Ґстiнде етпетiнен жатып: – …кем јашан келедi? – дейдi оттыЎ тҐбiнде жемiс тазалап отырЈан шешесiне. Содан кейiн «ертеЎ» дейтiн жауабын кҐтiп, Ґндемей јалады. – ЕртеЎ, – дейдi шешесi. Кияку бiр бҐйiрiне аунап тҐсiп, «ертеЎ» дейдi iшiнен. К†з алдына темекi тҐтiнiн бґрјыратып, ш†п јайнатып отырЈан „кесiн елестетедi. …кесi – басына бај јонЈан к†рiпкел, т„уiп адам. Ѕар- шадайынан „лдебiр сијыршылар тайпасыныЎ арасында †сiп, бајсы-балгерлiктiЎ сырын ґЈыпты деседi. Сондыј- тан оЈан бҐкiл аймајтаЈы жараланЈан аЎшылар, дертке шалдыјјан, јарЈыс дґЈасы атјан Јарiптер, тiптi кҐйеуiн јызЈанЈан „йелдерге дейiн келiп, шипа тiлейдi. Бiрај „кесi т„Ўiрi жолына берiлген тајуа адам болЈандыјтан, от ба- сында отыруы аз. ЖаЎбыр тасјыны басылысымен арја- сына дорбасын асып, аЈаш жапыраЈынан жасалЈан јайы- – 310 – Јына отырып, ґзај сапарЈа аттанады. ЅалыЎ орман, тау- тасты аралап, дуалы д„рi жасайтын ш†п, жапырај, тамыр iздейдi. Тек толыј ай мейрамына бiр кҐн јалЈанда тойды елмен бiрге †ткiзу Ґшiн јайтып оралатын. Одан таЈы кетедi. – Кияку! – дейдi шешесi мґныЎ ґйыјтамай жатјанын сезiп. Кияку ґйыјтап жатјан боп к†рiну Ґшiн дыбыс бермейдi. Шешесi жанына келiп, шашынан сипайды. Кия- ку басын к†терiп, шешесiнiЎ таЎЈажайып рајат сезiмiне б†лейтiн мейiрбан, мґЎды к†здерiн к†редi. – ?йыјта! – дейдi шешесi шашынан еркелете жґлјып. Кияку екiншi бҐйiрiне аунап тҐседi. «Ѕашан келедi?» – дейдi iшiнен. – «ЕртеЎ»... «ЕртеЎ, ертеЎ»... * * * Толыј ай мейрамыныЎ јарсаЎы јашан да јарбалас. КҐн к†терiле тайпа к†семi Айруа бајсылар мен к„рi шалдарды жиып алып, б†ренелер јойылЈан алаЎда ке- Ўес †ткiздi. Сайыс, жарысја дайындалып жҐрген жас- тардан басја еркек атаулы, тiптi балаларЈа дейiн, денелерiн бояп, маска жасап, „йелдер нан пiсiрiп, жемiс шырынынан сусын дайындап, той жабдыЈына кiрiсуде. АЎда-санда лашыјтар iшiнен сыбызЈы Ґнi естiледi. – Кияку! Кияку! Саридi шајыр. Тамај iшсiн. Бiр топ баланыЎ ортасында Ґюлi јґммен ойнап отыр- Јан Кияку Ґн-тҐнсiз орнынан тґрып, кiшкене јолдарын баяу сермеп, жалЈыз аяј жолмен жаЈалауЈа јарай жҐрдi. АЈасы Сари сонау айЈай-шу шыЈып жатјан тґста, ойын- сауыјтыЎ iшiнде жҐр. Ѕазiр бґлардан б†лек, шеткi, Ґлкен лашыјта бойдај еркектермен бiрге тґрады. ‡зiне айттыр- Јан јызды менсiнбей, басја јызЈа Ґйленем деп, бґрын да бiрнеше рет баЈын сынаЈан. Бiрај к†рер к†зге елден Ґздiк шыЈар ештеЎесi жој, јарапайым, талдырмаш жiгiт аЎЈа, балыјја барЈанда ешбiр ерлiк к†рсете алмаЈасын, тайпа к†семi Ґйленуге рґјсат бермей јойды. Ендi ертеЎгi б„се- кеге тҐсiп, таЈы бiр рет баЈын сынамајшы. Кияку јаз- јатар тґрып, кезекпен найза лајтырып жатјан жiгiттердiЎ јасына келдi де, келген шаруасын ґмытып кетiп, бiраз тґрды. «Ај шаЈала» белгiсiмен боянЈан ґзын бойлы жiгiт: «СаЈан не керек?» – дегенде барып, есiне тҐсiп: – 311 – – АЈамды шајыршы, – дедi. – Сари-и-и! – деп айЈайлады ґзын жiгiт. Ѕауырсын јалпај киiп, белдiгiн јызылмен бояЈан Сари найзасын к†терiп, оЎтайланЈан кҐйi Киякуге бґрылды. – Не? – Тамај iш. Сари жҐгiре тҐсiп, найзасын жiберiп јалды да, жерге јонЈан јґстай јолын жайып, жалЈыз аяЈымен секектей, найза тҐскенше јадала јарады. Содан кейiн жалт бґры- лып, лашыј жајја жҐгiре ж†нелдi. «Шiркiн, Сари Ґйле- нуге рґјсат алса» деп ойлады жолай Кияку. ‡йткенi ол Ґйленсе, „кесiнiЎ де, шешесiнiЎ де јуанатынын, олар јуан- са, †зiнiЎ де јуанатынын жајсы бiлетiн. Кияку лашыјја кiргенде шешесi мен Сари ертеЎгi тойдыЎ басы јылып, отја пiсiрген балыјпен, нанмен т„ттi сусын iшiп отыр екен. – Балам, – дедi шешесi Сариге јарап. – ‡зiЎдi-†зiЎ јинамай, осы азабыЎды јойсаЎ јайтедi?.. Сари наннан екi-Ґш рет јауып асады да, тҐйiлiп јал- мас Ґшiн сусыннан јылј еткiзiп бiр жґтты. – Сари Томуэнi жајсы к†редi, – дедi. Содан кейiн су- сыннан таЈы бiр жґтты. – СаЈан б„рiбiр рґјсат етпейдi. – Сари Томуэнi жајсы к†редi... – Сосын ґмытып јал- майын дегендей таЈы да «Сари Томуэнi жајсы к†редi», – дедi шыЈып бара жатып. ТҐс ауа бес кҐндiк сапардан оралЈан балыјшыларды јабылдау салтанаты болды. СыбызЈы Ґнi кҐшейiп, той- дыЎ асынан д„м тату Ґшiн еркектер далаЈа шыјјанда, салт бойынша оларды к†рмеу Ґшiн „йел атаулы бiрi јалмай лашыјтарына ендi. Еркектер асыјпай тамајта- рын iшiп болып, маскаларын бiтiрiп, оларды к„де ла- шыЈына апарЈаннан кейiн Јана „йелдер сыртја шыјты. Осы кезде тайпа к†семi Айруа бастаЈан топ – к†семнiЎ „йелi, бала-шаЈасы, жајын-жґраЈаттары сарнаЈан сы- бызЈы Ґнiне „ндете јосылып, лашыјтарды айналуЈа кiрiстi. – ...Ѕасиеттi перiштелер рухы, Б„рiмiздi желеп-жебей г†р. Б„рiмiздi, б„рiмiздi, – – 312 – деп гҐрiлдедi ерлер дауысы. «Жебей г†-†-р», – дедi к†семнiЎ ґл-јыздары жiЎiшке дауыспен тым-тырајай јосылып. – СыбаЈамызЈа б†лген АЎЈа толы нуыЎ Ґшiн, Балыј толы суыЎ Ґшiн, МыЎ да бiр рајмет, жаратјан ием!.. – МыЎ да бiр рајмет, жаратјан ием! – деп шулады жґрттыЎ б„рi. У-шу боп, јуанЈан балалар жҐгiрiп, к†сем бастаЈан топја јосылып кеттi. Кияку јосылЈан бетте бiреуiнiЎ јолынан ґстай алып едi – к†семнiЎ кiшi јызы Кумба екен. Жымиып КиякудыЎ саусајтарын ајырын јысып јойды. – Ѕасиеттi кҐннiЎ нґры, ЖґртымызЈа пана болЈан, Сенен асјан јґдiреттi ешкiм жој... – Ешкiм жој! – деп „ндеттi Кумба Киякуге јарап. Содан кейiн кҐлiп жiбердi де, шешесi мен КиякудыЎ јолын ґстата салып, †зi топ iшiне енiп кеттi. – АЎЈа толы нуыЎ Ґшiн, Балыј толы суыЎ Ґшiн... МыЎ да бiр рајмет!.. К†семнiЎ „йелi „лден соЎ јолында келе жатјан јызы емес, Кияку екенiн к†ргенде керемет таЎјалды. – Ѕызым јайда, жаратјан-ау?! – МыЎ да бiр рајмет! – деп „ндеттi Кияку жауап ретiнде. СыбызЈы Ґндерi к†бейiп, кҐшейiп кеттi. СоЎЈы лашыј- ты айнала бергенде, бiреу КиякудыЎ јолынан ґстай алды. Ѕолы †зiнiЎ јолындай кiшкентай екен. Жалт јараЈанда кҐлiп тґрЈан Кумбаны к†рдi. Екеуi тҐк себепсiз сыјы- лыјтай кҐлiп, к„де лашыЈына жеткенше јол ґстасып бiрге келдi. – 313 – – Кумба, – дедi Кияку. – Кияку, – дедi Кумба. Сосын КиякудыЎ жалбыраЈан шашынан ајырын Јана жґлјып јалды. ?замай ымырт жабылып, „йелдер мен балалар лашыј- тарына кiрдi. Бiрај „н мен „уен тојтаЈан жој, сыбызЈы даусы ертеЎгi наЈыз ґлы мерекенiЎ таяп јалЈанын сездiргендей тынымсыз безiлдей тҐстi. Кияку аспалы т†сегiнiЎ Ґстiнде к†зiн жґмып, ойла- нып жатыр. ?йыјтап јалмас Ґшiн анда-санда к†зiн ашып, јозЈалып јояды. БҐгiн „кесi келуге тиiстi. ?зај жолдан јайтјанда јалай да толыј ай мейрамына iлiгушi едi. «Неге жој, неге?... Ѕайда жҐр? …? …лде бiр жер- де...» Кияку јабаЈын јатты тыржитып, „рi јарай ойла- мауЈа тырысты. Бар б„ле ойлаЈаннан дейтiн „кесi. Ой- ламасаЎ тҐк те болмайды. Ендеше тек жајсылыјја жорып ойлау керек. Жердегi терi т†сенiш Ґстiнде жатјан шешесi басын к†терiп, таяјпен јоламтаныЎ шојтарын ашып, лашыј iшiне ꥡгiрт жарыј тҐсiрдi. Бiр сарынды сыбызЈы „уенi басылар емес. Анда-санда бiрнешеуi жаппай јосылып, ырЈајтарын жиiлетiп, јґтырта ойнайды. «Билеп жатыр», – дейдi iшiнен Кияку. Бiраздан кейiн јґлаЈы Ґйренiп, сыбызЈы даусын сезбей кеттi. «Ѕолы јалай жґмсај!... – дедi есiне Кумба тҐсiп. – К†зi јандай „демi!.. …! ‡зi неге кҐле бередi?.. Аты неге Кумба?...» Шешесi к†сеудi жарјыраЈан јоламта жиегiне жатјы- зып, жылжып т†сегiне барды. ЅисайЈан жој, басын тiзесiне јойып, мҐлгiп отыр. «Ѕолы жґмсај... Неге кҐледi?.. К†зi... неге?...» Кияку ґйыјтап кететiнiн сезген жој. …лдејандай жа- Јымсыз естiлген сыбырдан оянды. Лашыј iшi јап-јараЎЈы. СыбызЈы Ґнi естiлмейдi. –... Неге жылайсыЎ?.. Жајсылыј рухы менi тастаЈан жој. Аман јалдым... Рух јашјан кҐнi б„рiмiз де †лемiз... Кияку „кесiнiЎ дауысын танып, жҐрегi тулап јоя бердi. ЅуанЈаннан јысылып, алајандары терлеп кеттi. С†йтiп жатып шешесiнiЎ жылаЈанына таЎ јалды. «Онысы несi?! Неге жылап жатыр?». – МыЎ да бiр рајмет!.. – дедi шешесi тґншыЈа сыбыр- лап. – МыЎ да бiр рајмет! – 314 – – Ајырын, баланы оятарсыЎ... Егер осы жолда †лiп јал- сам, „кемнiЎ аруаЈы о дҐниеде жолыјјанда кешiрмес едi... Шешесi Ґндеген жој. …кесi де тiл јатпады. Ендi не ай- тар екен деп тыЎдап жатып, КиякудыЎ †зi де ґйыјтап кеттi. Кияку таЎертеЎ барабан мен ышјынЈан сыбызЈы Ґнiнен оянды. Лашыјта †зiнен басја ешкiм јалмапты. ДалаЈа жҐгiре шыјты да, есiк алдында јґрЈај жапырајтар тол- тырЈан тојыма јапшыј Ґстiнде отырЈан „кесiн к†рiп, селк ете тҐстi. Денесiнде сау-тамтыј жој. Жарајат. Бiр јолы сынЈан секiлдi, кендiр жiппен мойнына асып алЈан. КеЎiрдегiн тiлiп кеткен тырнај iзi талаурай јызарып, јанды ојиЈаныЎ жајында Јана болЈанын бiлдiрiп тґр. …кесi „реЎ бґрылып, Киякуды к†рдi де, таја деп иша- рат бiлдiрдi. Бiрај Ґндеген жој, јасына келген Кияку- дыЎ арјасынан јаЈып, бара Јой дегендей ым јајты. Бґл кезде наЈыз той басталып та кеткен едi. ЕлiктiЎ, јабыланныЎ, шошјаныЎ, тҐрлi јґстардыЎ бейнесiнде маска киiп алЈан еркектер сатыр-гҐтiр билей ж†нелдi. Ѕым-јиЈаш, айЈай-шу, „н, гҐмпiлдеген барабандар, безiлдеген сыбызЈы Ґнi... АлаЎЈа „йелдер мен балалар да жиналды. Еркектер јызынып, «ягуар аулау» биiне кiрiстi. Ѕара терге тҐсiп ентiгiп, лашыј тґсына келгенде „йел- дерден балыј пен сусын сґрайды. …йелдер м„з болып кҐлiп жҐрiп, еркектерге балыј, сусын ж„не той нанын „кеп беруде. К„де лашыЈыныЎ јасына барЈаннан кейiн жаппай би басталды. Ѕызылды-жасылды јауырсын јалпајтары к†здiЎ жауын алЈан к†сем бастаЈан шалдар тобы мен к†ршi тайпадан келген јонајтар алаЎныЎ ортасында мерекелiк тамајтарды алдарына жайып салып, „Ўгiме-дҐкен јґруда. Екi жас жiгiт КиякудыЎ жаралы „кесiн к†терiп „келiп, к†семнiЎ јасына отырЈызды. КиякудыЎ к†Ўiлiн мајта- ныш сезiмi биледi. Шыдай алмай, балалардыЎ бiреуiн тҐртiп јалып: – К†рдiЎ бе, менiЎ „кем жаралы! – дедi. Екiншiсiне де, Ґшiншiсiне де соны айтты. – К†рдiЎ бе, менiЎ „кем жаралы! К†рдiЎ бе? Балалар јызыЈып, б†рене Ґстiнде отырЈан топја јара- ды. «Шiркiн, јандай бајытты» деп ойлады б„рi де. Жара- јат – ерлiктiЎ белгiсi. Жарајаты к†п жауынгердiЎ жаны- – 315 – на ешкiм батып бара алмайды. ‡йткенi ол – жҐрекжґт- јан, „рi тiсјајјы, айлакер. ‡йткенi ол ажалдыЎ тҐр-тҐсiн бетпе-бет келiп бiр рет к†рген, екiншi к†руден јорыј- пайды. Денесiне жарајат тҐспеген адам – бґјпа, „лсiз, јорјај. Ол шын кҐрестi к†рмеген, к†ргiсi де келмеген. Мајтаныш сезiмi мен той јызыЈынан есi шыЈа јуан- Јан Кияку билеп жҐрiп, к†сем лашыЈыныЎ алдына јалай келiп јалЈанын бiлмей јалды. Кенет есiк алдында кҐлiп тґрЈан Кумбаны к†рдi де, одан сайын елiрiп: – Балыј бер, сусын бер. Бер маЈан тойдыЎ нанын, – дедi айЈайлап. ¦лкендерше зiркiлдеп, той нанын сґрап тґрЈан кiп- кiшкентай баланы к†руге лашыјтаЈылар сыртја шыј- ты. …бден шаршаЈан Кияку бiр мезетте аяЈы шалынып, етпетiнен јґлаЈанда жґрттыЎ б„рi, тiптi, билеп жҐрген еркектер де ду кҐлдi. Кумба iшке кiрiп, бiр балыј, жар- ты шелпек, ґлу бајалшаЈына јґйылЈан т„ттi сусын „кеп бердi. КҐн еЎкейiп, аЈаш бастарына, лашыј т†бесiндегi са- банЈа јызЈылт с„улесiн тҐсiрдi. Бајсылар алаЎЈа от жа- Јып, темекi тҐтiнiн бґрјыратып, жын-перiлердi јуалап, зiкiр салды. КҐн батысымен сыбызЈы Ґнi кҐшейiп, жґрт улап-шулап, оттыЎ јасына жиналды. К†кжиектен кiсi бойы к†терiлген толыј ай алыс ойпаттардан к†рiнген ор- ман т†бесiн, жазыј беткейдi боп-боз јылып, „лгiнде Јана јымтап тґрЈан јою јараЎЈылыјты „демi ај тҐнге айнал- дырып жiбердi. – ¦йлену к„десi, – деп хабарлады бајсы. ТаЈы да би басталды. К†сем бастаЈан топ шатырлай жанЈан отты јор- шай, јабылан терiсiнен жасалЈан т†сенiш-б†стектерге келiп отырды. Ел к†бейiп, айналаЈа сыймай кеткендiктен, бiрнеше жерден от жаЈылды. – Канато! – деп шајырды бајсы. ОртаЈа ягуар таЎбасымен боянЈан, бґлшыј еттерi бiлеуленген, санында, арјасында тыртыјтары бар, јауыр- сын јалпајты, ґзын бойлы, жас жiгiт шыјты. – КҐннен жаралЈан адам баласына жґптасып †мiр кешу – бґйрыјты iс, – дедi бајсы мiнажат јылЈандай „ндете да- уыстап. – …йгiлi јызыл јабыланныЎ бел ґрпаЈы Канато, сенiЎ јалаЈан адамыЎ кiм? – 316 – Канато оттыЎ јарсы бетiндегi мойнына бiр†Ўкей јызыл тҐстi јауырсыннан алја тајјан, кҐнге тотыјјан, јан- кҐреЎ жґмыр денесi от с„улесiмен жылтырап к†рiнген „демi јызды к†рсеттi. – Ендеше к†рсет бiзге жiгiт екенiЎдi. Канато жерде жатјан д„у тојыма јолЈапты јолына кие бастаЈанда-ај КиякудыЎ iшi јалтырап јоя бердi. ‡йткенi ол јолЈап iшiндегi Ґлкендiгi бармајтай улы јґмырсја- лардыЎ јалай шаЈатынын жајсы бiлетiн. Бiр тiстегеннiЎ †зiнде... «Ыбы-бы-бы-ы!». КиякудыЎ тiстерi сајылдап, тiтiркенiп кеттi. Бајсы јолЈапты тҐбiнен бiрнеше айналдыра мыјтап байлаЈаннан кейiн: – Отја таја, – дедi жiгiттi јолынан тартып. Канато јолЈап киген јолын отја тајады. Содан кейiн сҐйген јызына тура јарап: – Мен... – дей бердi де, кiлт тојтады. «Шајты, шајты», – деп сыбырласты отырЈандар. Бiрај жiгiт сыр берген жој. ЅызЈа јарап, аппај тiстерiн к†рсетiп, кҐлiп јойды. – Мен, – дедi с†зiн жалЈап, – он Ґш жасымнан аЎЈа шыјтым. Бес ягуарды †лтiрдiм. Тикандармен соЈыста ар- јамнан ој тидi. Бiрај мен јґлаЈам жој, жауырынымнан јадалЈан садај оЈын жґлып алып, атјан адамды сайысја шајырдым. Ол јорјып, шыЈа алмады... – Канато жґрттыЎ б„рiн таЎ јалдырып, таЈы да жымиды. – Мен жылан тай- пасыныЎ еЎ атајты батыры – Сикуридi жеЎiп шыјтым... ?рыс кезiнде бiрде-бiр рет јорјајтыј жасап к†рген емеспiн. Мен Тамали јызды жајсы к†ремiн. Сондыјтан Ґйленуге рґјсат етiЎiздер! ЖґрттыЎ б„рi жас жiгiттiЎ т†зiмдiлiгiне, айтјан „Ўгiмесiне јатты риза болды. Бајсы јолЈапты шешiп алды да, баланыЎ басындай болып iсiп кеткен КанатоныЎ јолын к†рсеттi. – Канато! Канато! – деп шулады халыј бiр ауыздан. Бајсы Тамали мен Канатоны јатар тґрЈызып, бiр ыдыс- тан балыј жегiздi. Содан кейiн Ґйлену тойын жасауЈа рґјсат бердi. ОртаЈа Сари шыјјанда той басталЈаннан-ај јорјып жҐрген Кияку жҐрек тојтатып, бойын еркiн билеген. – 317 – Ж„не осынысын †зi жајсылыјја жорыды. Сари јолЈап киiсiмен бајсыныЎ бґйрыЈын кҐтпестен отја јолын †зi тајап ґстады. – Мен не айтамын сiздерге... МенiЎ елден асјан ерлiгiм жој... – СаридiЎ бетiне јан јґйылып, кҐре тамырлары адырайып кеттi. Мойын еттерi жыбырлап, самайынан тер бiлiндi. – Мен не айтамын сiздерге, – дедi Сари алЈашјы с†зiн јайталап. – Мен батыр емеспiн. Мен ягуар †лтiрген атај- ты аЎшы да емеспiн. Сайыста да жеЎбедiм. Мен „шейiн ел јатарлы балыјшымын. Бiрај Томуэнi жанымдай жај- сы к†ремiн... – СаридiЎ даусы јалтырап кеттi. – МаЈан... рґјсат етiЎiздер... Мен тек осы јызЈа Ґйленем... Мен тек... СаридiЎ даусы жалынышты шыјјаны сонша, iлкiде жґрт јалай деп јабылдарын бiлмей, аЎтарылып јалды. Содан кейiн топтыЎ арт жаЈында отырЈан бiреу мырс ете тҐстi. Екiншiсi де мырс еттi. Содан кейiн „лдекiм лекiте кҐлiп жiбердi де, iле жґрттыЎ б„рi араныЎ ґясындай гу ете јалды. Бајсы да селкiлдей кҐлiп, СаридiЎ јолЈабын шешуге кiрiстi. Сари таЈы да жалынышты Ґнмен бiрдеЎе деп едi, бајсы онан сайын кҐлiп, басын шайјады. ТаЈы да би басталды. Бiрај Кияку билегiсi келмедi. БајсыныЎ Сариге рґјсат бермегенi оЈан к†рiнеу к†зге жасаЈан зорлыј секiлдi. Ол кҐлген адамдардыЎ б„рiне ренжiдi. Тiптi жылаЈысы келдi. Сосын орнынан атып тґрып, лашыј жајја жҐгiре ж†нелдi. Iшке кiрген бойда т†сегiне јґлай кеттi. Кияку кҐндiзгi биден „бден шарша- Јан болатын. Сондыјтан бајсыЈа да, Саридi келеке јылып, кҐлген адамдарЈа да †кпелеп жатып, ґйыјтап кеттi. ТҐсiнде Ґйлену к„десi јайта басталыпты. Жґрт улап- шулап, Сариге таЈы да јолЈап кигiзiп жатыр. Кигiзiп жатып бајсы: «КисеЎ болды, ештеЎе демесеЎ де рґјсат етемiз», – деп сыбырлап жатјанЈа ґјсайды. Осы кезде жґрт оттыЎ басынан тґра јашады. ЅолЈап iшiндегi јґмырсјалар Саридi шаЈып †лтiрiптi. Шешесi шашын жайып, оттыЎ басында жылап жатыр. Ендi бiрде јаптаЈан јґмырсјалар бҐкiл елдi јуып жҐр екен. Кенет Кумбаны талап жатјан јґмырсја- ларды к†редi. ЖҐгiрiп келiп, јолын ґсынады. Ѕґмырсја- лар Кумбаны тастай салып, оныЎ јолына жабылады. Талап жатыр. Ѕолы ауырмайтын секiлдi. Тек домбыЈып, мґздап, – 318 – Ґлкейiп барады. КумбаЈа јарап, кҐлiп јояды. «ЕштеЎе жој, кҐлуге болады екен Јой» деп ойлайды iшiнен. «Жој, бол- майды, саЈан болмайды» дейдi бајсы бґЈан жҐгiрiп келiп. «Неге болмайды?» дейдi Кияку кемсеЎдеп. Кияку кемсеЎ- деп жатып оянып кеттi. От с„улесi лашыј iшiн жап-жарыј јылып жiберген. …кесi темекi тҐтiнiн бґрјыратып ш†п јай- натып отыр. Шешесi ыдыстаЈы д„рiлердi ауыстырып јґйып жатыр. Кияку аунап тҐстi. Ѕолы астына тҐсiп, ґйып јалып- ты. Тызылдап, јан жҐгiре бастады. – Сари „лжуаз Јой, – дейдi шешесi. – Кiшкентайынан ауру болды. Тегi, ешјашан да Ґйлене алмас. – БiздiЎ тґјымда Ґйленбей кеткен ешкiм жој, – дейдi „кесi јатуланып. – БiздiЎ тґјым ажалынан †лмейдi, кек жолында жаудан †ледi. Жау јолынан †лмеген еркек ер- кек емес!.. * * * – У-у-у! У-у-у!!! – ‡зеннiЎ арЈы бетiнен шыјјан да- уысты кешкi тымыј ауа јајпајылдап, мазај јылЈандай бiрнеше рет јайталады. – У-у-у!!! У-у-у!!! Б†рене Ґстiнде отырЈан шалдар да, кҐнделiктi кҐш сынасуЈа дайындалып, билеп жҐрген палуандар да аЎта- рылып тґрып јалды. Садај асынЈан Ґш жiгiт жылдам јайыјја отырып, арЈы бетке жҐзе ж†нелдi. К†п ґзамай олар јайтып оралды. – Ваура тайпасыныЎ адамдары јонајја келедi, – дедi к†семге келiп. – Жандарында ај адам бар. К†сем лашыЈына кiрiп, јауырсын јалпаЈын киiп, асыл тасты моншајтарын, јару-жараЈын асынып, јайта шыј- ты. Содан кейiн жиын †тетiн алаЎдаЈы, к†семге арналЈан биiк орынЈа отырды. К†п ґзамай јонајтар да келдi. Бґл КиякудыЎ ај адамды †мiрiнде бiрiншi рет к†руi едi. КҐннiЎ ыстыЈына јарамастан тґла бойын орап јап- тап алЈан, к†зiнiЎ алдына таЎЈажайып жылтыр бiрдеЎе киген (Кияку оныЎ к†зiлдiрiк екенiн кейiн бiлдi) ај адам жайдары жҐзбен јаруы жој, јґр јолын жоЈары к†терiп, достыј, бейбiт ниет бiлдiрдi. – АтыЎ кiм? – дедi оЈан к†сем. – 319 – – Пауло, – дедi ај адам. – ТҐсiнедi екен Јой, – дедi к†сем ваура тайпасыныЎ адамдарына јарап. – Бґл араку тiлiн јайдан бiледi? – Мейiрбан ај адам к†птен бiзбен бiрге аЎ аулайды. Наукуа, трумаи, маинаку тайпаларында да болЈан. – …кеЎ бар ма? – К†сем ај адамЈа јайта бґрылды. – Жој, – дедi ај адам ваура тiлiнде. – Аты кiм? – Рикардо. – ШешеЎ бар ма? – Бар. – Ѕай тайпадансыЎ? Ај адам †зiнiЎ јай тайпадан екенiн ґмытып јалЈандай саусајтарын жыбырлатып, ойланып јалды. – Ѕай тайпадан дейсiз бе? – деп јайта сґрады. – Мен ешјандай тайпадан емеспiн. ОныЎ мґнысы †те ерсi жауап болЈандыјтан, к†сем та- Ўырјап, маЎайына ажырая јарады. ЖґрттыЎ б„рi де бiр- бiрiне ажырайысып, таЎ-тамаша кейiп бiлдiрдi. – Мен... Мен... – дедi абыржыЈан ај адам. – Јафу †тiнем, дґрыс айтпадым... Мен испан тайпасынанмын. – Испан?!.. – И„, и„, Испания! К†сем ондай да тайпа бар ма едi дегендей сґраулы пiшiнмен таЈы да маЎайына к†з тастады. ОлардыЎ жҐздерiнен де «ондай тайпа бар ма едi?» деген кҐм„ндi кейiп бiлiндi. – Ѕай жердi мекендейсiЎдер? – дедi к†сем. – Испания ма? Испания бґл жерден јашыј, – дедi ај адам јолымен кҐншыЈыс жајты сiлтеп, – Атлант мґхи- тыныЎ ар жаЈында. – Атлант?! Ол јандай теЎiз? К†сем ґзај сґрады. Бiрај ешкiм ештеЎеге тҐсiнген жој. «Испан» деген не јылЈан тайпа? Ол јай жајта? Неге ешкiм бiлмейдi? Ѕадалып сґраЈан сайын жер, су аттары тым б†где, жаттанып, јонајтыЎ бiр с†зiнен бiр с†зi јиындай бердi. Ајыры сґрај тојталып, от басында отырЈандар јонајпен с„лемдесуге кезекке тґрды. «Пауло» деп, б„рi де јонајтыЎ атын атады. Ај адам јолын кеудесiне апа- рып, жылы жҐзбен иiлiп, таЈзым еттi. – 320 – Келесi кҐнi бiрнеше жiгiт аЈаш кесiп, жапырај жинап, ај адамЈа лашыј тґрЈызды. Сырттан садај асынЈан бiрнеше жауынгер кҐзетке јойылды. «Ај адамЈа ешја- шан да сенуге болмайды, – дедi еЎ к„рi шал Янумака. – Ај адамда жын-перiнiЎ рухы бар. Сондыјтан оЈан ешја- шан да сенуге болмайды». Бiрај ај адам †те мейiрбан, ајк†Ўiл, жомарт жан бо- лып шыјты. Еркектерге јаЈазЈа оралЈан темекi, балыј аулайтын јармај, „йелдерге шыны моншај, бояулы жґја мата, балаларЈа т„ттi Ґлестiрдi. Ал к†семге мылтыЈын сыйлады. Пауло аз кҐннiЎ iшiнде тайпа тiршiлiгiне етене арала- сып, сiЎiсiп кеттi. Жґртпен бiрдей ерте тґрып, †зеннен су „келедi, киiмдерiн жуады, балыјшылар „келген олжадан Ґлес алып, тамај пiсiредi. Кейiн балыјшылармен бiрге балыјја да барды. Тiптi киiмдерiн шешiп, аракуларЈа ґсап жалаЎаш жҐретiн болды. Паулоны јаны сҐймеген жалЈыз адам Янумака шал. Янумака ПаулоныЎ сыйЈа ґсынЈан темекiсiн де алмады. МаЎына да жолатпады. ПаулоныЎ опа бермейтiнi туралы тҐс к†рiптi. – Кесiрi тиедi, – деп кейiдi ол лашыЈында отырып. – Ај адамнан перiште јашады... Перiште јашса, бај та јашады. Аруајтар да желеп-жебемейдi. ЯнумаканыЎ айтуынша, †те ертеде араку тайпасы кҐнгей беттегi алтын †зеннiЎ јожасы болыпты-мыс. ‡зеннiЎ жаЈалауы да, суы да сап-сары алтын екен. Ауа да жын-сайтандар рухынан ада, †лiм-жiтiмдi бiлмейтiн, бейбiт ел болыпты. Бiрај кҐндердiЎ кҐнiнде бой-басын јаптап алЈан, жҐзi адам шошыЈандай сґп-сґр, јаЎЈы- бас жанныЎ кесiрi тиедi. Сґп-сґр б„ле кҐнгей беттiЎ б„рiн кезiп, тыныстайтын ауаны арамдаЈан соЎ, сай- тандар елiнен от шашатын „скер жинап, јалыЎ елдi јырып салЈан. Содан араку елi шегiне-шегiне †зеннiЎ бергi бетiне †тiп, јалыЎ орманды паналап јалыпты. Ендi таЈы да ај адамныЎ осы †лкеден балыј жеп, су iшуi жајсы ырым емес... – У-у-у!!! У-у-у-у!!! – ТаЈы да кешкi ауаЈа жаЎЈыры- Јып јайталанЈан јију шыјты. АрЈы беттен д„л сондай жауап јију естiлдi. К†п ґзамай аЈысты †зеннiЎ †рiнен – 321 – ваураныЎ јайыЈы к†рiндi де, ај адамды бiржола шыЈа- рып салу Ґшiн, екi жiгiт јайыјја отырды. – Ѕош болыЎдар, достарым! – деп айјайлады Пауло аракуларЈа. Сосын †ткен жолЈыдай жайраЎдай кҐлiп, достыј ниетпен јолын к†кке к†тердi. * * * Кияку бґдан кейiн ај адамды екiншi рет к†рдi. Бет- аузын жҐн јаптап кеткен, тајыр бас, жуан кiсi бiрнеше серiктерiмен келiп, достасу белгiсi ретiнде к†п адамЈа ба- лыјја јґратын ау, кiп-кiшкентай, ашып-жабылатын пышај Ґлестiрдi. К†семнiЎ „йелiне иiссу сыйлады. Жиын алаЎында отырып, тайпа басшыларымен „Ўгiмелестi. Ѕай- тарында уајытша жолбасшылыј јызметке балыјшы шал Тукамоны †здерiмен бiрге ала кеттi. Кейiн олар жиi келетiн болды. ?н, тґз, јант, сабын „келiп, аЎныЎ терiсiне, мон- шај тастарЈа айырбастады. ОлардыЎ „келген заттары, шынында да, кiсi таЎјал- Јандай, †те „демi болатын. Сондыјтан ај адамдардыЎ ја- йыјтары к†рiнiсiмен еркектер де, „йелдер де јолда бар бґйымдарын к†терiп, у-шу болып, жаЈалауЈа жиналатын. ЖаЈалауЈа бармайтын тек Янумака. Янумака – †те јорјај шал. Сондыјтан ај адамдар келе жатыр деген ха- барды естiсiмен лашыј сыртындаЈы јалыЎ аЈашја кiрiп, тыЈылып јалады немесе лашыЈыныЎ есiгiн бекiтiп, шыј- пай јояды. Янумака жас кҐнiнде †те јайратты, айлакер аЎшы бол- Јан деседi. Бґл кҐнде „бден јартайЈан. КҐн сайын кешкiлiк ересек балаларды алаЎЈа жинап алып, араку тарихындаЈы ґлы к†семдер туралы, тайпалар арасындаЈы јырЈын соЈыстар туралы аЎыз-„Ўгiмелер, ертегiлер айт- јаннан басја јолынан келерi жој. Ертегi тыЎдауЈа Кия- ку јатарлас кiшкентай балаларЈа дейiн жиналады. Кияку шалдыЎ „Ўгiмесiн жан-т„нiмен берiлiп тыЎдайтын. Ал- дында отырЈан КумбаныЎ иыЈына иегiн сҐйеп јойып, к†зi жыпылыјтап, „р с†зiн јалт жiбермеуге тырысады. Кумба „лденеге жалт бґрылЈанда екеуi мґрындарымен сҐзiсiп јалады да, бґлары †здерiне еЎ бiр јызыј ојиЈа болып к†рiнiп, Ґн шыЈармай, булыЈып, ґзај кҐледi. К†семнiЎ – 322 – ерке јызы шыдай алмай, дауыстап кҐлiп жiбергенде бҐкiл балалар, тiптi јґлаЈы шала еститiн ЯнумаканыЎ †зi бґлар- Ја таЎырјай јарайды да, содан кейiн Јана екеуi тыныш- талып, јайтадан ертек тыЎдауЈа к†шедi. – Ертеде, – дейдi Янумака тамај шайнаЈандай иегiн јисаЎдатып, – елiк пен адам дос болыпты. Елiк адамдар- дыЎ iзгi ниеттi, мейiрбан екенiн бiлген соЎ, јашпай, олар- дыЎ маЎайында жҐрген. Олар елiкке жем берiп, су берiп, асырайды екен. Осылайша „лгi елiк †зге елiктерден ојшау, бајытты тґрмыс кешiптi. Бiрај кҐндердiЎ кҐнiнде јалыЎ орман iшiнде адасып, јарны ашјан бiр адам „лгi елiктi сойып жемек болып, садајпен атады. Ѕатты жараланЈан елiк, „йтеуiр, јолЈа тҐспей, јашып шыјјан. «Бґл јалай болды, – деп ойлапты елiк, – адамдар iзгi тiлектi, мейiрбан едi Јой. Олар †лтiруге тиiстi емес едi Јой. Бґл јалай?» Сон- да перiштелер аян берiп: «Ей, сорлы елiк, сен аЈаттыј жа- сап, адам баласымен дос болдыЎ. ОлардыЎ iзгi тiлектi, мейiрбан екенi рас, бiрај сенiЎ жарыј дҐниемен још ай- тысуыЎ Ґшiн жҐз мейiрбан адамныЎ iшiнен бiр зґлымы болса, сол жетiп жатыр емес пе?!» – деген екен. Елiк †з Ґйiрiне жетiп барып жан тапсырыпты. ‡лер алдында: «Адам- дарды маЎдарыЎа жолатпаЎдар. ‡йткенi олардыЎ iшiнде бiр јанiшер жҐр», – деп †сиет јалдырыпты. Янумака †зiмен-†зi болып, ойланып отырады да, ертегiнi неге айтјанын тҐсiндiру Ґшiн јорытынды жасайды. – Бiздер сол елiк секiлдi ај адамдармен дос болдыј. Ал олардыЎ iшiндегi бiр зґлым бiздiЎ тҐбiмiзге жетуi мҐмкiн. Кейде Янумака балаларды топырлатып, јалыЎ аЈаш арасындаЈы ґшар басына жалЈыз банан †скен, биiк т†бе- ге „келетiн. Т†беден к†з жетер жердiЎ б„рi айјын к†рiнедi. ТаяЈына сҐйенiп, „реЎ к†терiлген Янумака јґмЈа јиса- йып, демiн алады. – Бґл, – дейдi ентiгiп отырып, – бґрын јарауыл т†бе болЈан. Анау жасыл тауды к†рдiЎдер ме? СоныЎ етегiнде јасиеттi к†л бар. Бес кҐндiк жер. Сол к†лдiЎ жаЈасында †те ертеде КҐн атты адам тґрыпты. Ѕазiр кҐн јґдiреттi кҐшке айналЈан. Бiрај адам болып тґрЈан кездегi сол орында араку Ґшiн јасиеттi бiр зат бар. Ол – аЎ мен ба- лыјтыЎ жаны. Су тартылып, ауЈа балыј тҐспеген кездер- – 323 – де, елiк басја жајја ауып, жер ескiрген кезде араку тай- пасы шапаЈат тiлеп, сонда барады... Бґдан кейiн Янумака ормандаЈы рухтар, о дҐниедегi †мiр туралы „Ўгiмеге к†шедi. Кеш тҐсiп, ымырт жабыла- ды. Орман алјабы јарауытып, кенет жоЈарЈы жајтаЈы ај адамдардыЎ мекен-тґраЈы тґсынан јаз-јатар жылтыра- Јан Јажайып оттар к†рiнедi. Олар жанЈан отја ґјсамай- тын, жґлдыздар секiлдi жымыЎ јајјан, ерекше бiр с„улелi, сијыр оттар едi. – Тозај оттары!.. – дейдi Янумака кҐбiрлеп, – Тозај оттары жымыЎдайды... К†рiп тґрсыЎдар ма?.. ТозајтыЎ оты!!! А-а-а!!! Янумака к†здерi бајырайып, јырылдаЈан јорјыныш- ты Ґнмен: «…не, „не, „не!!!» деп јолын шошайтып, сҐрiне- мҐрiне тґра јашады. З„релерi ґшјан балалар да тым-ты- рајай жҐгiрiп, лашыјтарына жеткенде бiр-ај тојтайды. Янумака шал сол Ґрейден ајыры арыла алмады. «Аза- ныЎ ајыры» мейрамынан кейiн, к†п ґзамай жынданып †лдi. Жан тапсырар алдында: «Тозај оттары жымыЎдай- ды», – деп сандырајтапты. * * * Атам заманнан †стiп †здi-†зi бiркелкi тґрмыс кешкен араку тайпасыныЎ тiршiлiгi, мiне, д„л осы тґста аяј асты тас-талјан болды. ‡зен сулары жаЎбыр тасјынынан кейiн сабасына тҐсiп, егiстiкке тґјым себiлiп, келесi мейрамЈа дайындалып жатјан кез едi. К†семнiЎ Ґлкен јызы к†ршi тайпа к†семiнiЎ ортаншы ґлына ґзатылатын болып, бґл †лкеде бґрын-соЎды болып к†рмеген бiр јызыј думан басталЈа- лы тґрЈан. Ай толысуЈа екi кҐн јалЈанда таЎЈы елеЎ-алаЎ- да ґйјыдаЈы јалыЎ лашыј найзаЈай шатырындай бiр Ґннен шошып оянысты. Кияку јарак†леЎкеде лашыјтан жҐгiре шыјјан „кесiн байјап јалды. БiртҐрлi кҐннiЎ шатырына ґјсаЎјырамай- тын ҐннiЎ Ґстi-Ґстiне жиiлеп бара жатјанын, „лдекiмнiЎ атын атап, јатты шыЎЈырЈан „йел дауысын естiгенде ба- рып, мылтыј тарсылын ажыратты. …лi санаЈа жетiп бол- маЈан Ґрей мен таЎырјау јабат билеп, сыртја јалай атып – 324 – шыјјанын да сезген жој. Ол тiптi пальма, банан аЈашта- рыныЎ ар жаЈынан дҐркiн-дҐркiн бґрјылдаЈан от-жалын, тҐтiнге де, «јабылан аулау» биiн билегiсi келгендей, бiр јолын к†кке к†терiп, шалјая јґлап бара жатјан еЎге- зердей жауынгерге де бейжай јарап, тґрып јалЈан-ды. Кенет „лдекiмнiЎ: – ЅашыЎдар! Атып жатыр! – деген ащы айЈайынан есiн жиып, јорыјјаннан јалтырап јоя бердi. Ол ендi адамдардыЎ неге јґлап жатјанын, К„рi Ѕабан атанЈан к†ршi шалдыЎ омырауын неге јан жуып кеткенiн бiршама тҐсiнгендей болды. У-шудыЎ арасынан: «‡зенге јашыЎдар, †зенге!» – де- ген айЈай естiледi. Екi лашыјтыЎ ортасында сiлейiп тґрып јалЈан Кияку јолынан жґлјып, сҐйрей ж†нелген адамЈа јарап Ґлгiрмесе де, шешесi екенiн бiрден таныЈан. Арты- на таЈы бiр јараЈанда Айруа к†семнiЎ сап-сау адамдай жерге тiзерлеп ш†ккенiн, сонан кейiн тым ыЎЈайсыз, д„л бетiмен гҐрс етiп јґлаЈанын к†рдi. – ‡зенге, †зенге! – деп тынбай айЈайлайды „лдекiм. Шешесi орманЈа кiргеннен кейiн де ґзај жҐгiрдi. Мыл- тыј даусы саябырлаЈан кезде барып, Киякудi бауырына басјан кҐйi јалыЎ шырмауыјтыЎ арасына јґлай кеттi. ЅолындаЈы ортасынан сынЈан шолај найзасын оЎтайлап, айналасына ашынЈан аЎныЎ жҐзiндей жабайы јызЈаныш- пен жауыЈа јарайды. Кияку алЈашјыда шешесi екеуiнен басја ешкiм де аман јалмаЈан шыЈар деп ойлаЈан. Бiрај олай болмады. КҐн к†терiле-ај тым-тырајай босып кет- кен халыј бiр-бiрлеп бас јґрап, јару асынЈан еркектер бiр†Ўкейленiп, шоЈырлана бастады. Кияку бґтај жырып кеткен тiзесiне жапырај жапсырды. – К†сем ојја ґшты, – дедi „кесi жандарына келiп. – Денесiн алып шыЈуЈа Сари жалЈыз кеттi. Кияку шешесiнiЎ жҐзiне јараЈан жој. Бiрак јолыныЎ терлеп јоя бергенiнен жаЈдайыныЎ жајсы емес екенiн сезiп тґр. …лден уајытта мылтыј даусы гҐрс ете јалды. БҐкiл аракулар «аѕ» дегендей болды. Кияку шешесiнiЎ сыбыр- лап сыйынЈан дыбысын естiдi. …кесiн де к†рдi. …кесi най- засын жерге шаншып, јолын артына ґстап, сабыр сајтап тґр екен. ТҐрiнен јорјыныш емес, мајтаныш т„рiздi – 325 – бiрдеЎе байјалады. Кияку „м„нда „кесiнiЎ осы бiр тай- майтын, сабырлы пiшiнiн к†ргенде †зiнiЎ јорјајтыЈына ґялып, јорыјпауЈа да болады екен Јой деп ойлап ж„не осынысымен јауiп-јатерден јґтылып кететiн бiр амал тауып тґрЈандай јуанып јалатын. Мылтыј даусы таЈы да гҐрс еттi. Кияку к†зiн жґмды. К†зiн жґмып, мылтыј даусын естiп тґра бердi. ГҐрс ете јалЈанда «тiрi» деп ойлады. «Атып жатјаны – тiрi келе жатјаны. Тiрi, сосын атып жатыр...» Мылтыј даусы бiресе „лденеге тiрелiп јалЈандай, келте тыј ете јалады да, бiресе јызЈан тасты суЈа батырЈандай бiр дыбыспен ґзај зыЎылдайды. ТаЎЈы орман iшiнен Ґрiккен јґстардыЎ шуылы естiлдi. Кенет тасыр-тґсыр јґлајја ґрЈандай сап тыйылды. Киякудын жҐрегi зу ете јалды. «‡лдi» деген ой санасын јарып †ттi. С†йтсе де таЈы бiр рет атылмас па екен деген дҐд„мал Ґмiтпен демiн iшiне тартып, тґра берген. ЖґрттыЎ „лденеге гуiлдеп кеткенiн естiп, к†зiн ашып јалЈанда јарсы алдында екi тiзесiне сҐйенiп, терi бґршајтап, ентiгiп тґрЈан Саридi к†рдi. К†сем денесiн жерге жатјызыпты. Жанында „кесi тґр. Сари „келгенi, басја „келгенi белгiсiз, д„рi салЈан дорбаларын, зiкiр салЈанда киетiн јауырсын киiмдерiн, барабан, сылдырмајтарын јолтыЈына јысып алыпты. КиякудiЎ „кесi дереу к†семдi емдеуге кiрiстi. К†семнiЎ оЎ жај јабырЈасыныЎ астынан саулаЈан јан „реЎ тојта- ды. Бајсы д„рi-д„рмектерiн жајјаннан кейiн, сыртынан орап, таЎып тастады. Бiрај к†сем к†зiн ашјан жој. ‡лiктей сазарып, сґлј жатыр. Бајсы ортаЈа от жајты- рып, темекi тґтатты. Жаралы к†семнiЎ алдына тiзерлей отырып, аЈаштыЎ бґтаЈын аузына тигiзiп, будајтатып тҐтiн шыЈарды. Содан кейiн екi јолын айјастырып, ꥡiренген дауыспен „ндетiп дґЈа бастады. К†мекшi бајсылар дґЈа- ныЎ соЎЈы тармаЈына јосылЈанда КиякудiЎ „кесi асја- бај јабыЈынан жасалЈан зiкiр кеуегiн јаЎЈырлатып, к†семдi айналып, билей ж†нелдi. Кеуек јаЎЈырыЈы кҐ- шейген сайын бајсыныЎ јимылы да шапшаЎдап, бiраздан кейiн тiптi к†з iлеспей кеттi. ЖаЈалай јоршаЈан аракулар к†сем жҐзiне телмiрiп јарап јалЈан. К†сем к†зiн ашты. ТаЎ бозынан арылып, шыЈар кҐннiЎ с„улесiмен шыЎылтырлана бастаЈан к†кшiл аспанЈа јарап, – 326 – ґзај жатты. Басын бґрды, ешкiмдi танымаЈан секiлдi. ТґрЈысы келiп, ґмтыла тҐстi де, бетiн тыржитып, јайта- дан к†кшiл аспанЈа јараЈан кҐйi жатып јалды. – ‡ртеп жатыр! – дедi кенет „лдекiм јырылдаЈан Ґнмен. Ел шошынып, к†кке јарады. АспанЈа лашыјтар тґсынан будај-будај јою тҐтiн к†терiлдi. КиякудiЎ сонан кейiн есiнде јалЈаны – к†семдi зембiлге салып, ґбап-шґбап, †зен бойымен кҐнбатысја – јалыЎ орман тҐкпiрiне Ґдере к†шкен јалыЎ топ. Арттан iзге тҐскен ај адамдардыЎ атјан мылтыјтары алыстан анда- санда бiр шаЎј етiп, т†Ўiректi дҐр сiлкiндiредi. Орман iшi јалыЎдап, з„улiм аЈаштардыЎ басынан кҐн с„улесi к†рiнбей, бiртҐрлi, у-шусыз, јорјынышты, јарак†леЎке шајја ауысты. К„рi табиЈат: «Ау, адамдар, менiЎ еркiмнен б†лiнiп, †з беттерiЎше ой ойлап, заЎ шыЈарып, тiршiлiк јґрып кеткенде бiр-бiрiЎе к†рсеткендерiЎ осы ма, енде- ше †зiме јайта кел, еркiЎдi †зiме бер», – дегендей тыл- сым јґшаЈына јымтай тҐстi. ДҐниеде зґлымдыј Ґшiн жаратылЈан јасајана ма- јґлыјтар бар. ОлардыЎ зґлымдыјтарына ешкiм «бґл не Ґшiн» деп сґрај јоя алмайды. Олар †з мiндетiн ат- јарушылар секiлдi; жылан шаЈуЈа, пираньялар талап жеуге, масалар ауру таратуЈа мiндеттi. Кияку ај адам- дардыЎ шабуылын да осындай себебiн аныјтауды јажет етпейтiн ојиЈалардыЎ бiрi деп санады. ОныЎ тек бар аныјтаЈаны – бҐкiл елге тҐскен мынау јатерлi жайт, зембiлде жатјан ґлы к†сем АйруаныЎ да, аруајты бај- сылардыЎ да, жҐрекжґтјан жас батыр КанатоныЎ да шамасынан тыс. Бел тiрейтiн сҐйенiш жој, Ґмiт жој, тґЎЈиыј бiр тҐпсiз Ґрей. Шалдар да, „йелдер де Ґн-тҐнсiз жылап келедi. К†сем „лсiн-„лсiн тала бердi. ЅалыЎ жґрт јайда кетiп барады? Ѕай жерге барып тојтайды? Ешкiм бiлмейдi. Сонау ойын- сауыј, той, бейбiт кҐндер, туып-†скен мекен-жґрт осын- шалыј Јапыл, Јайыптан-Јайып к†зден бiр-бiр ґшты. КҐн еЎкейе аракулар †зен жаЈасына тојтап, к†семдi зембiлден тҐсiрiп, тайпа басшылары кеЎес †ткiзуге жи- налЈанда арттан Канато бастаЈан жауынгерлер де јуып жеткен. Ѕалай ґстаЈандары белгiсiз, шашы тiкiрейген, жаЈында тыртыЈы бар, еЎгезердей ај адамныЎ јолын ар- – 327 – тына јайырып байлап тастапты. Ај адам јанталаЈан к†здерiмен алај-жґлај етiп, маЎайына Ґрейлене јарай- ды. Канато тґтјынды †зен жајтаЈы аЈаш арасына „келiп, јолын шештi. Содан кейiн шырамытјан адамдай тґтјын- ныЎ бой-басына к†з жҐгiртiп јарап алды да, шеткi жауынгердiЎ балтасын сґрады. Бґлшыј еттерi дiр-дiр етiп, јолындаЈы айбалтасын јыса ґстап, тґтјынЈа тајай тҐскен Канатоны к†рген жґрт не iстегелi тґрЈанына тҐсiнбей, тым-тырыс јадалып, баЈып јалЈан. – Ѕанiшер!! – дедi Канато јґпия бiрдеЎе айтып тґрЈан- дай сыбырлап. Тґтјын јолымен басын јорЈады. Бiрај Канато шап- јан жој. – ?ста! – дедi балтаны ґсынып. Тґтјын тҐсiнген жој. – ?ста деймiн! Тґтјын алај-жґлај етiп, есi шыЈып, јорыјјанынан балтаны ґстады. – ТаЎда! – дедi Канато жауынгерлердi јолымен к†рсетiп. БiздiЎ заЎымыз – жекпе-жек. ¦ш рет жеЎiп шыјсаЎ, басыЎа – бостандыј! Бiрај тґтјын мґныЎ бiрiне тҐсiнген жој. ‡з тiлiнде бiрдеЎе деп былдырап, «артымнан ґра ма» деп јауiптенгендей ту сыртына бґрылып јарай бердi. Канато ымдап тҐсiндiрдi. ТґтјынЈа јолындаЈы балта- ны к†рсетiп, одан кейiн жауынгерлердi к†рсетiп, жекпе- жектiЎ јимылдарын жасады. – ТаЎда! – дедi таЈы да. – ТаЎда бiреуiмiздi! Тґтјын тҐсiне јалды. ¦рей билеген бет-„лпетi јалпы- на тҐсiп, шҐЎiрек к†здерiнде зґлымдыј ойдыЎ нышаны жылт ете јалЈандай болды. Бiрај „лде де сенбей, Канато- Ја жалтајтай бердi. – ТаЎда! Тґтјын бiреудi оятып алмайын дегендей аяЈыныЎ ґшы- нан басып жауынгерлер тобын аралай бастады. ТаЈы да КанатоЈа бґрылды. Канато басын изедi. Тґтјын содан кейiн бойын билеп, ныј басып барды да, шетте тґрЈан јайыјшы, ајсај шалды нґсјады. Жауынгерлер абыржып, бiр-бiрiне јарады. Канато да Ґн-тҐнсiз аЎырайып тґрып јалыпты. Алпамсадай јайратты – 328 – жiгiттiЎ јалайша кемтар шалды таЎдаЈанына б„рi де тҐсiнбей тґрЈан секiлдi. – Мен дайынмын... Шал белiндегi садаЈы мен јорамсаЈын шешiп, жерге јойды да, јабаЈын тҐйiп, јолындаЈы балтаныЎ жҐзiне јарады. Ол бiр кезде мајтаулы жауынгер, „рi аЎшы бол- Јан, бiрај бґл кҐнде сол атај-дајпырттан басја басында ештеЎе јалмаЈан кемтар шал Јана. ?рыстыЎ басталЈанын бiлдiрiп, барабандар 䥡к ете јалЈанда, жауынгерлер серпiлiп, шегiнiп кеттi. Тґтјын мен шал бiр-бiрiне тесiле јарап, жајындай бердi. Тґтјын бґрын ґмтылып, балтасын сермеп јал- Јанда, шал јаЈып Ґлгiрдi. Бiрај „луеттi јолдыЎ екiншi сојјысына шамасы жеткен жој, мойнын јиып тҐскен балта iзiнен јан шапшып, томардыЎ Ґстiне јґлап тҐстi де, аса јиналмай, аз-кем тыпыршып жатып, жан тап- сырды. Тґтјын айјастыЎ тым тез бiткенiне јуанЈандай с†ле- кет ыржия кҐлiп, маЎайына јарады. Содан кейiн таЈы бiр „лсiздi таЎдап алЈысы келiп, јоршаЈан топты к†зiмен алај- жґлај тiнтiп, жаЈалай бастады. – Тојта! – дедi Канато јолын к†терiп. – ЅанЈа јан! ОртаЈа шыбыјтай майысјан талдырмаш жас жiгiт шыј- ты. СазарЈан жҐзiнен я ҐрейдiЎ, я јайЈыныЎ белгiсi бiлiнбейдi. ¦н-тҐнсiз балтасын кезеп тґра јалды. Бара- бан 䥡к еттi. Тґтјын јанЈа јґныјјандай, јґтырына тап бердi. Жас жiгiт жалт бґрылды. Ж„не жаттыЈу жасап жҐргендей, ал- дын ала болжап, асыјпай, емiн-еркiн жалтарды. Екiншi, Ґшiншi сојјыларды да дарытпады. Тґтјын ендi есi шыЈа Ґрейленiп, оЎды-солды сермей тҐстi. Бiрај жас жiгiт јару жґмсаЈан жој, тґтјынныЎ з„ресiн алып, сојјыларын дарытпай, оЎ-оЎай жалтарып кете бердi. Тґтјын †летiнiн шын сездi. ЖылаЈаны, я кҐлгенi екенi белгiсiз – кеЎк-кеЎк етiп, жан ґшырЈан јимылмен јґр ауаны тiлгiлеп жґр. Екi-Ґш рет етпетiнен јґлады. Кенет амалы таусылып, јалшылдап тґрып јалды да, балтаны тастай салып, †зенге јарай тґра јашты. Ешкiм јуЈан жој. Тґтјын †зенге јойып кеттi. Сол мезетте-ај – 329 – жантҐршiктiре шыЎЈырып, жаЈаЈа јайта ґмтылды. Шы- Јып Ґлгiрмедi, жанталасып, јарманып жатып, „лден уајытта Ґнi †штi. Аракулар жаЈаЈа келгенде, јан жайылЈан су арасынан тґтјынныЎ аЈараЎдаЈан сҐйегiн Јана к†рдi. Бiр-екiлi пи- раньялар (жыртјыш балыјтар) желке тґсында жалбыра- Јан јызыл етiн жґлып кетiп жатты. Аракулар кейiн јайтты. Жас жiгiт томар Ґстiнде жат- јан „кесiнiЎ †лiгiне Ґн-тҐнсiз ҐЎiлiп, ґзај тґрды. Аракулар к†п јырылЈандыјтан, „рi †лiктердiЎ б„рi далада јалЈандыјтан, бґрынЈыша јасиеттеп, јаралы би- мен жоралЈы жасап, жерлеуге мґрша болЈан жој. ‡лiмнiЎ б„рi де жанЈа бататын Јапыл †лiм. Бiрај солардыЎ б„рiнен де Киякуге, КиякудiЎ шешесi мен „кесiне јатты батја- ны – СаридыЎ †лiмi. ЖалЈыз †зi к†сем денесiн алып шыј- јанда жауЈан ојтыЎ бiрi дарымай, аман шыјјан Сари- дыЎ „лдејалай јаЎЈыЈан ојтан јаза табуы ешјашанда орны толмас †кiнiш болды. ЅараЎЈы, сыз орманда тҐнеп шыјјан јалыЎ ел таЎ саз бере таЈы да жолЈа шыјты. …лдејандай жалпај †зеннiЎ арЈы бетiне †ткеннен кейiн, ґзај жолдан титыјтаЈан аракулар јоныс тебу мајсаты- мен лашыјтар тґрЈыза бастаЈан. Бiрај адам баласы аяЈын баспаЈан бґл †лкеде iшектей шґбатылЈан айдаѕар мен аллигаторлардан басја мајґлыј кездескен жој. ¦ш адам- ды келген кҐнi жылан шаЈып †лтiрдi. Балыјја, аЎЈа кет- кен еркектер бiрнеше кҐн јатарынан јґрјол јайтты. Аштыј басталды. Ш†птiЎ тамырын талшыј еткен араку- лар шеттерiнен кҐп болып iсiнiп кеттi. Ајыры уайымнан јґса болЈан жаралы к†сем ай то- лысјан кҐнi у iшiп †лдi де, тайпаныЎ јалЈан басшылары кеЎес †ткiзiп, тiршiлiкке јолайсыз, јайырсыз жерден к†шу керек деген байламЈа келдi. Келесi кҐнi лашыјтарын †ртеп, к†семнiЎ сҐйегiн зембiлге салып, јалыЎ ел таЈы да Ґдере к†штi. Бґл бiр тiрi жанды тiршiлiктен тҐЎiлдiрген, дґшпанныЎ басына тiлемейтiн, †мiрi естен кетпес, бейнеттi кҐндер едi. Бала-шаЈасымен ґбап-шґбап, азып-тозЈан аракулар таЈы да бiрнеше кҐн жол жҐрiп, „лдејандай бейтаныс тау- дыЎ етегiне тојтады да, сол араЈа бiржола јоныс тептi. – 330 – Баспаналар тґрЈызылды. Ѕаралы билер бiрнеше кҐнге созылып, к†семнiЎ сҐйегi жерлендi. КҐндер †ттi. КҐн †ткен сайын жаЎа јоныстыЎ жайлы орын екенi сезiле бастады. Ел есiн жиып, кҐнделiктi „дет- Јґрып, дiни жоралЈылар јалыпја тҐстi. ЖҐрек жґтјан Канато к†сем болып сайланды. Бајсылар бґрынЈыша кҐн батар алдында отты јоршап, темекi тҐтiнiн бґрјыратып жын-перiлер рухын јуалап, перiштелерден шапаЈат тiлейтiн болды. Еркектер маска жасап, „йелдер той на- нын пiсiрiп, т„ттi сусын дайындап, толыј ай мейрамына „зiрлене бастады. Тек КиякудыЎ „кесi Јана „деттен та- йып, екi-Ґш рет орман тауды аралап јайтјаннан кейiн, јайтып алыс сапарЈа аттанЈан жој. КҐн сайын зiкiр са- лып, ауруларды емдейдi. ТҐнi бойы лашыј iшiн к†к тҐтiн јылып, ш†п јайнатып, д„рi жасайды. …кесiнiЎ лашыј iшiнде т„уiптiк јґрып, јанша уајыт сарЈайЈаны есiнде жој. ?зајја созылЈан жаЎбыр тасјы- ны аяјталып, балыјшылар сҐЎгi, ауларын јайыјја тиеп, жолЈа дайындалып жатјанда „кесi †зiнiЎ к†мекшiлерi болып саналатын алты бајсыны лашыЈына жинап алды. – АракудыЎ атајты алты бајсысы, – дедi ол тҐрегеп тґрып, асыјпай темекi тҐтiнiн бґрјыратып. – Жаратушы ку„, аракулар †мiр бойы †згеге јиянат јылып к†рген жој, бiрај †зiнiЎ к†ргенi †мiр-баји јиянат. Араку „дiлдiкпен бiрге жаралЈан. …дiлдiк †лген кҐнi јоса †лмек... Ендеше дҐниеде „дiлдiк жој, сол себептi бiз де †лмекпiз!.. (Алты бајсы отја телмiрген жҐздерiн к†терiп, Ґлкен бајсыЈа таЎырјай јарады). Ај адамдар атамекен жґртымыздан јуып шыЈып, жан баспаЈан меЎiреу, батпајты орманЈа тыјты. Батыр ґлдарымызды †лтiрдi. Араку тайпасыныЎ атам заманЈы асыл јоймасы жау јолында. Бiрај менiЎ айтарым – ол емес... Араку жґртына кеселдi дерт жабысты... Жґјпалы дерт!!! (З„релерi ґшјан бајсылар орындарынан атып-атып тґрды). Ол ла- шыјтарды †ртеп, јоныс аударып јґтылатын дерт емес... Мен к†сем †лген батпајты орманныЎ неЈылЈан жер екенiн ендi бiлдiм. Ол – жын-перiлер рухы жайлаЈан iндет орда- сы. Бiзге iндет тарады. Бґл – †те баяу тарайтын, ґрпајтан ґрпајја жґЈатын, јатерлi iндет. Араку Ґшiн бґдан јатерлi жау јалЈан жој... Араку тайпасын осы кҐнге дейiн к†сем- – 331 – дер мен батырлар Јана жан берiсiп, жау јолынан аман алып келiп едi. Ендi мына жаудан јалыЎ елдi сајтап јалу ешјандай к†семнiЎ де, батырдыЎ да јолынан келмейдi. ОлардыЎ ешјайсысы да сајтап јала алмайды. Тек бiз Јана, мына бiз Јана сајтап јала алуымыз мҐмкiн. Ей, атајты алты бајсы! Ендiгi бар Ґмiт бiздiЎ мойнымызда... Мен барлыј орманды, тау-тасты кезiп, киелi ш†п iздедiм. Осы iндетке шипа болар †зiм бiлетiн бiр ш†птi таба алмадым. Ол ш†птiЎ КҐн мекенi – јасиеттi жасыл к†лдiЎ маЎа- йында, тау етегiнде †сетiнiн жајсы бiлем. Ендiгi шешiм сол ескi мекен жґрттан ш†п д„рi „келу. Жаратушыдан жајсылыј болып, тiрi оралсај, араку елiнiЎ баЈы ашы- лар. ‡зiмнiЎ кiшкене ґлымды ала барам... Д„рi жасауды осыЈан Ґйретем... Киелi јґпия балаЈа Јана јалатын мґра... …йтпесе дуа јашады. Араку Ґшiн жан пида! – Жан пида! – дедi бајсылар бiр ауыздан. …кесi Кия- куды јасына шајырып, отја јаратып отырЈызды. – Бiр Ґмiтiм – осы ґлым. Мендегi барлыј јасиет, кие осыЈан јалмај... БҐгiннен бастап менiЎ жалЈыз ґлым Киякуды аракудыЎ сегiзiншi бајсысы деп бiлiЎдер. Бајсылар отты јоршап, тiзерлеп отырды. …кесi оттан жанып жатјан бґтајты к†тердi де: – Ант бер! – дедi КиякудыЎ јолына ґстатып жатып. Кияку не дерiн бiлмей, жалтајтап „кесiне јарады. – Мен, араку тайпасынан шыјјан ?лы бајсы Чоро баласы – Кияку... – дедi „кесi айбарлы, биiк Ґнмен аузына с†з салып. – Мен араку тайпасынан шыјјан ?лы бајсы Чоро баласы Кияку, – деп јайталады Кияку. – Араку жґрты Ґшiн јґрбандыјја „зiрмiн! – Араку жґрты Ґшiн јґрбандыјја „зiрмiн! – БҐкiл бајсылыј Јґмырымды... – БҐкiл бајсылыј Јґмырымды... – АракуларЈа арнаймын. – АракуларЈа арнаймын! …кесi екiншi јолындаЈы темекi толЈан јамыс кеуегiне от салды да, КиякудыЎ аузына тајап: – Бiр сор! – дедi. Кияку сорып јалды да, јајалып-шашалып, шегiнiп кеттi. ЅалЈан бајсылар да темекi тҐтiнiнен бiр-бiр сорып, – 332 – отты јоршап, жајсылыј рухына мiн„жат јылып, дґЈа ојыды. Б„рi де Чоро ґлы Киякуды араку тайпасыныЎ сегiз бајсысыныЎ бiрi деп мойындады. Сол тҐнi „кесi Киякуге киелi ш†птен д„рi алудыЎ жо- лын Ґйреттi. (…рине, елу жыл †ткен аралыјта осынау јґпия †сиеттi јанша тырысса да еске тҐсiре алмас едi. Бiрај „кесiнiЎ јґлаЈына сыбырлап: – ?мытпа, шипа д„рiнi жасауды дҐниеде екi-ај адам бiледi. Бiрi – ?лы бајсы Чоро. Екiншiсi – оныЎ кiшi ґлы Кияку, – деген с†зi „лi есiнде). ТаЎ ата сегiз бајсы мо- йындарына дорбаларын байлап, јару-жарајтарын асынып, аруајтардан медет сґрап, жолЈа аттанды. ‡зеннiЎ аЈысымен т†мен жҐзiп, с„ске шамасында жа- ЈаЈа тојтап, бґлар јайыјты жапырајтармен жауып, жа- сырЈаннан кейiн, жабайы шошјалар салЈан жолмен кеш- ке дейiн жҐрiп, аласа тауЈа шыјты. КҐн „уедегi бґлттарды јызыл ала нґрЈа бояп, батып барады. Алыстан мґнартјан к†кшiл тґман бiрте-бiрте ымырт јґшаЈына сiЎiп, ꥡгiрт тартты. Кенет аяј астынан н†сер т†пеп јґйып кеттi де, жолау- шылар тау iргесiндегi ҐЎгiрге тыЈылды. – ‡ткiншi жаЎбыр, – дедi бајсылардыЎ бiрi, – жел айдап барады. Бiрај жаЎбыр басылЈан жој. Тынымсыз шајырЈан бајалардыЎ шырылы мен аллигаторлардыЎ кҐркiреген јорјынышты Ґндерiн, алыстан талып жеткен јґлама судыЎ сарылын естiп, тҐнi бойы отыруЈа тура келдi. ЕлеЎ-алаЎда тґрЈан бајсылар жалЈыз аяј жолмен кҐн шыЈа †зен жиегiне жеттi. Одан кейiн „лдекiм тыЈып кеткен јайыјја отырып, јґлама суЈа дейiн жҐздi. Келесi кҐнi тасја †рмелеп, таудыЎ арЈы бетiне †тiп, †зен жа- Јасына тҐнедi. ТаЎ ата јалыЎ орман iшiндегi „лдејандай, аЎ жҐрме- ген ескi сҐрлеуге тҐсiп, еш жерге аялдамастан тҐс ауЈанда араку тайпасы жайлаЈан †лкенiЎ шекарасына кiрдi. ‡мiрi жарыј к†рмеген тҐнек жыныс сетiнеп, кҐн с„улесi нґрын т†ккен ашыј аспанды, жемiс аЈаштары самсаЈан м„уелi, к†гiлдiр, к†Ўiлдi бiр †лке басталды. Аяј басјан сайын пiскен банан, жаЎЈај, папай, манго жемiстерi к†зге ґрады. ШуылдаЈан јґстар Ґнi, тотыјґстардыЎ бар- – 333 – јылдаЈан тґрпайы дауыстары ерекше јуанышты бiрдеЎенi бiлдiрiп тґрЈандай, той болардаЈы дабыра-шуЈа ґјсап тґр. АЈаш бастарында отырЈан ґзын жҐндi бајырауыј май- мылдар жолаушыларЈа бiртҐрлi ґнатпаЈан „рi мґЎды пiшiнмен бейжай јарап, жандарына тајай тҐскенде жы- лан шаЈып алЈандай ојыс ырЈып, орманды бастарына к†тере шулап, тым-тырајай јашады. Ал одан „рi тым биiкте отырЈан кiшкентай, ґзын јґйрыј, тыјыр маймыл- дар бґтајтан бґтајја секiрiп, бґлардыЎ соЎдарынан ерiп, ысјырып, жаЎЈај, жемiс лајтырып, †здерiнше јуалаЈан болады. Адамдар ґзап кеткенде †з iстерiнiЎ н„тижесiне јуаныш бiлдiргендей кҐлкiге ґјсас шијылдаЈан бiр ды- быстар шыЈарады. Жолаушылар сајтыј Ґшiн сҐрлеуден бґрылып, јараЎЈы тҐскенше жолсызбен жҐрдi. ТҐннiЎ бiр уаЈын- да олар жолай терген жемiс-жидектермен тамајтанып, к†з шырымдарын алу Ґшiн к†к ш†пке јаз-јатар жай- Јасты. Келесi с„ске тҐсте бґлар межелi жерге жетiп тојтады. Бґл таудыЎ тегiстелген јырат т„рiздi д†Ўес iргесi екен. Кияку КҐн мекенi болЈан киелi к†лi јайсы екен деп ма- Ўайына јанша јараса да ештеЎе к†ре алмады. Бајсылар орманныЎ јај ортасындаЈы алып молаЈа ґјсаЈан д†Ўес јыраттыЎ тасты беткейiнен ш†п јазуЈа кiрiсiп кеттi. Кияку „кесiнiЎ бґрын-соЎды д„л бҐйтiп жанталасып жґмыс iстегенiн к†рген жој едi. Жарјанат шаЈып, есiрiк буЈан адамша балтасын аласґра сiлтеп, селдiр жапырајтары сарЈая бастаЈан, тырбыј јурайЈа ґјсас, тiкенекке, шырмауыјја, гҐлге ґјсас бiрнеше ш†птердiЎ тамырларын тынбай јазды. Ајыры кҐн јызуы јайта тамырлар топырајтардан та- зартылып, „ркiмнiЎ дорбасына теЎ б†лiп салынды. Содан кейiн бајсылар ајырЈы рет жҐрек жалЈап, жаратушы ґлы кҐшке сыйынып, дґЈа ојыды. – ЅозЈалайыј, – дедi КиякудiЎ „кесi балтасын белдiгiне јыстырып жатып. Кияку орнынан тґрды. …лденеге к†зiнiЎ алды јара- уытып, жҐрегi шымырлап, сыздаЈандай болды. Ол мґны- сын ешјандай жајсылыјја жорымайтын едi. Сылдыр ет- кен дыбыстан сезiктенiп, артына жалт јараЈанда бґта ара- – 334 – сынан мылтыЈын кезеп, аспай-саспай жајындап келе жатјан ај адамды к†рдi. …кесi: – Ѕашу керек, – дедi ајырын Јана. Ол осыны айтып, мҐлде жайбарајат тґрды да, к†з iлеспес шапшаЎдыјпен белiндегi балтасын суырып алып, жiберiп јалды. Мылтыј даусы да гҐрс еттi. КиякудыЎ соЎЈы к†ргенi – јалпаЈы ґшып, јґлап бара жатјан ај адам мен кеудесiн ґстап, бiр бҐйiрлеп ш†ккен „кесi. Бајсылар Киякуды сҐйрей-мҐйрей јалыЎЈа кiрiп Ґлгiрдi. КиякудыЎ к†зi јарауытып, басы айналды. ЅґлаЈы шыЎылдап, басја дыбысты естiген жој. Бiреулер аузын басып, тґншыјтырып жатјан секiлдi. Талыјсып барып, к†зiн ашјанда †зiн дырылдата сҐйретiп, жҐгiрiп келе жат- јан жалЈыз к†з бајсы Кураренi к†рдi. Ѕайдан екенi белгiсiз, тарсылдатып атып жатыр. Кесiлген аЈаштардыЎ тґсына келгенде, Кураре Киякуды емшектегi бала јґса- тып, јолтыЈына јысып алды. ‡стiп јанша жҐгiргенi белгiсiз, Кураре „лденеге сҐрiнiп, етпетiнен јґлады да, Кияку бiрнеше јадам жерге ґшып кеттi. – Берi... Берi!.. Кияку томарЈа јатты соЈылЈан басын ґстап, м„Ўгiрiп, КураренiЎ не айтјанына тҐсiнбей, алајтап јарай бердi. – Берi кел деймiн, тез... Кияку мен Кураре јалыЎ тiкенек аЈаштыЎ арасымен денелерiн јан-жоса јылып, ш†п басјан тереЎ сайЈа јґлай кеттi. Тым жајыннан дабырлаЈан дыбыстар естiлдi. …лден уајытта мылтыјтарын кезей ґстаЈан Ґш ај адам бґлар тыЈылЈан сайдыЎ д„л жанына келiп, †з тiлдерiнде ґзај дауласты. Арт жајтан таЈы бiр тобы јосылды. Олар бiр- бiрлерiне „р тґсты јолдарымен к†рсетiп, у-шу болып, даЈдарысып, содан кейiн мылтыјтарын кезеп ґстаЈан кҐйлерi жан-жајја бет-беттерiмен тарап кеттi. АспанныЎ теЎ жартысын јып-јызыл етiп, кҐн батты. Орман iшiне ымырт тґнып, „лден соЎ тас јараЎЈы меЎiреу тҐнге айналды. Кураре дорбасын Киякуге јалдырып, сай- дан еЎбектеп шыјты. ЅараЎдап бiраз жерге дейiн барып, одан „рi к†мескi елеске айналып, ајыры тҐн јґшаЈына сiЎiп, жој болды. – 335 – Жел тґрып, аЈаш бастарыныЎ шуылы естiлдi. Н†сер т†пелеп јґйып кеттi. …лдејайдан сарјыраЈан сарыл естiлдi. – Кияку, – деп сыбырлады „лдекiм. Кияку селк ете тҐстi де, сайЈа еЎбектеп тҐсiп келе жатјан Кураренi к†рдi. – Б„рi де... – дедi ол ентiгiн баса алмай. – Б„рi де... Тiрi јалЈан ешкiм жој... Б„рi де... Жарј ете јалЈан найзаЈай отынан малмандай болЈан КураренiЎ секпiл жҐзi, адырайЈан жалЈыз к†зi, арјасын- даЈы д„рi ш†птер салынЈан бiрнеше дорба к†рiндi. Кураре мен Кияку сайдан еЎбектеп жылжып, ашыј алаЎЈа, одан „рi жалЈыз аяј жолдыЎ жиегiнен басталатын јалыЎ аЈашја кiргенше бастарын к†терген жој. Одан кейiн найзаЈай жарыЈымен баЈдар жасап, †зеннiЎ †ткел беретiн етегiне јарай жҐрдi. Н†сер Ґстi-Ґстiне т†пелеп, „лден соЎ јатты жел к†терiлдi. АЈаштар суылдап, „лде- јандай беймаза шаЎјылдаЈан јґстар Ґнi мен сарјыраЈан сарыл јосылып, азан-јазан, Ґрейлi шуылЈа айналды. ТҐн ортасы ауа н†сер басылып, ж†Ўкiлген бґлт арасы- нан ай сыЈалап, алдан аЈараЎдаЈан боз мґнар шыЎ к†рiндi. – Бґл – бiздiЎ бґрынЈы аЎшылар тґраЈы, – дедi Кура- ре арјасындаЈы дорбасын тҐзеп жатып. – Лашыј тґра- тын... от жаЈатын шајпај та болатын... Мґнар сейiлiп, ай с„улесiмен жарјыраЈан сґр жартас, т†менде јап-јара боп тулап ајјан асау †зен арнасы ай- јын к†рiндi. Кураре т†бесiн пальма жапырајтарымен жапјан, iшi јґрЈај, аласа лашыјты оп-оЎай тапты. Кия- ку дайын тґрЈан аспалы гамакја јисая кеттi де, „кесiнiЎ †лiмi жанына жаЎа батјандай, солјылдап жылап јоя бердi. – ?лы бајсы ЧороныЎ †лiмi еЎ ауыр †лiм. – Кураре iргедегi јґрЈај бґтајтарды жинап, от тґтатты. – Бiрај сен тiрi јалдыЎ. …кеЎ †зiнiЎ бар јґпиясын саЈан јалдыр- Јан. Ѕазiр сенен јымбат ешкiм жој. Сондыјтан жарыл- јаушы рухтыЎ жајсылыЈына рајмет айтпау кҐпiрлiк бо- лады. Одан кейiн Кураре К†кшiл Мґнар тауына јабылан аулауЈа барЈандаЈы к†рген јызыјтарын, жаралы јабы- ланды јанша кҐн јуЈандарын, (сол жолы Чапу батырды ормандаЈы „йел перiсi арбап, жынґртып жiбергенiн) †зiне атылЈан жаралы јабыланды јалай шаншып †лтiргенiн – 336 – айтты. Осыдан барысымен Киякудi †зiмен бiрге аЎЈа алып шыЈатын болып келiстi. Кураре, с†зiне јараЈанда, бҐгiнгi Ґлкен апатја онша јабырЈасы јайысып отырмаЈан секiлдi. Бiрај табиЈатын- да зерек туЈан кiшкене бала КураренiЎ даусындаЈы дiрiлден, «осыныЎ б„рi бiрдеЎе Ґшiн, ол бiрдеЎе бiздiЎ б„рiмiзден биiк, бiздiЎ јазамыздан да, ?лы бајсы Чоро- ныЎ јазасынан да биiк, сен кiшкентай болЈанмен араку- дыЎ сегiз бајсысыныЎ бiрi болып саналЈансыЎ, сондыј- тан тҐсiнуге тиiстiсiЎ Јой» деген ойды аЎЈармай јала ал- мады. Екi жолаушы кҐн шыЈа жолЈа тҐсiп, Жыланбас тауын бетке алЈан. Кешке јарай „бден јалжыраЈан Кия- куды Кураре арјалап алды. КҐн батты. Кураре от жаЈып, таЎертеЎгi ґстаЈан балыјтарды пiсiрдi. ОныЎ жорамалы бойынша ертеЎ јалайда †зен жиегiнен јайыј кездесуге тиiстi. Келесi кҐнi бґлар †здерi меже тґтјан Жыланбас тауы- ныЎ етегiндегi †зеннiЎ †ткелдi тґсына с„ске тҐсте келiп жеттi. Айналасына јолмен отырЈызЈандай јаз-јатар пальма аЈаштары †скен сарЈыш тҐстi †зеннiЎ жаЈасында т†Ўкерулi јайыј жатыр. АлдыЎЈы кҐнгi жаЎбырдан †зен суы к†терiлгенге ґјсайды. АЈысы јатайып, сарылы кҐшейе тҐскен. Кураре јайыјты јолымен к†рсетiп, јуанЈаннан ыр- жия кҐлiп, „лдене айтјысы келiп Киякуге бґрыла бергенi сол едi, д„л жајыннан мылтыј даусы гҐрс ете јалды. Кураре етпеттей јґлады. – Ѕаш! – дедi жер тырнап жатып. Кияку јашып Ґлгiрген жој. Алдынан да, артынан да мылтыј кезенген бiрнеше ај адам лезде јоршап алды. Сајал-мґрты †сiп кеткен, ґзын бойлы бiреуi маЎындаЈы- ларЈа †з тiлiнде бiрдеЎе айтты да, аяЈымен Кураренi шал- јасынан аударып: – Алтын јайда? – дедi араку тiлiне ґјсас бiр тiлде. – Алтын таба аласыЎ ба? А? Ѕай жерде алтын?.. КураренiЎ јґлаЈынан јан кеттi. Сајалды ґзын жерге бiр тҐкiрдi де, мылтыЈын тiреп тґрып Кураренi д„л бастан атты. Бґрылып Киякуге јара- ды. «Мґны јайтсем екен» дегендей с„л ойланып тґрды – 337 – да, јґс атјандай емiн-еркiн, бейжай сезiммен мылтыЈын к†терiп, к†здей бастады. Кияку дiр ете јалды. …лдејалай јорјыныш сезiмi жоЈалып, „лденеге тҐсiнбеушiлiк, «ендi јайтер екен» деп, асыЈа кҐткендей тынышсыз, есiрiк кҐй биледi. Ол сајал- ды ґзынныЎ жанында тґрЈан ересек баланыЎ „лдене деп жалынЈанын, сајалды ґзынныЎ кҐлiп, басын изеп, оЈан јолындаЈы мылтыЈын бергенiн, ендi мґны баланыЎ к†здей бастаЈанын к†рiп тґрды. Бала д„л жанында сiлейiп тґрЈан, осынау адамЈа ґјсас «мајґлыјја» тигiзе салуды мiн к†рдi ме, јолымен јаш дегендей белгi бердi. Кияку меЎiрейiп тґра берiп едi, таЈы да јолын сiлтеп, «јаш» дедi. …лдебiреу жерден тас алып лајтырды. Кияку баланыЎ сiлтеген жа- Јына јарай жҐгiре ж†нелгенде мылтыј гҐрс ете јалды. Кияку кiлт тојтай јалды да, †зiне ешјандай ојтыЎ тимегенiн сездi. Бґрылып, †зiн атјан топја јарады. Бала «неге тојтайсыЎ» дегендей јолын сiлтеп, ызалана айЈай- лап тґр екен. ТаЈы жҐгiрдi. ТаЈы да гҐрс ете јалды. Тиген жој. Шала естi кҐйде бґрылып, таЈы јарады. Ѕалпај ки- ген, жуп-жуан бiреуi «ендi былай жҐгiр» деп јол сiлтеп тґр екен. Кияку жел јґлатјан банан аЈашына јарай жҐгiрдi. Тґла бойы †зiне ырыј бермей јалшылдап, сана- сында „лдејалай бейберекет, аласапыран бiр тҐйсiк, ајыр- Јы демдi бiтiрiп, м„Ўгi азап шекпейтiн тыншыЈуды асыЈа тiлегендей, «јазiр, мiне, мiне, јазiр б„рi де бiтедi, тек тезiрек, тезiрек» дейтiн секiлдi. Болмашы ойлар, елестер, Ґрей, тҐйсiктер д„л јазiргi жанай †тiп жатјан мылтыј оЈындай зу-зу елес берiп, жој болып жатыр. БаланыЎ бґрын мылтыјпен к†п „уес болмаЈаны бай- јалды. Тигiзе алмаЈанына ыза болып, јызарып, жылар- ман халге келдi. «Ендi былай јаш» деп †зендi сiлтеп, таЈы да сыЈалап, к†здей бастады. Ерсiлi-јарсылы жҐгiру мен Ґрейден јатты алјынЈан Кияку јарсы алдында бґрја- нып аЈып жатјан †зендi к†рдi. …лдејалай есi кiрiп, «јґтылу керек, †лмеу керек» деген тҐйсiк ап-аныј елес бердi. Ендi гҐрс ете јалЈан мылтыјја да, арттаЈы топтыЎ айЈайына да м„н бермей, зымыраЈан бойы жартас Ґстiнен †зенге бiр-ај секiрдi. Ѕґлап келе жатып ештеЎе ойлап Ґлгiре алмады. Тек биiктен жҐрегi †рекпiп, жел екпiнi – 338 – тынысын бiтеп, Ґрей буды... Мґздай суЈа кҐмп бергенде, сiЎiрi тартылып јала жаздап барып, жазылып кеттi. «Ба- сымды шыЈарсам, атып тастайды» деген јорјынышты ойдан бiржола су астында јалуЈа ризалыј т„рiздi сојыр сезiм шектеп, аЈыс екпiнiмен „рекетсiз, бата берген ол „лден соЎ демi азайып, булыЈып („лгiнде Јана санасында ап-айјын елес берген ой-сезiмдер Јайып болып), ессiз жант„сiлiм кҐйде су бетiне шыЈуЈа, ауа жґтуЈа аласґрды. АЈыс екпiнi баЈытын †згертiп жiберген секiлдi, бiр бҐйiрге Ґйiрiп, зымыратып „кеттi. ¦здiгiп, демi бiтiп, су астында к†зi шарасынан шыЈа айналып кеткен КиякудыЎ iшiне су кеткенде «†лдiм» деген аса јорјынышсыз, ајырЈы ой санасын шарпып †ттi. Содан кейiнгi сезгенi – јолына iлiккен жылтыр тас, к†кiрегiн жарып енген ащы дем. Кияку iшек-тамырлары јајырап, †зегi Ґзiлердей Ґстi- Ґстiне шашалды, артынша лајылдатып јґса бастады. Бiраздан соЎ бойы бейжайланып, денелерi босап, ты- ныЈуды аЎсап, с„л жатты да, †зiнiЎ јараЎЈы ҐЎгiр iшiнде жатјанын к†рiп, сарјыраЈан аЈыс дыбысын естiп, јалты- рап јоя бердi. ¦Ўгiр жартас астымен аЈысты бґрып „кететiн бiр иiрiм сала т„рiздi. Бозамыј с„уле берiп, жоЈары †рле- ген ҐЎгiр тҐбiнен дем секiлдi бiр леп келедi. ЖаЈа тґстан ај адамдардыЎ дабырлаЈан дауыстары емiс-емiс естiлiп тґр. Кияку жiп-жiЎiшке јолдарымен тасја сҐйенiп бiраз тґрды да, суды кешiп, ҐЎгiрдiЎ тҐбiне јарай ендi. «Ѕайда барамын, не iстеймiн» дегендi ойлап жатпады. Бiлеуленген, жыјпыл сґр тастарЈа алај-жґлај јарап, тыЎ тыЎдап, ҐЎгiр бойлап, жылжи бердi. БiрыЎЈай дымјыл ауадан тас бедерiн бҐркеген к†к јыналар аттаЈан сайын аяЈын жґп-жґмсај жанды денеге тигендей тҐршiктiрдi. Ол ґзај жҐрдi. ЖҐр- ген сайын ҐЎгiр iшi кеЎейiп, јаЎыраЈан јарак†леЎке же- расты кеЎiстiгiне айналды. Кияку с„уленiЎ јайдан келiп тґрЈанын аЎЈара алмады. Алыстап кеткен з„улiм тас јабырЈалардыЎ етегiнен ҐЎiрейген јап-јараЎЈы тесiктердi к†рдi. ЖоЈарыдан суылдаЈан дыбыстар естiлiп тґр. Кия- ку баЈдар айјындау Ґшiн тојтап, жан-жаЈына јарады. Кенет жал-жал болып Ґйiлiп јалЈан јґлама, кесек тас- тар арасынан таЎЈажайып бiр јґбыжыј бас к†рiндi. Жан- сыз бейнедей, јыбырсыз јатып јалды да, лып етiп iлгерi – 339 – жылжып, таЈы да тасја ґјсап, јата јалды. Кияку јґбыжыј бастыЎ јайда јарап тґрЈаны белгiсiз бајырай- Јан к†здерiн, бҐлкiлдеген јатпарлы жемсауын, мҐйiз жа- лын, ајырында адам саусаЈына ґјсаЈан тас бґжыр аяјта- рын к†рдi. Бас iлгерi таЈы бiр жылжыЈанда ес-тҐссiз сiлейiп јалЈан Кияку јґбыжыј дененiЎ к„дiмгi д„у кесiртке екенiн таныды. Жалма-жан жерден тас алып, жiберiп јалды. Шај ете јалЈан дыбыспен бiрге ҐЎгiр iшi салдыр- гҐлдiр ꥡiренiп, т†беден гҐрс-гҐрс јґлаЈан тастар айна- ланы јап-јара тозаЎЈа к†мдi. Етпеттеп јґлаЈан Кияку iнге кiруге тырмысјан тышјандай јґлама, жайпај тас- тыЎ iргесiне басын тiреп, тыпырлай бердi. Ойран басы- лып, шаЎ сейiлгеннен кейiн де дiрiлдеп, есiн жия алмады. ¦Ўгiр iшi бiржола тынышталып, жоЈарыдан суылдаЈан дыбыстар јайта естiлдi. Кияку †зiнiЎ тiрi екенiне сенгiсi келмегендей, басын кҐм„нмен ајырын к†терiп, маЎайы- на к†з тастады. Орнынан тґрып, жел соЈып тґрЈан баЈыт- пен јозЈала бастады. АяЈын тiлген јиыршыј тастарЈа да, жiберiп јойЈан кiшi д„ретiне де к†Ўiл аударЈан жој. ¦Ўгiр жоЈарылаЈан сайын тастан тасја †рмелеп, жанталаса ґмтылды. ‡стiп јанша уајыт жҐргенi белгiсiз, јґлај кес- кен жым-жырт тыныштыјтан есiн жиды. ЕштеЎе к†рiнбейдi, к†рдiЎ iшiне тҐсiп кеткендей тастай јараЎЈы. Кияку †зiнiЎ тарсылдаЈан жҐрегi мен ентiккен дыбысын Јана естiп тґр. Жел де бiлiнбейдi. ТаЎјаларлыј меЎiреу кҐй. ЖҐрегi онан сайын тарсылдап, тiршiлiктiЎ ајырЈы шегiне жеткендей сезiмге тiрелген ол ендi бiр ојыс ды- быстан жынданып кетерiн к„мiл сезiндi. Алдын сипап, т†рт аяјтап жылжыды... Леп бiлiндi. ¦Ўгiр јабырЈалары кiлт оЎЈа к†терiлгенде бозамыј с„уле, одан кейiн ајша бґлт јалјыЈан к†гiлдiр аспанныЎ алајандай б†лiгi к†рiндi. Кияку денесiн тасја соЈа-моЈа ҐЎгiрден шыЈып, жарјы- раЈан кеЎ дҐниенi, к†кке †рлеген Жыланбас тауыныЎ шыЎдарын, етектегi тґтасјан јалыЎ орманды к†рдi. Ол бґдан „рiге шыдаЈан жој. Жґмсај јґмдауытја отыра берiп, есiнен танды... Есiн жиЈанда з„улiм аспанда ґлпа бґлттар Ґйiрiлiп, јызуы јайтып, јызЈылт тартјан кҐн к†кжиекке еЎкейiп јалЈан екен. ‡не бойы салдырап, к†зiне јґйылЈан тердi сҐртуге шамасы жетпей, јимылсыз жатты да, †зiнiЎ јай- – 340 – дан келiп, јайдан шыјјанына, неЈып жатјанына тҐсiнбей, дел-сал кҐйге ендi. БҐкiл санасын меЎдеген бiр „лсiздiк одан „рi ойлатпай, тек сол тҐсiнiксiз кҐйге дейiн Јана сезiнуге мґрша берiп, «†стiп жата бер, ештеЎеге тҐсiнудiЎ јажетi жој, тҐсiнбей-ај јой, жата бер... жат... жат!.. » деп тґрЈан секiлдi. …реЎ дегенде жартас басынан †зенге зымырап келе жатјан с„тi мен јґбыжыј кесiрткенi ж„не ҐЎгiр аузынан к†рiнген алајандай ај шарбы бґлтты есiне тҐсiрдi. Содан кейiн „лгi к†рiнiстердiЎ арасын бай- ланыстыратын ештеЎе таба алмай, ґзај жатты. Ајыры КураренiЎ †лiмiнен бастап, басынан кешiрген ојиЈалар есiне тҐскенде јайтадан жҐрегi јозЈалып, †не бойын Ґрей биледi. Т„лтiректеп орнынан тґрып, Жыланбас тауыныЎ шыЎына јарады. Сонда барып, †зiнiЎ тау асты ҐЎгiрiмен шыЎныЎ екiншi јабатына шыјјанын ж„не с„ске тҐстен кҐн еЎкейгенше жерасты жолыныЎ азабын шеккенiн тҐсiндi. Дiрiлдеп, басы айналып, к†зi јарауытты. Бiрај ол к†п ґзамай-ај мґныЎ б„рi еске тҐсiргеннен туЈан јор- јыныш дiрiлi емес, к„дiмгi безгек ауруы екенiн аныј сезiндi. ДенесiнiЎ јызуы к†терiлiп, дiрiл онан сайын кҐшейiп барады. Кияку „кесiнiЎ т„уiптiк †сиеттерi есiне тҐсiп, дорбасынан жапырај алып шайнады. КҐн батып, бґлт арасында јалып јойЈан соЎЈы јыз- Јылт реЎ шапајтар да с†нiп, јас јарайды. Т†Ўiрек тґтас тҐнерiп, тҐнге айналды. Етектегi орманнан јґстар шу- лап, аллигаторлар кҐркiреп, бајалар шырылдады. К†кжи- ектен ай к†терiлiп, ала бґлттардыЎ арасымен асыЈа жҐзiп барады. …регiдiк адамныЎ жылаЈан даусына ґјсайтын, таЎЈажайып, јорјынышты бiр дыбыс сґЎјылдайды. Кияку јґрЈај жапырајтарЈа тас јашап, от тґтатып, Ґстiне бґтај Ґйдi. ОттыЎ сар жалјын жалынына меЎ-зеЎ јараЈан кҐйi јалтырап-дiрiлдеп, ґзај отырды. «Ендi не iстеуiм керек» деп ойлап к†рiп едi, бiрај ајыл-санасы оЈан жауап бермедi. Ајыры бойды билеген „лсiздiк еркiн алып, жылы јґмныЎ Ґстiнде јалай ґйыјтап кеткенiн сез- ген жој. ЕртеЎiне тҐске тајаЈанда бiр-ај оянды. ШајырайЈан кҐннен к†зiн аша алмай, зырј-зырј еткен ып-ыстыј ба- сын јолымен јысып, «ендi не iстеуiм керек» дегендi ой- лап бiраз тґрды. Кенет „кесiнiЎ †лiмi, бҐкiл бајсылар- – 341 – дыЎ †лiмi, †зiнiЎ араку тайпасынан алыста, меЎiреу јалыЎ орман iшiнде жападан-жалЈыз, тiршiлiктен Ґмiтсiз кҐйде јаЎЈып јалЈаны есiне тҐскенде торыјјаннан жҐрегi шан- шып, к†зi јарауытты. ЖылаЈысы келдi, жылай алмады. Жерге басын ґрып, тґрып-жыЈылып, кемсеЎдей бердi. Бiрај ол јанша жыласа да, јанша жалбарынса да, аяушы- лыј бiлдiрiп, к†мек к†рсететiн ешкiмнiЎ жој екенiн жајсы бiлдi. Бiлгендiктен орнынан тґрып, кешеден берi шеше алмай јойЈан «ендi не iстеуiм керек» деген сґрајты iштей таЈы јайталады. Арт жајтан „лдене сыбдыр ете јалЈан- дай болды. Кияку селк ете тҐстi. «Ај адамдар! Ај адамдар iздеп жҐр!» КиякудыЎ денесi мґздап жҐре бердi. Жалт јараЈанда бґта-бґтадан јарЈып, јашып бара жатјан елiктi к†рдi, бiрај «ај адамдар жҐр, бґл жердi солар мекендейдi, јазiр кездеседi» деген Ґрейлi ойдан жҐрегi јайтып орны- на тҐспедi. Жалма-жан дорбасын белiне байлап, сҐрiнiп-јабынып, етекке тҐстi. КҐн с„улесi к†рiнбейтiн јалыЎ жыныстыЎ iшiне кiргенде аздап есiн жиды. ‡зегi талып, ашыјјанын, „рi ш†лдегенiн сездi. КҐн батарда жапырајтар бҐркеп, к†зге к†рiнбей, сылдырап аЈып жатјан, жалЈыз аяј жол секiлдi жiп-жiЎiшке бґлајтан су iштi. Ал жейтiн ештеЎе жој едi. Маймылдар мен јґстардыЎ, жарјанаттардыЎ к†здерiнен тасада јалЈан жемiстер тым биiкте. Жерге тҐс- кен бiрер жаЎЈајпен жҐрек жалЈаЈан болды. Ѕайда келе жатјанын †зi де бiлмейдi. Орман iшi јалыЎ- дап, аяј алып жҐрудiЎ †зi јиынЈа тҐстi. Тґтасјан јалыЎ шырмауыјтар мен жапырајтарды жолынан тазартып оты- руЈа КиякудыЎ шамасы жетпейтiн. Сондыјтан „лсiн-„лсiн керi шегiнiп, маЈынасыз жҐрiстi јайтадан басынан бас- тауЈа тура келдi. Ѕас јарайЈанда јабаттаса †скен пальма аЈашыныЎ ортасынан ґйыјтайтын јґрЈај жер тапты. ТҐн- ге јарай орман iшi јорјынышты шуЈа толды. Аллигатор- лардыЎ кҐркiреген дауыстары, бајалардыЎ тынымсыз шырылы, тҐн јґстарыныЎ шајырЈаны ж„не таЈы да сол адамныЎ †ксiп, жылаЈанына ґјсайтын сґмдыј Ґрейлi дыбыс таЎ атјанша бiр басылЈан жој. КҐн шыЈа жеуге жарайтын тамыр, жапырајтар iздедi. Аласґрып, јґстарЈа, маймылдарЈа жҐгiрдi. ЖаЎбырдан iркiлген јајтан бґзыл- Јан су iштi. Сыбдыр еткен дыбыстан шошып, бҐкiл – 342 – уајытын маЈынасыз јашумен †ткiздi. Ол б„рiнен де јорыјты. Ѕорјау аллигаторлардан да, жыландардан да, †рмекшi, бҐйелерден де, жарјанат пен јарајґрттан да, јґмырсјаныЎ илеуiнен де, јабылан мен iлбiсiннен де јорыјты. Бiрај оЈан осылардын б„рiнен де еЎ јорјы- ныштысы адам едi. Жаратушы јґдiретке мыЎ м„ртебе та- бынып, «тек адам баласына кездестiре к†рме» деп жалын- ды. ‡йткенi ол жер бетiнде адамнан †ткен јатерлi, мейiрiмсiз мајґлыјтыЎ жој екенiн жајсы бiлдi. Т†ртiншi кҐнi аштыј азабы адам т†згiсiз жаЈдайЈа жеттi. Не iстеп келе жатјанын †зi бiлмей, к†з алдына „лденелер елестеп, сандырајтай бастады. Ол к†Ўiрсiтiп балыј пiсiрiп жатјан шешесiн к†рдi. Шешесi бiр јолымен ґлу јабыЈы- на шҐпiлдете јґйылЈан т„ттi сусынды к†тере ґстап, иегiмен балыјты к†рсетедi. «Алдымен балыјты жеп ал деп жатјаны-ау, – деп ой- лайды Кияку iшiнен, – сусынды содан кейiн iшкенiм дґрыс јой... Сонда бґл не? Толыј ай мейрамыныЎ баста- лып кеткенi ме?.. Иiсi јалай к†Ўiрсидi †зiнiЎ! Шiркiн!..» Тезiрек бер ендi! – дейдi Кияку кҐбiрлеп – К„не... Кияку †зiнен бес јадамдай жерде иретiлiп жатјан ана- конданы (айдаѕар жыланды) к†рiп, есiн жиды. Анаконда ґйыјтап жатјаны, „лде аЎдып жатјаны белгiсiз, к†к теЎбiл, алабажај жондары кҐнге шаЈылыса жылтырап, басын к†рсетпей, от орнындай аумајта јимылсыз жатыр. Кияку шегiне берiп, шалјасынан јґлады да, „рi јарай не болЈанын бiлмей јалды... …лден уајытта бiр ескi сҐрлеудiЎ бойында жҐгiрiп келе жатјан кҐйiнде есiн жиды. Ендi ол есiнен айырылып, шалыјтап жҐрiп, аллигаторлардыЎ аузына †зi тҐсуi мҐмкiн екенiн бiлiп, Ґрейi ґшты. ¦рей оны есiнен тандырды, „рi есiн жидырды. Кешкiлiк селдетiп н†сер јґйды. Кияку сезiнуден јалЈан бiр доЈал тҐйсiкпен осы кезде жаЎбыр маусымы басталып, сел жҐретiнiн, †зендегi сулар арнасынан асып, буырјанып, Ґлкен кiсiлердiЎ балыјја шыЈа алмай, лашыјта отырып јалатынын есiне алды. Н†сер таЎ атјанша басылЈан жој. НайзаЈай оты жарј ете јалЈанда тҐнгi орман бейнесiнен жаны тҐршiккен Кияку јорјыныш пен тоЎудан, аурудан тiсi тiсiне тимей сајылдап, есiрiк шекарасында отырып таЎды атырды. – 343 – Келесi кҐнi ол тҐс кезiнде †лген ај адамныЎ Ґстiнен шыјты. АлЈашјыда з„ресi ґшып, јаша ж†нелдi де, ар- тынан †лiк екенiне к†зi жеткен соЎ јайтып оралды. Iрiп, јарайып кеткен еттерiне сескене јарап тґрды да, аузы- нан сiлекейi шґбырып, †лiктiЎ јалталарын ајтара бас- тады. «Аштан †лген екен» деп ойлады жартысы желiнген јайыс белбеудi к†ргенде. Кенет белiнде байлаулы тґрЈан зiлдей дорбаны жґлып алды. Ѕолдары јалтырап, тiсiмен жґлјылап, „реЎ дегенде дорбаныЎ аузын ашып јалды да, жарјыраЈан сап-сары алтын кесектердi к†рдi. Ол алтынныЎ јымбат тас екенiн бґрыннан бiлетiн. Бiрај мынау ај адамныЎ аштан †лгенше зiлдей јылып жаны- нан неге тастамаЈанын тҐсiнбедi. Дорбаны итерiп, ајта- ра салды да, 쥡кiген сасыј иiске шыдай алмай, шегiнiп кеттi. Ајыл-есiнен ада јылЈан аштыј азабында ажал к†леЎкесiнiЎ соЎынан ерiп, јанша кҐн, јанша тҐн жҐргенiн ол сезген жој. Бiр есiн жиЈанда таЈы да †ткен жолЈыдай жуыј арада аЎ баспаЈан ескi сҐрлеумен келе жатјанын к†рдi. «Бґл жол †зенге апаруы мҐмкiн» деп ойлады. Ол есi тҐзуiнде тезiрек ойлап јалуЈа тырысты. ‡йткенi осыдан кейiн јандай кҐйге тҐсерi †зiне белгiсiз. «‡зенге... су...» Ол „р есiн жиЈан сайын, сҐрлеуден к†п ґзамаЈанын сезiп, јайта оралып отырды. …лсiреп, етпетiнен јґлады. Тґра алмады... ЕЎбектеп жылжыды... «‡зен...» ТаЈы да ај адамдар елестедi. Иыјтарына асынЈан мылтыјтары бар. Ѕоршап алыпты. Бiреуi †лтiргiсi келiп, жајындай тҐседi... «Мейлi елестей берсiн, – деп ойла- ды Кияку, – ‡Ўiмде де к†ргем... Мейлi... Ѕазiр аллига- торлар келiп елестейдi. Сосын... айдаhар, онан соЎ... жој, ај адамныЎ керегi жој... ендi аллигатор келсiн... Кел!» * * * Кияку таЎЈажайып бiр тастан јалаЈан «лашыјтыЎ» iшiнде к†зiн ашты. ‡Ўi я тҐсi екенiн айыра алмай ґзај жатты. Тiптi †зiнiЎ тiрi екенiне де толыј сенген жој. Теп-тегiс, аппај јабырЈалар, „ртҐрлi тҐсiнiксiз бґйым- – 344 – дар, Ґстiнде жатјан жґп-жґмсај жамылЈы. Бiр јызыј ертегi тыЎдап жатјандай ґйјылы-ояу сезiмде бiраз жатты да, бiрте-бiрте есi кiрген сайын јиялЈа сыймайтын жґмбај кҐйде екенiн аЎЈарып, таЎырјау „серiнен бас- ја тҐк жој, ешјандай тҐйсiкке „сер етпейтiн с„улесiз, тҐссiз, жылусыз, бейм„лiм кеЎiстiкте јалјып јалЈан- дай бiр кҐйге ендi. «Жој, „лде Янумака јарт айтатын о дҐние осы ма екен» деп ойлады ол маЎайына баЈдарлай јарап. Кенет јайдан шыјјаны белгiсiз, †зiне жајындап келе жатјан киiмдi, еЎгезердей јара кiсiнi к†рдi. Ѕорыјјан- нан денесi †з еркiне баЈынбай, жылан арбаЈан бајаша сiресiп, јозЈалмай јалды. (Ѕорыјјаным – тiрi болЈа- ным Јой деп ойлап Ґлгердi осы арада). К†зiнiЎ алды јара- уытып, бiр тґЎЈиыјја шым батып бара жатјандай сезiндi. …лден уајытта сейiле бастаЈан тґман арасынан †зiне ерек- ше мейiрiмiн т†гiп, жылы жҐзбен, аяушылыј бiлдiре јараЈан „лгi адамды к†рдi. ‡з тiлiнде бiрдеЎе айтып, ыммен «јорыјпа, жата бер» дегендi бiлдiрiп тґр. Жаны- на келiп, „лдејандай жылтыр ыдысты КиякудыЎ аузы- на тосып, «iш» деп ишарат жасады. Кияку жемiс шыры- нынан жасалЈан сусын екенiн бiлгенде айырылып јала- тындай жанталасып, ыдысја бассалды. Мейiрбан кiсi аузына жылы-жґмсај, д„мдi бiрдеЎенi салЈандай болды, оны да шайнамастан, јомаЈайлана јылј еткiздi... К†п кҐндер †ттi. Кияку бiрте-бiрте „л жинап, оЎала бастады. КҐтушi негр кҐнiне Ґш рет тамај берiп, асы- райды. КиякудыЎ тҐсiнбейтiнiн бiле тґра, кешкiлiк †зiнен-†зi м„з болып ґзај „Ўгiмелер айтады. ¦й iшiндегi заттарды јолымен к†рсетiп, атын атап, Кияку оны бґлжытпай јайталап айтса, одан сайын м„з болып, ра- јатја батады. Кияку кейiн негрден б„рiн естiдi. Мґны орман iшiнде ес-тҐссiз жатјан жерiнен каучук фабрикасыныЎ жґмыс- шылары тауып алыпты. 5–6 жасар шамасындаЈы кiп- кiшкентай, ап-арыј Ґндiс баланыЎ „лi тiрi екенiн к†рген соЎ, олар плащја орап, деревняЈа алып келедi. «Ит тґмсы- Јы батпайтын јалыЎ орманда жападан-жалЈыз неЈып жҐр ж„не јайдан жҐр» деп б„рi де таЎ јалысады. Ајыры фаб- рика директоры ојыЈан, м„дениеттi „рi ер к†Ўiлдi кiсi – 345 – болЈандыјтан, јызметшi негрiне Ґндiс баланы емдеп, асы- рап алуына рґјсат етiптi. КҐтушi негр Киякуге Эдуард деп ат јойды. Сынаптай јалјыЈан с„би санада Кияку деген ат бiрте-бiрте ґмыты- лып, Эдуард есiмi бiржола орныЈып јала бердi. Негр ешјашан да Ґйленбеген, жалЈызбасты адам бо- латын. Жас шамасына сай келмейтiн ерекше ајылды, кiп-кiшкентай Ґндiс баланы бауыр басып, жајсы к†рiп кеттi. Кейiн тiптi сырттан келгендердiЎ б„рiне Эдуард- тыЎ орманнан табылЈанын жасырып, јайтыс болЈан „йелiмнен јалды, „йелiм баладан †лiп едi деп †тiрiк со- Јып жҐрдi. Эду екi жыл †ткен соЎ мектепке барды. ОныЎ ере- сек адамнан бетер орныјты ајылына, ґЈымталдыЈына мґЈалiмдер де јайран јалып, бастарын шайјайтын. Ал кiшкентай Эду болса, ајыл-ойлары жґмбај боп к†рiнген ај адамдардыЎ балаларыныЎ †зiнен неге артыј емес екенiне тҐсiнбей, „рi †зiнiЎ барлыЈынан зерек болып шыјјанына бiртҐрлi ыЎЈайсызданатын секiлдi едi. Бiрте-бiрте ЭдуардтыЎ орманнан табылЈаны туралы лајап та ґмытылды. ТаЈдыр айдап, †з тайпасынан к†з жазЈан жас бала жаЎбырдан кейiнгi бґрјанЈан аЈысја лај- тырЈан јґм кесектей, мҐлде басја, о дҐниедей бейтаныс †мiр тасјынына бiржола ыдырап, сiЎiп кете барды. Адам баласы бҐкiл ЈґмырыныЎ †н бойында Јана ке- шуге тиiстi сыбаЈалы јайЈы-јасiрет, јорјыныш, тҐЎiлiс, јиыншылыј тајсiретiн алты жасыныЎ iшiнде басынан †ткерiп бiткенiн, „рине, оныЎ †зiнен басја ешкiм де бiлген жој. Ж„не бiлгiлерi де келмедi. Эду тоЈызЈа тол- Јанда фабрика јожасы „лдејандай јылмысты iске ара- ласјаны Ґшiн жауапја тартылып, каучук фабрикасы- ныЎ жґмысы тојтап јалды. Жґмысшылар тарап кеттi. ЕЎ соЎынан есеп айырысјан негр Перри Эдуардты алып, Мату-Гроссу штатыныЎ астанасы Куяба јаласына келдi. Мґнда бiр жыл тґрЈаннан кейiн, таЈы да жґмыс iздеп, Бразилия јаласына, одан Сан-ПаулуЈа келдi. Одан Рио- де-ЖанейроЈа к†шiп, жарты жыл јайыршылыј тґрмыс кешкен соЎ, Эдуды ертiп, Америка Ѕґрама Штаттарына келдi. Ајыры Нью-Йоркке †кше тiреп, бiржола тґрај- тап јалды. – 346 – Перри ЭдудыЎ ојуЈа деген алаб†тен зейiндiлiгiн жај- сы бiлетiн. Сондыјтан ертеЎ мектептi бiтiрiп шыјјан соЎ, колледждердiЎ бiрiне ојуЈа тҐсiрудi армандайтын. ‡мiрi отау јґрып, бала сҐйiп, аталыј сезiмдi басынан †ткерiп к†рмеген бейнетјор негр Эдуардја жасаЈан бҐкiл јайы- рынан кiшкентай балалардыЎ «отбасы» болып ойын ой- наЈанда †здерiн к„дiмгiдей Ґлкен адамдарша сезiнiп, ра- јаттанып јалатыны секiлдi л„ззат алатын. Перридi к†шеде †лтiрiп кеттi. Оны кiм †лтiргенiн, неге †лтiргенiн Эдуард бiлген жој. Тек †зiнiЎ ендi жалЈыз јал- Јанын, Ґлкен бајытсыздыјја ґшыраЈанын аныј бiлдi. К†шедегi јайыршыларЈа јосылып, аштан-аш, бос сан- далЈан кҐндерiнде ол «жој, бґлардыЎ б„рi мен к†рген азаптыЎ жанында тҐк емес, мен бґдан да зорды к†ргем» деген ойды Јана медет јылды. Ол дҐкенге кҐзетшi болып та, газет таратушы болып та, жҐк тасушы болып та, аяј киiм тазартушы болып та к†рдi. Екi жыл †ткен соЎ јала- ныЎ шет жаЈындаЈы тҐнгi шаЈын ресторанда даяшы бо- лып iстеп жҐрiп, колледжге тҐстi. КҐндiз сабајја барып, тҐнде жґмыс iстейдi. КҐнiне бес-ај саЈат ґйыјтап, тама- Јына жетер-жетпес јаражатпен таЈы екi жылдай жојшы- лыј зардабын тартуЈа тура келдi. Мiне, д„л осы тґста каторганыЎ кесiмдi жылыныЎ аяјталЈаны секiлдi, таЈдыр таујыметi мойнынан бiржола сыпырылып, басја бiр с„улелi, жарјын †мiрдiЎ кiрiспесi басталды. УниверситеттiЎ профессоры Джорж Бейкер сырдаЎ, †зiмшiл, ајсҐйек адам едi. Бiрај ЈылымЈа жан-т„нiмен берiлген ж„не Јылым алдында ојымыстылыј ар-ґжданын биiк ґстауды бiрiншi мајсатым деп бiлетiн. Профессор ЭдуардтыЎ бойында жасырынып жатјан талантты бiрiншi болып байјады. Ол Эдуардја к†Ўiлi јґлап, жајсы к†ргендiктен к†мектестi ме, „лде †зiнiЎ iшкi ґстанымда- рын орындау Ґшiн – Јылым алдындаЈы азаматтыј бо- рыштарыныЎ бiрiн †теу Ґшiн к†мектестi ме, ол арасы бейм„лiм. Джорж Бейкер Эдуардты †з јолымен жетелеп, Јылым „лемiне енгiздi. Ш„кiрт оЈан жауап ретiнде †зiнiЎ тґЎЈыш Јылыми еЎбегiн Бейкер деген фамилиямен жа- риялап, кейiн сол фамилияда бiржола јалып јойды. – 347 – * * * Эдуард Јылым дҐниесiне ессiз јґштарлыјпен берiлдi. ОныЎ осынау оЎаша, тынымсыз тiршiлiгi „лдебiр јаны- на јатјан †шпендiлiктiЎ кегiн алуЈа †ршеленген жан- ныЎ †лермендiгiндей немесе кiсi †лтiрiп жатјан јарај- шыныЎ «„лi жаны шыјјан жој» деген кҐдiктен јґты- рына тҐсетiн сойјан iсiндей ессiз, шапшаЎ, толассыз бiр јарекет едi. Осы бiр јарекеттiЎ сыртында рајат, тыныш- тыј, тыныстыј †мiр болары ЭдуардтыЎ есiне келiп к†рген емес. Ѕайта осыныЎ б„рi к†Ўiлiне емiс-емiс елес беретiн, с„би кҐнiнде к†зiмен айјын к†рген Ажал елесi, М„Ўгiлiк Ґрей азабымен салыстырЈанда „лдејайда жеЎiл, арзан боп к†рiнедi. Сол Ґрей мґны †мiр бойы †кшелеп јуып келедi. Жа- байы аюдан јашјан адамныЎ жҐгiрiстен рекорд жасасам деп ойламайтыны секiлдi, Эдуард та ол кезде ґлы жаЎа- лыј ашып, даЎјја б†ленсем деп ойлаЈан жој. Бiрај даЎј †з аяЈымен келдi. Ж„не †зiмшiл, сґлу „йелдей †зiнен бас- јаныЎ б„рiн ґмытуды, †зiнен басја ештеЎенi сҐймеудi талап еттi. Ал ЭдуардтыЎ бґЈан дейiн јастерлеп, жҐрегiне жајын тґтатын ештеЎесi јалмаЈандыјтан, даЎјпен оЎай табысјан. ЖалЈыздыј дертi жайлаЈан жан дҐниесiне бiр с„уле енгендей болып, еЎсесiн к†тердi. Сонда ол тауЈа к†терiлiп келе жатјан адамныЎ кенет т†менге јарап, †зiнiЎ јалай биiктеп кеткенiне таЎ јалатыны, „рi аздап Ґрейленетiнi секiлдi бiр сезiмге келген. ДаЎј мґны М„Ўгiлiк Ґрей азабынан јґтјарды. Ендi ол †зiнiЎ осынау јґдiреттi кҐш-жiгерiн Ґлкен, м„ндi мај- сатја арнау керек екендiгiн тҐсiндi. АрнамаЈан кҐннiЎ †зiнде сол јыруар еЎбегiнiЎ iшiнен ајылЈа сыйымды, м„ндi бiрдеЎе тапсам деп ойлады. Ол бiр затја – жеке бастыЎ мансапшыл †зiмшiлдiгi мен халыјтыј, азаматтыј игi мајсаттардыЎ кереЈарлыј јылмай, јабысып кете беретiнiне јайран јалды. «Ендеше, – деп ойлады ол, – менiЎ мiндетiм ЈылымЈа Јажайып жаЎалыјтарды ашып беру Јана емес пе... Ал одан „рi мајсат та, борыш та, м„н- маЈына да †зiнен-†зi сол н„тижеден тарай беруге тиiстi...» Ајыры мiне, медицина ЈылымындаЈы „лемдi дҐркiреткен Эдуард Бейкер д„уiрi басталды. – 348 – Эдуард Бейкер адамдарды јайран јалдырудан, аѕ ґрЈы- зудан жалыјјан жој. ‡йткенi ол сондай жанЈа жайлы, жаЈымды. Мынау †мiрдi б„секе-кҐреспен теЎестiрiп тґрЈан заманда сол б„секенiЎ жеЎiсiнен артыј л„ззат, содан артыј абырой, содан артыј м„н-маЈына бола ма?.. Доктор БейкердiЎ есiн жиып, јызметшiсiн шыЈарып жiбергеннен кейiн есiне тҐсiргендерi осылар едi. Ол ендi †зiнiЎ сонау аЈысты, лай †зен жаЈасында јалЈан араку тайпасынан жетi бајсымен бiрге не мајсатпен шыјја- нын ж„не не деп ант бергенiн есiне алды. Осы тґста к†кiрегiн јајыратјан бiр дерттi саЈыныштан к†зiнiЎ алды тґманытып, есiнен тануЈа шај јалды. – О-о-о-о! – дедi кенет ґлыЈан т„рiздi бiр Ґнмен кҐйiнiп. – О-о-о!!! У-у-у!!! Шынында да, ол хайуанша, к†кке јарап ґлыЈысы келдi. Адамдыј белгiмен жеткiзе алмастай д„режеге жеткен кҐйiнiш даусы аузын ашјанда жабайы, хайуани Ґнге ґласты. – О-о-о-у-у-у!!! – Доктор Бейкер кемсеЎдеп, к†кiрегiн тырнады. Ол мынау дҐниенiЎ јґны серттi с„тте †зi Ґшiн тҐк емес екенiн осы уајытја дейiн јалай ажыратпаЈаны- на †зегi †ртенiп, бґдан да јайыршы болып, не жынданып кетсем „лдејайда жеЎiлдер едiм деп ойлады. ТаЈы да есiне к†кпен таласјан јалыЎ джунгли, јаз- јатар тiгiлген лашыјтар, кешкi отты јоршап, жарылјау- шы рухты шыЈарып салып тґрЈан бајсылар, толыј ай мейрамындаЈы ойын-кҐлкi, шешесiнiЎ таЎЈажайып, мґЎды жанары елестедi... ТорыЈып, белiн ґстады. – О-о-о-о-у-у-у!!! Тау басында сiрескен јарлы мґз ерiсе, сел боларына ґјсас јатал жанныЎ iшiндегi берiш јайЈы жiбiгенде ојыс шешiлген бiр јауырт „рекеттiЎ болары с†зсiз. ТаЎ алдында доктор есiн жиып, сабырЈа келдi. ТҐнiмен адасјан адамныЎ жарыј тҐсе јай жерге келiп тојтаЈанын жобалаЈанындай, тҐндегi еске тҐскен †мiр тарихы мен журналистен естiген „Ўгiмесiн салЈастырып, јазiр †зiнiЎ јандай жайЈа душар болып тґрЈанын ж„не оныЎ †з †мiрi Ґшiн јаншалыјты маЎызы бар екенiн ајылЈа салды. – 349 – III Доктор БейкердiЎ аяј астынан БразилияЈа жҐрiп кетуi б„лендей дабыра-шуЈа ґласјан жој. Жандайшап јала- лыј газеттердiЎ беттерiнде «БҐгiн доктор Эдуард Бейкер ресми сапармен БразилияЈа жҐрiп кеттi» деген хабардан басја ештеЎе жарияланбады. ДоктордыЎ iшкi жан- дҐниесiне бiрде-бiр рет бас сґЈып к†рмегендiктен айна- ласын јоршаЈан јошеметшiлерi де, јызметкерлерi де, жа- нашыр к†Ўiлдестерi де бґл сапардыЎ м„нiсiне тҐсiнген жој. Ж„не јай кҐнi жҐретiнiн де ешкiм жобалай алмады. Тек Ґйiндегi јызметшiсi Јана доктордыЎ жан-дҐниесiндегi „лдебiр аяјасты †згерiстi iшi сезiп, «тегi, „йел, махаббат т†Ўiрегiндегi бiр јґпия сыр болмады ма екен» деп †зiнше топшылады. Доктор †зiн шыЈарып салып тґрЈан ешкiмнiЎ жој екенiн жајсы бiлсе де, ґшај басјышында тґрып, артына бґрылды. КиноаппараттардыЎ тызылы мен фотоаппарат- тардыЎ тырсылына, бiрiн-бiрi кимелеген журналистер мен лауазымды адамдардыЎ јошемет белгiлерiне, салтанатты дабырЈа даЈдыланЈан докторЈа ыЎ-жыЎсыз ґшај басјы- шымен к†терiлiп бара жатјаны бiртҐрлi ыЎЈайсыз к†рiнiс секiлдi едi. Бiрај осылай болЈанына iштей јуанып јалды. ‡зiмен-†зi болып, к†Ўiл кҐйiнiЎ бґрауын бґзбай, к†з ал- дына сол бiр суреттердi јайта-јайта елестетiп отырып, †зiнiЎ осы уајытја дейiн жалЈыз болЈанын, ендi тiптi, м„Ўгi-баји жалЈыз јалЈанын айјынырај сезiнгiсi келдi. «Аракулар- дыЎ јираЈан лашыјтарын †з к†зiммен к†рейiн, – деп ойлады ол. – ОлардыЎ јолдары тиген, ґстаЈан јґрал- саймандарыныЎ бiр сыныЈын тапсам, јалЈан Јґмырыма, б„лкiм, алданыш болар». Ол жол бойы осыдан басјаны ойлаЈан жој. Рио-де-ЖанейроЈа тҐсiсiмен, аэропорттан билет алып, Бразилия јаласына ґшты. Бразилиядан „лде- јалай жолаушы тасып жҐрген „скери ґшајја отырып, тҐс кезiнде Куяба јаласына келiп јонды. К†зiнiЎ алды кҐлтiлдеген, бадырај к†з губернатор док- торды јабылдап отырып, јалаЈа „дейi арнап келгенiне јуанышты екенiн, бiрај сапарды ресми тҐрде хабарлама- Јандыјтан, лайыјты сый-јґрметтiЎ жасалынбай јалЈа- нына јатты јынжылатынын айтты. – 350 – – Бґл жајта бґрын болмаЈан шыЈарсыз? – дедi ол хат- шы јыз „келген ыстыј кофенi аузына апара берiп. – Жој, – дей салды доктор. – Сырттан келген адамЈа табиЈаты аса жаЈымды емес. КҐн ыстыј. Ыстыјты ыстыј јана јайырады. Кофе iшiЎiз. Губернатор „рнеден хабары бар, мiнезi „кiмге ґјсамай- тын жґмсај, ајжарјын кiсi екен. ДоктордыЎ келу мајса- тын Ґйреншiктi „Ўгiмедей сабырмен тыЎдап отырды да, Мату-Гроссу штатында кезiнде Ґндiстер †мiрiне Ґлкен јатер т†нгенiн, оныЎ б„рi авантюристер мен бандиттердiЎ iсi екенiн, јазiр Шингу ґлттыј паркiнде жаЈдайдыЎ бiршама жајсы болЈанын ж„не с†з арасында †зiнде де Ґндiс јаны бар екенiн, Ґлкен „жесiнiЎ тупи тайпасынан шыјјанын, „рi †зi соны мајтаныш тґтатынын айтып кеттi. – Губернатор мырза... – Бiлем, – дедi губернатор елгезек јызметшiлердей „рi айтјызбай, – сiзге жеЎiл ґшај ж„не жолсерiк бiрнеше адам керек. – Бiреу. Жол бастайтын бiр адам болса да болды. – Б„рi де болады... – Айтпајшы, – дедi ол шыЈып бара жатјан докторды тојтатып, – безгек, сҐзек, iш ауруларына јарсы егiлудi ґмытпаЎыз... ¦ш кҐннен кейiн доктор Бейкер мен Ґндiстердi јорЈау јызметiнiЎ б†лiм командирi, полковник Мауро Мартинс кҐн шыЈа ґшајја отырды. ?шај к†терiлген сайын тґтасјан жасыл орман ґшы- јиырсыз жазылып, тарам-тарам †зендер жалЈыз аяј жол секiлдi жiп-жiЎiшке болып к†рiнедi. КҐн батар тґстан к†терiлген јара бґлт лезде т†беге к†терiлдi. ОЎ јанат- тан сојјан желден ґшај жҐрiсi бґзылып, шайјалып келедi. – ЖаЎбыр маусымы да басталып јалды Јой, – дедi полковник ґшај гҐрiлiн баса айјайлап. К†п ґзамай жел баЈыты †згерiп, жарј-жґрј еткен јара бґлт јапталда јалды. – Т„убе! – дедi саЈыз шайнаЈан ґшјыш ыржия кҐлiп. Сонан соЎ айјайлауЈа ерiнiп, найзаЈайлы бґлттыЎ ауып кеткенiнiЎ жајсы болЈанын ыммен к†рсеттi. – 351 – ДоктордыЎ тас мҐсiндей к†се жҐзi бозарып, јујыл тарт- ты. ?шјыш шайнаЎдап отырып, жалЈыз јолымен карта- сын жазды. – Кеп јалдыј, – дедi к†Ўiлдi Ґнмен. ?шај т†мен јґлдилап, солј ете тҐстi де, шојалај жер бетiмен зiркiлдеп бiраз барып, тојтады. – Бґл арада американдыј миссионер тґрады. – Пол- ковник аЈаш арасынан к†рiнген ај шатырды к†рсеттi. Ат жајты, ґзын бойлы, сыртјы пiшiнi ковбойларды еске тҐсiретiн, орта жастаЈы американдыј миссионер жо- лаушыларды жылы жҐзбен јарсы алды. Кофе Ґстiнде полковник докторды таныстырды. – Ал мен осындаЈы этнограф ЈалымдардыЎ бiрi ме деп едiм, – дедi миссионер кешiрiм †тiнген жҐзбен кҐле јарап. – Онда келу мајсатыЎыз бiрыЎЈай туристiк болды Јой... Доктор Бейкер кiржиiп, бiразЈа дейiн жауап бермей отырды да: – Мату Гроссу штатындаЈы еЎ соЎЈы, тiрi Ґндiстердi к†рiп јалЈым келедi, – дедi самарјау. – Сiз бiзге осы маЎайды аралата аласыз ба? – О, не дегенiЎiз!.. С†з бар ма... – МиссионердiЎ Ґнiнен аса јґлап тҐскен пейiл байјалмады. – АралатуЈа болады Јой. – Алайда, – дедi ол сыртја шыјјанда, – Ґндiстер м„селесi „бден ескiрген тајырып, доктор мырза. Ол тура- лы Ґндiстер жайын бiлмейтiндер Јана с†з јылады. Ал бiздер Ґшiн... Берi јарай жҐрiЎiздер, јашыј емес... Ал бiздер Ґшiн †зiнен †зi белгiлi, „лдејашан шешiлген, „рi ешкiмнiЎ к†мегi жҐрмейтiн табиЈи процесс... Доктор БейкердiЎ басына јан шапшып, тiзелерi јал- тырап кеттi. «Шошја!» дегiсi келдi айјайлап. Ол тiптi бґдан да зор, жанЈа бататын бiрдеЎелердi айтјысы келдi. «Бейбiт тайпаларды динамитпен, умен, уколмен јыру табиЈи процесс пе?! – дегiсi келдi долданып. – СенiЎше осы табиЈи процесс пе, сґмырай! ТаЎ алдында ґйјыда жатјан деревняЈа гранаталар лајтырып, опат јылу та- биЈи процесс пе?! ТабиЈаттан жаралЈан †зiЎдей адам ба- ласын екi Јасыр аулап, жер бетiнен жойып жiберу таби- Ји процесс пе, сґмырай! Ѕарајшы!!!» Бiрај доктор мґны айтјан жој. – 352 – – Бґрын бґл тґста јанша Ґндiс тґрЈан? – дедi сигарет ґстаЈан саусајтары јалтырап. – Ѕанша болЈанын д„л айту јиын. Осыдан 100 жыл- дай бґрын шамамен осы жердегi тайпада 150–200 мыЎдай адам болЈан... . – Ѕазiр јанша? – 20 адам. Доктор Бейкер сигаретiн аузына апара алмады. – ЅалЈаны јайда? – дедi меЎiрейiп, не сґрап тґрЈаны- на †зi де тҐсiнбей. Миссионер докторЈа таЎырјай јарады. – Iндеттен јырылып јалды Јой. – Сосын. Миссионер докторЈа таЈы јарады. – Сосын... Рас, ај адамдардыЎ јолынан да аз јырылЈан жој. Ај адамдар јарудыЎ кҐшiмен оларды јалыЎ орман тҐкпiрiне ыЈыстырды. Бiрај Ґндiстер де јарап јалЈан жој јой. Олар да талай рет бiрнеше тґтас отрядтарды јырып салЈан. Сондыјтан бґл соЈыста „рјайсысы да кiн„лi. – Сiзге ҐндiстердiЎ †з жерлерiн јорЈаЈысы келгенi сон- шалыјты таЎјаларлыј н„рсе ме? – Неге?.. – Миссионер иыЈын јозЈап, жымиЈан бол- ды. – …не, – дедi содан кейiн јолын шошайтып. Он јадамдай жерден екi Ґндiс баланыЎ шашы жалбы- раЈан бастары к†рiндi. Одан кейiн јарындары тасыра- йып, аЈаш тасасынан †здерi шыјты. Доктор БейкердiЎ жҐрегi шымырлап, ауырЈандай болды. Жанына сонша- лыј жајын, ыстыј к†рiнген јап-јара, тыр жалаЎаш екi баладан к†зiн ала алмады. «Мiнекей, келдiк» деген миссионердiЎ јарлыјјан даусын естiгенде барып, јарсы алдында тґрЈан таЎЈажа- йып, кiп-кiшкентай лашыјтарды к†рдi. Миссионер јолындаЈы таяЈымен лашыјтыЎ т†бесiн јајты: – Ей, тезiрек шыЈыЎдар! Сендерге јонај келiп тґр. Лашыјтан јабырЈалары ырсиЈан, жҐдеу Ґш кiшкентай бала шыјты. Iштен „лдекiмнiЎ ꥡкiлдеген, ж†телген дыбысы естiледi. – Ей, тезiрек! – дедi миссионер таЈы да айјайлап. – Тезiрек. Сендердi суретке тҐсiремiз. – 353 – К†п ґзамай деревня тґрЈындары тҐгел жиналды. ¦йретiлген цирк хайуандарындай Ґн-тҐнсiз, бiр-бiрiмен де тiл јатыспастан јатарласып тґрып жатыр. Белi бҐгiлiп, јаусаЈан шал-кемпiрлер, таяјја сҐйенген ајсај еркек- тер, бiр тiсi жој, јызыл иек „йелдер, сојырлар, бҐкiрлер, ши борбай балалар... Ѕатарласып тґрып жатыр. Полковник Мауро Мартинс фотоаппаратын алып, бiрнеше дҐркiн суретке тҐсiрдi. Содан кейiн доктордыЎ жҐзiне јарап, ґнатпай тґр ма деген оймен: – Доктор, бґлар осы †лкедегi еЎ намысјой, жауынгер тайпалардыЎ бiрi болЈан, – дедi кепiлдiкке к†зiмен миссионердi нґсјап. Миссионер басын изеп, јолындаЈы таяЈымен етiгiнiЎ јонышын сарт еткiздi де: – Отыз жыл соЈысты, – дедi докторЈа јарап. Доктор миссионердiЎ с†зiн тыЎдаЈан жој, торк†з ора- малымен јайта-јайта сiЎбiрiнiп, „лдене деп сыбырлаЈан- дай болды. Миссионер Ґндiстерге таяЈымен жайјап, тараЎдар деген белгi бердi. Содан кейiн јонајтарды бастап, тайпа к†семi тґратын лашыјја кiрдi. Ѕај т†рде, жапырај ҐйiндiсiнiЎ Ґстiнде жерге ҐЎiлiп отырЈан к„рi шал кел- гендерге нґры јашјан ајжем к†здерiн бiр аударды да, ештеЎе к†ре алмаЈандай, жерге јайта тґјжиды. – Сексенде, – дедi миссионер тiзесiн бҐгiп. – Тґра алмайды. Лашыј iшiндегi сынЈан найза, ескi јауырсын јалпај, шојпыт шҐберек, шашылЈан жаЎЈај јалдыјтары, жаЈым- сыз сасыј иiс – тiршiлiк м„нiнiЎ мҐлде жойылЈанын, ал мына шалдыЎ „лдебiр себептермен бiр кҐннен бiр кҐнге жылжы- Јан уајытша Јана к†рiнiс екенiн д„лелдеп тґрЈан секiлдi. Шал басы јалтылдап, миссионерге баяу бґрылды да, „реЎ дегенде јырылдаЈан Ґнмен бiр с†з айтты. – Ѕайыр сґрайды, – дедi миссионер. Доктор шалЈа јалтасынан бес доллар алып, ґсынды. Шал ајшаны астындаЈы жапырајтыЎ астына тыјты да Ґн-тҐнсiз, „уелгi кҐйiне тҐсiп, јозЈалмай јалды. Миссионер тҐрегелiп, тiзесiнiЎ шаЎын јајты. Сыртја шыјјан соЎ доктор таЈы да јаз-јатар јолдарын созЈан кемтар-јайыршыларЈа тегiс ајша Ґлестiрiп шыјты. – 354 – Доктор Бейкер миссионердiЎ бґрынЈы Ґндiстер тура- лы, олардыЎ „дет-Јґрпы, ойын-сауыјтары, „кiмшiлiк-бас- јару жҐйелерi туралы айтјан „Ўгiмелерiн тыЎдай алма- ды. ТаЈы да сол жалЈыздыј дертi жанын кҐйзелтiп, «тым болмаса, басыма тҐскен јайЈы-јасiретiмдi б†лiсетiн адам бар ма?» деп ойлады iшiнен «Кiм бар?! …лде „дiлет жој- шысы, журналист синьор Палетелли ме? …лде јґрып жат- јан тайпалардыЎ тґрмыс-тiршiлiгiн тарихја енгiзу Ґшiн жан аямай еЎбек етiп жҐрген ґжданы биiк Јалымдар ма? …лде Ґндiстердi јорЈау јызметiнiЎ негiзiн салЈан атајты, мейiрбан генерал Кандидо Мариано Родон ба?.. Жој! Си- ньор Палетелли б†лiсе алмайды! ‡йткенi оЈан араку да, ваура да, бороро да, шаванте де, каражо да б„рiбiр. Ол тек дҐниедегi „дiлет заЎыныЎ принциптерi бґзылмауы Ґшiн кҐресiп жҐр. Жој! ?жданы биiк Јалымдар да б†лiсе ал- майды. Олар тек тарих пен ЈылымныЎ ајијаттыЈы Ґшiн, шындыј Ґшiн кҐресiп жҐр. Жој! Мейiрбан генерал Родон да б†лiсе алмайды. Ол тек †з н„сiлi Ґшiн жанын кемiрген ар-ґяттыЎ „мiрiмен јызмет јылды. ‡зiн тарих алдында ајтау Ґшiн кҐрестi. Сонда араку тайпасыныЎ рухы оятып, тҐндер бойы ґйјы к†рмей, азап кешетiн, жаны ауырып, к†зiне жас келетiн, саЈынатын, iздейтiн кiм? Ол – мен. Мен – Эдуард Бейкер. Басја ешкiм де емес. Мен! Мен! Мен!..» Келесi кҐнi таЈы кҐн шыЈа ґшјан ґшај тiрi јалЈан ҐндiстердiЎ мекенi – ґлттыј парк орналасјан жерге с„скеде јонды. МейманханаЈа тҐсiсiмен полковник Ґндiстер постыныЎ басјармасына телефон соЈып, маши- на шајыртты. Жарты саЈат †ткенде бґлар отырЈан машина шаЎы бґрјылдаЈан, ойјы-шойјы, јисыј жолмен †зен бойлап келе жатты. Пальма аЈаштары жиiлеп, з„улiмденiп, жол да жiЎiшкерiп, жалЈызаяј сојпајја тiрелгеЎде полков- ник машинаны тојтатты. – Бґдан „рi жол жој, доктор. Жаяу барамыз... …не, естiп тґрсыз ба? …лсiз гҐмпiлдеген барабандар Ґнi естiлдi. – Ѕазiр бґл жер туристер орталыЈына айналЈан. …сiресе, маусым, шiлде айларында киноЈа тҐсiрушiлер јаптап кетедi. – 355 – Барабандар Ґнi кҐшейе тҐстi. Ширек саЈат шамасында доктор Бейкер мен полковник Мартинс джунгли iшiнде ерсiлi-јарсылы сапырылысып жҐрген туристер тобына јосылды. Зоопарктегi секiлдi аралайтын маршруттарды тајтай стрелкалармен белгiлептi. Тек тајтайларда тайпа- лардыЎ аттары жазылЈан. …р тґстан дабырласјан к†Ўiлдi шу, кинорепортерлардыЎ «ал, к„не, бастаймыз, бастай- мыз!» деген даЎЈой айјайлары естiледi. Доктор полковник Мартинстен к†з жазып јалды. Ѕалай јарай жҐрерiн бiлмей, аЎтарылып, аз-кем тґрды да, «леопард аулауЈа болмайды» деген тајтай афишаны айналып †тiп, жалЈызаяј жолЈа тҐстi. Шу бiрте-бiрте алыстай бердi. …лден уајытта сҐрлеу де iз-тҐзсiз жоЈа- лып, доктор јауырсын жапырајты папоротниктер мен тґтасјан шырмауыјтардыЎ јамауында јалды. Ол ендi келген iзiмен керi јайтпај ойда едi. Кенет алдан бiр јалыппен барабандар Ґнi естiлдi. Доктор жолын б†ге- ген шырмауыјтарды јолымен Ґзiп, аяЈымен аршып, iлгерi жылжыды. Барабан Ґнi, дабырлаЈан дауыстар бiрте-бiрте жајындап келедi. …лдебiр жерде жасырын, јґпия „рекет жасалып жатјандай аса жаЎЈырыЈып, јатты шуламайды. Доктор аЈаш арасынан ҐндiстердiЎ јызылкҐреЎ жо- таларын, тҐрлi-тҐстi јауырсын јалпајтарын к†рiп јалды да, жҐгiре басып, ентiгiп алаЎныЎ жиегiне тојтады. Ай- налдыра б†ренелер јойылЈан, оЎаша шаЈын алаЎда Ґндiстер билеп жҐр. Бґлшыј еттерi бiлеуленген 40 шај- ты жас жiгiттiЎ јолдарындаЈы жуан таяјтар барабан екпiнiмен iлесiп, сарт-сґрт соЈысады. «Бум! Бум!» – Жорыј биi! – дедi доктор Бейкер јалтырана кҐбiрлеп. – О, т„Ўiрiм, мынау жорыј биi Јой!.. Сайыпкерлер бiр шегiнiп, бiр јосылып, ырЈајтан жа- Ўылмай, таяј јаЈыстырып, к†Ўiлдi Ґнмен гу ете јалады. – їа! Бiрај жҐздерiнде кҐлкi. Ѕимылдары жеЎiл. …лi терле- меген. Аяјтарын ґштарынан басып, бiр-бiрiнен шегiнiп кетедi де, жалт бґрылады. ТаяЈы да бетпе-бет келiп, сарт- сґрт јајтыЈысып †ттi. Бiрте-бiрте јимылдары тездей тҐстi. Барабандар сартылы да жиiлеп, кҐшейiп барады. «Бум- бум-бум-бум!!!» – 356 – …лден уајытта јимылдарына мҐлде к†з iлеспей кеттi. Бiрај ешкiм ырЈајтан жаЎылЈан жој. – їа-а! БишiлердiЎ жҐздерiнен кҐлкi iзi жойылып, к†здерiнде ашу-ыза, јанды кектiЎ жарјылдаЈан ґшјыны ойнады. «Бум!» «Жорыј! Ѕанды жорыјја шајырады. Бум! Ѕасиеттi ата- баба јґны Ґшiн, јатын-бала јаны Ґшiн ајырЈы жорыјја, јырЈын айјасја шыЈыЎдар! Жорыј! ДҐниенiЎ соЎЈы ты- нысын ерлiкке арнайыј! Бум! ЕЎ соЎЈы рет јасиеттi жо- рыјја!! ЕЎ соЎЈы рет! Бум! К„не, баста!» – їа-ѕа!! Доктор шамырјанып, к†зiн жґмды. «Шiркiн, мына дҐниенi талјан јылып јиратар ма едi!» – деген кектi д„ме †н бойына шымырлай тарап, би ырЈаЈымен теЎселе бердi. «Бум! Ѕайда бiздiЎ даЎјты кҐндерiмiз?!!.. Оралмайтын кҐндер Ґшiн! Бум! ‡лгендер Ґшiн!.. Жер Ґшiн!.. АјырЈы рет... Бум!» ¦ндiстердiЎ јызылјоЎыр жоталары термен жалтылдап, етек жапјыш етiп байлаЈан жiЎiшке, ґзын жапырајтары јатерлi ґрысја шајырЈандай беймаза, тынымсыз суыл- дайды. Доктор тынысы тарылып, галстугiн аЈытты. Д„л осы с„ттi ол сонау ес бiлген кҐннен бастап таЈатсыз кҐткен т„рiздi. «Жорыј биi, – дей бердi кҐбiрлеп. – Д„л осылай билейтiн...» «Бум!.. » СоЎЈы барабан Ґнi 䥡к ете јалды да, тынып јалды. Би аяјталды. Терге малшынып, ауыр ентiккен Ґндiстер к†здерiнiЎ оты с†нiп, бастары салбырап, јажы- Јан, таусылЈан тҐрмен бiр-бiрiне Ґн-тҐнсiз м†лие јарай- ды. …лдекiм туристерден ајша жинай бастады. Доктор дiр ете јалды. Терiс айналып, аЈашја сҐйендi. Кедiр-бґдыр, тастай јатты јабыјтар шынтаЈына батты. АуырЈан сайын батыра тҐстi. БатырЈан сайын басја бiреудi јинап жатјандай жаны кiрiп, айызы јана тҐстi. «…лдi де јинар ма едi, жанын к†зiне к†рсетер ме едi» деген, †зiне †зi †шiккен бiр сезiм тґрЈан секiлдi к†кейiнде. – Доктор, – деген жґмсај Ґн естiлдi ту сыртынан. Доктор Бейкер полковниктi даусынан таныса да јозЈал- май тґра бердi. – 357 – – Доктор, мен сiздi iздеп, шарј ґрмаЈан жерiм жој. Бґл араЈа јалай тап болдыЎыз? Доктор жалт бґрылды. – Араку тайпасыныЎ мекенiн бiлесiз бе? – Араку... дейсiз бе? Араку тайпасыныЎ мекенi Рибей- ро селосынан аса јашыј емес. – Рибейро?.. – И„, Рибейро. Сондай фабрикант болЈан. Этно- графтардыЎ айтуынша араку осыдан 60–70 жылдай бґрын сол село тґрЈан т†Ўiректi жайлаЈан екен. Ри- бейроныЎ бандиттерiнен тас-талјан болып жеЎiлгеннен кейiн ыЈысып, тiршiлiкке јолайсыз аудандарЈа шы- Јып јалЈан. Доктор Бейкер јалтасынан орамалын алып, тер бґршајтаЈан маЎдайын сҐрттi. – ЖҐрiЎiз, – дедi содан кейiн шаршаЈан Ґнмен. – Ара- лайыј. Б„рiн де аралайыј. * * * Жетiншi кҐнi доктор Бейкер мен полковник Мартинс Шингу †лкесiндегi ҐндiстердiЎ јалдыј тайпаларын тҐ- гелге жуыј аралап, Рибейро селосына екi кҐнде жетiп јалармыз деген ниетпен жаЈасына маникола, аварра, ко- корита, тiстi жапырајты з„улiм пальмалар †скен жал- пај †зеннiЎ бойымен баяу жҐзiп келе жатты. Полков- ник јайыјты жаЈаЈа бґрып, јайраЎЈа тiредi. Содан кейiн Ґстiн жапырајтармен к†мiп, тґсына аЈаш шаншып, белгi јойды. Доктор орман iшiне бойлап енген сайын кҐнiге к†зiне жҐз елестетiп жҐрген баяЈы бала кезiндегi ојиЈалар жан бiткендей тiрiлiп, сол кезеЎ, ендi мiне, жылжып, јасына келгендей, тiптi јол созым жерде тґрЈандай бiр јызыј „серге јалдырып, айналасына таЎырјаЈан кҐйi алај- жґлај јарай бердi. Бґтајтан бґтајја секiрген јызЈылт-сары бајырауыј маймылдар јос жолаушыЈа „лдејандай †шпендiлiкпен жапырајтар арасынан жауыЈа сыЈалап, тiстерiн шајыр- латты. – 358 – Шымјай јызыл, жасыл-сары тҐстi алтын јанат тоты јґстар ґшып-јонып, јарлыјјан т„рiздi дауыспен тыным- сыз барјылдайды. Бойы алты футтыј, јызЈылт мойынды, аппај, алып јґтандар жайылма, тайыз суЈа т†нген бґтај Ґстiнде „лде- јандай аянышты дыбыс шыЈарып ж„не †з даусынан †зi сескенгендей маЎайына сајтана јарайды. АЈаштар бiрте-бiрте жиiлеп, орман iшi јараЎЈылана тҐстi. Орасан биiк гринхарттар, јызЈылт-јоЎыр уллаб- тар, пупурея, суари, кастанья аЈаштары тiресiп, бґдан „рi †туге болмайды дегендей сґстанып, тҐнере тҐседi. – Ѕате келдiк, – дедi кенет полковник јалыЎ жыныс- ја шалјая јарап. – ‡тiп кетiппiз... АЈаш т†бесiнен жел тґрЈаны байјалды. СолтҐстiк- шыЈыстан к†терiлген јара бґлт аспанды тґтас торлап, саЎылаусыз јымтап алды. – ЖаЎбыр жауЈалы тґр. – Полковник таЈы да баЈдар- лай јарап, басын шайјады. Осы кезде найзаЈай оты жарј ете јалды да, орасан Ґлкен шелек жерге јґлаЈандай, кҐн јаЎЈыр-ꥡгiр етiп, кҐркiрей ж†нелдi. Алда келе жатјан полковник тојтап, артына бґрылды. – Доктор, бiз ендi алдаЈы Ґндiстер јонысына жете ал- маймыз... Онан да... ТаЈы да гҐрс ете јалЈан найзаЈай полковниктiЎ дау- сын естiртпей жiбердi. Полковник јолын ербеЎдетiп, с†зiн жалЈамај болЈанда кҐн Ґшiншi рет гҐрс еттi де, жаЎбыр т†пелеп јґйып кеттi. – …рi жҐрiЎiз, – дедi полковник тґншыЈа айјайлап. – …рi јарай... Керi јайтайыј... АЈаш бастары јатты шуылдап, шаЎјылдаЈан јґстар даусы естiлдi. – ТҐскен жерiмiзден јашыј емес, – дедi полковник етектей пальма жапыраЈын доктордыЎ т†бесiне бҐркеп жатып. – Бiр миссионер тґрады... Екi жыл болды, осы арадан †нерк„сiп орнын ашјан... ‡з јаражатына Ґндiстерге арнап аурухана салдырды... БґрјанЈан †зен жиегiнен жалЈызаяј жол кезiктi. БґлттыЎ ортасы жыртылып, жаЎбыр баЈанаЈыдай екiленбей, ај жауынЈа ґјсап, бiркелкi сiркiреп тґр. – 359 – Алдан село оттары жылтырады. Бґлар селоЈа кiргенде кҐн де ашылып, к†кжиектегi саЎылаудан батып бара жатјан алјызыл кҐннiЎ сыныЈы к†рiндi. Миссионер јонајтарды жылы жҐзбен јабылдады. Пол- ковник МартинстiЎ жанындаЈы атајты доктор Эдуард Бейкер екенiн естiгенде, ол ајсҐйектерге т„н ашыј мiнезбен бґл кездесудi †з †мiрiнiЎ еЎ бајытты с„ттерiнiЎ бiрiне балайтынын сол минутта-ај айтып салды. Одан кейiн «Осындай јауiп-јатерi мол орман iшiнде жаяулап- жалпылап, жауындатып, жол жҐрудiЎ †зi не деген таЎЈа- жайып јарапайымдылыј десеЎшi!» – деп сыбырлады полковниктiЎ јґлаЈына. МиссионердiЎ „йелi кезiнде †те ажарлы болЈанЈа ґјсай- тын, инабатты, кеЎпейiл, ајылды адам екен. Балалары да сҐп-сҐйкiмдi. Кешкi јонајасы бiрыЎЈай доктор БейкердiЎ јґрметiне арналды. Кеште жиналЈандардыЎ б„рi „р басјан јадамы тарих- та јалуЈа тиiстi осынау ґлы адаммен бiрге отырЈандыј- тан, †здерiнiЎ болмашы, оЈаш јылыјтары да тарихта јоса јалып јоя ма деп јорыјјандай, †те сај, сыпайы, жи- најы отырды. – СiздiЎ †з јаражатыЎызЈа Ґндiстер Ґшiн аурухана салдырЈаныЎызды естiдiм, – дедi доктор бiр тґста. МиссионердiЎ етжендi жҐзiнен јуаныш нґры жарј еттi. Ол тiптi јуанЈаннан не айтарын бiлмей, Ґнсiз јалды. – Жајсы iстегенсiз, – дедi таЈы да доктор. – Жој, јґрметтi доктор... Ѕалай дегенмен де, мен бґлай iстемесем, прогресшiл јауым алдында басја ешјандай јылыЈыммен †зiмдi †зiм ајтай алмас ем... Сондыјтан б„лендей ерлiк тындырдым деп айта алмаймын. Ѕонајасы у-шусыз, ресми жиналыстай тыныш, бiркелкi †ттi. Б„рi де доктор БейкердiЎ аузынан бiр ерекше, ешкiм бiлмейтiн, ешкiм естiп к†рмеген бiрдеЎелер тыЎдаЈысы келдi. Бiрај доктор ештеЎе де айтјан жој. – Рибейро селосы јанша жер? – дедi жатарда. – Тура жҐргенде 30 шајырымдай... ТаЎертеЎгi астан кейiн доктор аурухананы к†ргiсi келетiнiн айтты. – 360 – Аурухана јызыл кiрпiштен салынЈан, шатырлы, ґзын Ґй екен. Жапырајтар к†мкерген к†леЎкелi ауласында јолын таЎЈан, басын таЎЈан, таяјја сҐйенген, јайсыбiрi жалаЎаш, јайсыбiрi арзан, к†к матадан тiгiлген халат ки- ген, ала-јґла боянЈан Ґндiстер жҐр. ?зын бойлы, к†зiлдiрiктi жас д„рiгер јабырЈалары кiсi бойы тґсја дейiн жасыл тҐспен боялЈан, жiЎiшке, ґзын д„лiзге бастап кiрiп, јапталдаЈы бiрiншi б†лменiЎ есiгiн ашты. Д„рi иiсi 쥡к ете јалды. Иiн тiрескен, керуеттер ара- сынан †тiп жҐрудiЎ †зi јиын секiлдi. АурулардыЎ еш- јайсысы да кiргендерге к†Ўiл б†лген жој. – Кереуеттер жетiспейдi, – деп тҐсiндiрдi жас д„рi- гер. – АлЈашјыда жајын тайпалардан ауыр жарајаттан- Јандарды †зiмiз барып, „келе алмаЈан едiк, јазiр... к†рiп тґрсыз Јой. Доктор жаЈалап, шеткi кереуетке келдi. Жасы јырыј- тарЈа келген, бет пiшiнi iргiл, мосјал Ґндiс асырауЈа к†нбейтiн аЎныЎ жанарындай жабайы, жат жҐзбен док- торЈа „рјилы јарады. – Сары безгек, – дедi жас д„рiгер к†зiлдiрiгiн јоз- Јап. – Алтауы тҐскен едi, тiрi јалЈаны осы Јана. Ал мынау жатјан... – Д„рiгер Ґрген шардыЎ јабыЈындай жґп-жґја терiлерiнiЎ арасынан аппај сҐйектерi айјын к†рiнген екiншi Ґндiстi к†рсеттi. ¦ндiстiЎ „лсiз Јана к†терiлiп-басылЈан кеудесi болмаса, бет-жҐзiнен тiршiлiктiЎ белгiсi бiлiнбейдi. – Менкос тайпасынан... ТҐскенiне бiр ай болды. Бери-бери. Осы †лкедегiлердiЎ теЎ жартысына жуыЈы бери-бери дертiне шалдыјјан- дар... Ал мынау жатјан бҐгiннен јалмауЈа тиiстi... Ган- грен... Мына жiгiттi бiзге паралич сојјан кҐйiнде „келдi... Т„рiзi жарјанат шајјан болуы керек. Бiрте- бiрте жазылып келедi... Екiншi палатада жатјан ҐндiстердiЎ жаЈдайлары бiрiншiлерге јараЈанда „лдејайда жајсы екен. Кейбiреулерi бастарын к†терiп, тҐрегеп отыр. Бiрај б„рi Ґнсiз. Бiр-бiрiне бейтаныс, „р тайпадан јосылЈандарЈа ґјсайды. Д„рiгер бет-аузын алапестендiрiп, јызылмен бояп алЈан еЎгезердей, жалпајтанау ҐндiстiЎ жанына бар- ды да: – 361 – – АяЈыЎды ертеЎ шыЈарамыз гипстен, бҐгiн болмай- ды, ертеЎ, ертеЎ, – дедi испаншалап. ЕртеЎ дегендi јолы- мен белгiсiз бiр баЈытты асыра сiлтеп к†рсеттi. ¦ндiс басын изедi. – ТикандардыЎ к†семi, – дедi д„рiгер ендi докторЈа јарап. – Аса ержҐрек адам... АзЈантай тайпалардыЎ ба- сын јосып, ај адамдарЈа јарсы „лi де соЈыс ашпај ойы бар. Жарајаттанып, бiрнеше рет тҐстi, жазылып шыјјан- нан кейiн тайып тґрады. Ал басјалары јалып жатыр. 12 Ґндiс осында фабрикада жґмыс iстейдi... Ал мына жат- јандар – тегiс ваура тайпасынан... Кенет доктор шеткi кереуетке тајай бердi де, мелшиiп тґрып јалды... Кереует Ґстiнде мойны мен иыЈын јызыл- мен бояЈан, маЎдайына, жаЈына, иегiне жасыл бояумен јос сызыј нојат жҐргiзген, елулер шамасындаЈы Ґндiс жатыр. ‡лi, тiрi екенi белгiсiз, к†зi жґмулы. – Екi кҐн болды тҐскенiне, – дедi жас д„рiгер доктор- дыЎ тојтап јалЈанын байјап. – ¦ндiстер „кеп таста- ды... Ана палатада орын болмаЈан соЎ, осында жатјыз- дыј. Д„рiгер жҐре тҐскiсi келдi де, доктор БейкердiЎ јоз- Јалмай тґрЈанын к†рiп, кiдiрiп јалды. – Бґл †зi мҐлде белгiсiз, тропикалыј ауру. Ж„не тґјым јуалайды екен. Этнографтар бґл тайпаны осы уајытја дейiн аштан јырылды деп келген. Олай емес, д„л осы аурудан јырылып бiтiптi. Д„рiгер болЈан шыЈар дегендей, iлгерi озып, бiрнеше јадамдай жерге барды да, доктордыЎ сол орында „лi јимылсыз тґрЈанын к†рiп, таЎырјап, керi бґрылды. – Айтпајшы, – дедi есiне „лдене тҐскендей. – Бґл жатјан Ґндiс араку тайпасынан јалЈан еЎ соЎЈы адам... Доктор теЎселiп барып, кереуеттiЎ басына сҐйендi. Ол ҐндiстiЎ араку тайпасынан екенiн бетiндегi таЎба бояудан таныЈан-ды. Ѕапелiмде †Ў мен тҐстiЎ арасындай бiр хал- де јалды да, санасына «бґл јуанышты жаЈдай, †те јуанышты жаЈдай» деген хабар жеткенде барып, бҐкiл Јґмырында тҐйсiнiп к†рмеген алапат сезiм тасјыны дем алуЈа мґрша бермей, тґншыјтырып, бейм„лiм тґЎЈиыј- ка шым батырып жiбергендей болды... Есiн жиЈанда тҐймелерiн аЈытып, јолдан дем салып жатјан д„рiгердi – 362 – к†рдi. «ДоктордыЎ жҐрегi нашар екен Јой» деп кҐбiрлейдi „лдекiмдер. – Терезенi ашыЎдар! С„л кейiнiрек, кейiн... Доктор Бейкер к†мейiне тiрелген ыстыј жасты сезiндi. ЖаЎа босанЈан „йелдiЎ †зi „лсiреп жатса да, баласыныЎ тҐрiн к†ргiсi келiп, тырмысјан „рекетiндей бiр јимыл- мен мойнын јалт-јґлт созып, шеткi кереуетке јарады. Араку Ґндiс манаЈы кҐйiнде, аласа жастыјта басы шал- јайып, јимылсыз жатыр. Жај еттерi анда-санда жыбыр- жыбыр етедi. «Тiрi!» Ѕарекет-тiршiлiгiнде †мiр бойы с„ттiлiкке даЈдыланып келсе де, тап осындай бајытты с„т жарыј дҐниеде бар деп ойламаЈан едi. Есiн жиып, буындарын бекiттi. Орны- нан тґрып, аракулыј Ґндiс жатјан кереуетке келдi. – Жол соЈып, јажыЈандыјтан болар, – дедi д„рiгер доктордыЎ шынтаЈынан демеген кҐйi iлесе жҐрiп. – Жа- тып, тыныјјаныЎыз ж†н. Доктор оныЎ с†зiн естiмегендей, аурудыЎ дымјыл бiлегiн ґстап, к†здерiн ашып, јабысјан iшiн сипап, †те баяу сојјан жҐрегiн тыЎдап, Ґнсiз тґрды да: – МаЈан кабинетiЎiздi берiЎiзшi, – дедi д„рiгерге. ДоктордыЎ ауру Ґндiстi жеке кабинетке алдыруы тґрЈан жґртты јайран јалдырды. ЖердiЎ сiлкiнгенiн не- месе кҐннiЎ тґтылЈанын тамашалаЈандай бiр сојыр сезiммен ентелесiп, iстiЎ ајырын кҐтiстi. Аты аЎызЈа ай- налЈан доктор БейкердiЎ мейiрiмi тҐсiп, уајытын б†лгенi †лгелi жатјан бейшара ҐндiстiЎ баЈы шыЈар деп жора- малдасты. Бiрај кҐтпеген бiр ојиЈа болды. Арада бiрнеше саЈат уајыт †ткенде: – К†мектес, јґдай Ґшiн, к†мектес, – дедi доктор жас д„рiгердiЎ жаЈасынан сiлкiлеп. – Iздеген мґратыЎа жеткiзейiн... К†мектес јазiр... – Доктор мырза, – дедi д„рiгер шарасыз Ґнмен. – Са- быр етiЎiзшi. Сiз еЎ алдымен бґл дерттiЎ осы маЎайдан басја жерде кездеспейтiнiне назар аударыЎыз... ДжунглидiЎ iшiнде екi-Ґш жерде Јана к†зi бар. Араку тай- пасы ај адамдардыЎ „скерiнен жеЎiлiп, мекендерiн тас- тап к†шкенде сол ауданЈа тап болыпты. ТайпаныЎ атај- ты бiр бајсысыныЎ айтуымен бґлар басја жерге јоныс – 363 – аударЈан. (Бґршајтап ајјан тер доктор БейкердiЎ мой- нына јґйылды). Бiрај бајсы ајтардыЎ јолынан јаза тапјаннан кейiн жґјпалы дерт тайпаЈа бiржола орныЈып јалЈан. Ајыры 50–60 жылдыЎ iшiнде б„рi јґрып бiтiптi. Мынау жатјан жалЈыз тiрi јалЈан к†семнiЎ баласы екен. СҐйретiлiп вауралардыЎ арасында жҐрген жерiнен бiзге „кеп тастады... МґныЎ б„рiн де †зi айтты. Кешелер с†йлеп жатјан. БҐгiн јатты т†мендеп кеттi. Ал менiЎ јолымнан келер еш јайран жој, доктор! Бґл ауруды сајтап јала- тын бiр-ај адам бар. Ол д„рiгер – Рауль Радригес. Осы дерттi мајсат етiп, ґзај жыл зерттеген. – Ѕайда? – дедi доктор жґлып алЈандай. – Бґрын Гояс штатында iстеген, јазiр Ресифиде јала- лыј ауруханада к†рiнедi. Бiрај оЈан хабар жетiп, келген- ше кемiнде он шајты кҐн уајыт керек. – Тез хабар берiЎiз! – Доктор, ол мҐмкiн емес. К†рiп отырсыз, ауру бҐгiннен, „рi кеткенде ертеЎнен јалмайды... «Бґл јалай?..» – дей бердi доктор јолдары јалтырап. БаЈанаЈы †лшеусiз бајыт, Ґмiт, јуаныш су сепкендей басылып, арјанмен јґзЈа салбыраЈан адамныЎ јолынан соЎЈы тҐйiн шыЈып бара жатјан с„тiндей јатерлi Ґрей †не бойын билеп барады. Ол тiптi „лдејашан ґмыт болЈан, сонау балалыј шаЈында алЈаш т„уiптiк сапарЈа аттанарда- Јы „кесiнiЎ Ґйреткен емiн де есiне тҐсiрмек болып тырыс- ты. Ајыры †зi ешјашан да к†Ўiл аударып к†рмеген, †зiн одан г†рi м„ндiрек, кҐрделiрек кеселге лайыј к†ргендiктен, јажет јылмаЈан мынау бейм„лiм дертке „лемдi дҐркiреткен Јажайып данышпандыЈыныЎ да, атај-даЎјыныЎ да јажетi жоЈын, бґЈан так Ресифиде тґратын јатардаЈы д„рiгердiЎ Јана јажет екенiн аныј тҐсiндi. Ол †зiнiЎ хал Ґстiнде жат- јан ауру шешесiне д„рiханадан тиiстi д„рiнiЎ орнына мҐлде јажетi жој, басја, јымбат д„рiлер алып келiп тґрЈан ајыл- сыз баланыЎ кҐйiндей бiр кҐйге тҐстi. – …рине, докторЈа кiн„ жој, – деген дауыс естiлдi д„лiз жајтан. – Ол кiсi Ґлкен iстiЎ адамы Јой... Доктор „кесiнiЎ, аЈасыныЎ †лiмiн есiне алды. «БiздiЎ тґјымда †з ажалынан †лген ешкiм жој, б„рi жорыјта, араку Ґшiн кек жолында јґрбан болЈан» деп мајтанатын „кесi. – 364 – «Ѕазiр аракудi сајтап јалу бiрде-бiр к†семнiЎ, бiрде- бiр батырдыЎ јолынан келмейдi. Тек бiздiЎ јолымыздан келедi. Тек бiз Јана сајтап јала алуымыз мҐмкiн», – деп едi „кесi. Доктор жан-т„нiмен берiлiп, сол суреттердi тiрiлтiп, к†з алдына „келгiсi келдi. …кесiнiЎ бет-пiшiнi бґлдырап, тајап келiп: «Ант бер, ант бер деймiн!» – деп тґрЈан секiлдi. – Мен араку тайпасынан шыјјан ґлы Чоро баласы Кияку... – Доктор ајылынан алжасјандай †з-†зiнен кҐбiрлеп с†йлей бердi. ТҐн ортасы ауа араку тайпасынан јалЈан жалЈыз Ґндiс доктор БейкердiЎ алдында бiржола к†з жґмды. – Бiттi, б„рi де бiттi... – дей бердi доктор †лiктiЎ мґздай јолын тас јып ґстаЈан кҐйi. – Ендi ешјандай маЈына јалЈан жој... ТҐк јалЈан жој... ЕЎ соЎЈы араку †лдi... Бiттi... Б„рi де бiттi... бiттi... Бiрај ол араку тайпасыныЎ еЎ соЎЈы адамы †зi екенiн аЎЈармады. Ол тiптi †зiн адам јатарына санаЈан жој. Бґл жайт медицинаЈа тґтас бiр д„уiр „келген даныш- пан доктор Эдуард БейкердiЎ д„рiгерлiк јызметiндегi жалЈыз Јана с„тсiздiк болып тарихта јалды. |