дәріс. Электр тогымен зақымданудың қауіптілік дәрежесі

16 
Электр қондырғыларының қалыпты жұмысы қоршаған ортаның түрлі 
факторларына байланысты. Электр тораптары мен электр жабдықтарына 
қоршаған ортаның температурасы және оның күрт өзгеруі, ылғалдылығы, 
шаң, бу, газ, күн радиациясы әсер етеді. Бұл факторлар электржабдықтар мен 
кабельдердің қызмет ету мерзімін өзгертуі, олардың жұмыс істеу жағдайын 
нашарлатуы, апаттылық, зақымдану және бүкіл қондырғының бүлінуін 
тудыруы мүмкін. 
Әсіресе қоршаған орта жағдайларына байланысты оқшаулағыш 
материалдардың электрлік қасиеттері, онсыз бірде-бір электр құрылғысы 
өтпейді. Бұл материалдар климаттың әсерінен және ауа райының өзгеруінен 
тез және елеулі түрде өзгеруі, ал қиын жағдайларда өзінің электр оқшаулау 
қасиеттерін жоғалтуы мүмкін. 
Электр жабдығына қоршаған ортаның қолайсыз факторларының әсерін 
электр қондырғыларын жобалау, монтаждау және пайдалану кезінде ескеру 
қажет. Электр жабдықтары мен кәбілдік бұйымдарды сақтау, монтаждау және 
пайдалану процесінде қолайсыз факторлардың әсерінен қорғау бойынша 
талаптар ЭҚҚ және санитарлық нормалар мен ережелер (СаНжЕ) баяндалған. 
Қоршаған ортаның сипатына және электр қондырғыларын оның әсер 
етуінен қорғау талаптарына байланысты ЭҚҚ ішкі үй-жайлар мен сыртқы 
қондырғылар ажыратылады. Өз кезегінде, ішкі үй-жайлар құрғақ, ылғалды, 
дымқыл, аса дымқыл, ыстық, шаңды, химиялық белсенді ортасы бар, өрт 
қауіпті және жарылыс қауіпті, ал сыртқы (немесе ашық) қондырғыларға-
қалыпты, өрт қауіпті және жарылыс қауіпті болып бөлінеді. Тек қалқамен 
қорғалған электр қондырғыларын сыртқа жатқызады. 
Электр тогымен зақымдану жағдайлары бойынша үй-жайларды жіктеу.
Қорғаудың қандай да бір шараларын қолдану электр қондырғылары 
орналасқан үй-жайдың сипаттамасымен анықталады. Токпен зақымданудың 
қауіптілік дәрежесі бойынша үй-жайлар үш санатқа бөлінеді [4]: 
1) Қауіптілігі жоғары - үй-жайлар үшін мынадай шарттардың бірінің 
болуы тән: дымқылдық, яғни ауаның салыстырмалы ылғалдылығы ұзақ уақыт 
75% асады; ток өткізгіш шаң; ток өткізгіш едендер: металл, жер, темір-бетон, 
кірпіш; жоғары температура (35°С жоғары); адамның ғимараттың металл 
құрылымдарына, 
жермен 
қосылған 
технологиялық 
аппараттарға, 
механизмдерге бір жағынан және оқшаулаудың зақымдануы кезінде кернеуде 
болуы мүмкін металл бөлшектерге, электр жабдықтарының корпустарына бір 
мезгілде жанасу мүмкіндігі. 
2) Аса қауіпті - мынадай жағдайлардың бірінің болуымен сипатталады: 
ерекше дымқылдық, яғни ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 100% жақын; 
оқшаулауды және ток өткізгіш бөліктерді бұзатын химиялық белсенді орта 
немесе органикалық орта; бір мезгілде жоғары қауіптіліктің екі немесе одан да 
көп жағдайлары. Сыртқы электр қондырғыларын орналастыру аумақтары 
(ашық ауада, қалқаның астында, торлы қоршаулардың ішінде) – аса қауіпті 
үй-жайларға теңестіріледі. 

17 
3) Қауіптілігі жоғары емес - үй-жайда жоғары немесе ерекше қауіп 
тудыратын жағдайлар жоқ. 
Ток өткізетін едендерге дамқыл және лас ағаш және бүйір едендер; 
металл плиталар, бетон және темір бетонды дымқыл едендер жатады. 
Жеке топқа электр тогымен зақымдану қаупі жұмыс істеушінің тығыз, 
ыңғайсыз жағдайымен, қозғалу мүмкіндігімен шектесетін аса қолайсыз 
жағдайлар болған кезде жұмыстар бөлінеді. (мысалы, металл ыдыстарда, 
құдықтарда, тоннельдерде, қазандарда және т.б. жұмыс істеу). 
Аса қауіпті үй-жайларда ең алдымен адам тізбегінің кедергісі төмендейді. 
Жоғары температурада, тер бөлінуінің ұлғаюынан, ылғалдылықтың ұлғаюынан 
адам денесінің және оның аяқ киімінің кедергісі төмендейді. Адам орналасқан 
негіз (ток өткізгіш едендер) кедергісі азаяды және нөлге тең болады. 
Электрқондырғының авариялық режимінде тоқ өткізбейтін бөліктерге жанасу 
жағдайында адам арқылы ток ағу мүмкіндігі пайда болады. 
Аса қауіпті үй-жайларда салыстырмалы ылғалдылығы 100% тең және 
жұмыс оқшауламасының зақымдануы кезінде қысқа тұйықталудың пайда 
болу ықтималдығы, электр қондырғының ток өткізбейтін бөліктерінде 
фазалық кернеудің пайда болу ықтималдығы жоғары. 
Ерекше қолайсыз жағдайларда мысалы, металл ыдыста жұмыс 
істегенде, ток тізбегі тек қол арқылы ғана емес, дененің басқа да бөліктері 
(бас, иық, дене) арқылы пайда болуы мүмкін. Бұл ретте жоғарыда аталған 
факторлардың басқалары да бір мезгілде әрекет ете алады. 
Сондықтан жобалау кезеңінде немесе электр қондырғыларында 
жұмыстарды ұйымдастыру кезінде қауіпсіздік шараларын әзірлеу кезінде үй-
жайлардың сипаттамасы міндетті түрде ескеріледі. 
Электр тогының зақымдануынан қорғау тәсілі бойынша электр 
қабылдағыштардың жіктелуі. 
Электр 
тогының 
зақымдануынан 
қорғау 
шаралары 
электр 
қабылдағыштардың конструкциясына тікелей салынады (ток өткізетін 
бөліктердің жұмыс және қосымша оқшаулауы, қуыстарды оқшаулау 
материалымен бітелеу, корпустарды диэлектрлік және соққыға төзімді 
пластмассадан жасау және т. б.), не электр қондырғының жерге тұйықтау 
жүйесімен және қорғаныш өткізгішінің болуымен байланысты нөлдеу, 
қорғаныш жерге тұйықтау, қорғаныстық ажырату құрылғысы (ҚАҚ) сияқты 
қорғаныс құралдарын пайдалану үшін алғышарттар жасалады. 
Электр 
тогының 
зақымдануынан 
қорғау 
тәсілі 
бойынша 
тасымалданатын электр қабылдағыштар төрт класқа бөлінеді (5.1 кесте). 
5.1 кесте - Электр тогының зақымдануынан қорғау тәсілі бойынша
электр техникалық және электрондық жабдықтардың жіктелуі
Жабдық 
тың 
класы 
Қорғану тәсілдері
Конструктивті орындалуы
Шартты 
белгі 

18 
0 
1.Тізбектердің қорғаныс 
электрлік бөлінуі ( бөлетін 
трансформатордан 
қоректендіру) 
2. Оқшаулаушы үй-жайлар, 
зоналар, алаңшалар
Жұмыс 
оқшаулағышынан 
басқа 
конструкцияда 
қосымша 
қорғау 
шаралары қарастырылмаған 
Жоқ 
болу 
І 
1.Автоматты өшіру (нөлдеу, 
ҚАҚ)
2. Қорғаныштық жерге 
тұйықтау (IT жүйесі) 
Электр қоректендіргіш сымының 
жерге тұйықтау желісі және қорғау 
өткізгішіне қосылу үшін жерге 
тұйықтау түйістігі бар ашасы болады. 
ІІ 
Оқшаулау кедергісін арттыру 
Жұмыстықтан 
басқа 
қосымша 
оқшаулама қолдаылады – қос немесе 
күшейтілген (корпус оқшаулағыш 
материалдан жасалады) 
ІІІ 
Жанасу кернеуін ұзақ рұқсат 
етілген мәндерге дейін 
төмендету 
Ішкі тізбектердің және электрмен 
қоректендіру желілерінің аз кернеуі 
(50 В айнымалы және 120 В тұрақты 
токтан жоғары емес)) 
0 класы бар электр қабылдағыштарда қосымша қорғанысты қамтамасыз 
етуге мүмкіндік беретін негізгі оқшаулаудан басқа, конструктивтік 
ерекшеліктері жоқ. Сондықтан 0 класты электр қабылдағыштармен жұмыс 
істеу кезінде сыртқы факторларды (оқшаулағыш ортаны) пайдалану немесе 
сыртқы электр қорғау құрылғыларын, мысалы, бөлгіш трансформаторларды 
қолдану керек 
I класты электр қабылдағыштары тұрақты жерге тұйықтау желісіне 
қосылады. Бұл автоматты қорғаныстың іске қосылуын тудыруға және адам 
арқылы токтың өту уақытын шектеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, 
қорғаныс өткізгішіне қосылған кезде жанасу кернеуін төмендетуге қол 
жеткізіледі. II класты электр қабылдағыштарда қосымша оқшаулаудың болуы 
адам арқылы ток өтетін тізбектің кедергісін ұлғайтуға мүмкіндік береді. III 
класты электр қабылдағыштар үшін шағын (аса төменгі кернеулерді) қолдану 
адам денесі арқылы қауіпсіз деңгейге дейін өтетін токтың мәнін азайтады. 
Электр тораптары мен кернеуі 1000 В дейінгі электр қондырғыларын 
жерге қосу жүйелерінің жіктелуі және оларды қолдану. 
1000 В дейінгі кернеу кезінде қазіргі уақытта кернеуі 36, 42, 127, 220, 
380 және 660 В оқшауланған бейтарап үш сымды желі және кернеуі 220/127, 
380/220 және 660/380 в тұйық Жерге тұйықталған бейтарап төрт сымды 
немесе бес сымды желі қолданылады(бірінші сан сызықтық кернеуді, екінші 
фазалы кернеуді білдіреді). Бұл ретте төрт және бес сымды желілерде ток 
көзінің (генератордың, трансформатордың) бейтараптығын жерге тұйықтау 
оны жерге тұйықтау құрылғысымен тікелей жалғайды. Сондықтан мұндай 
желі тұйық жерге қосылған бейтарап желі деп аталады. 
Кернеуі 1000 В дейінгі электр желілерін және электр қондырғыларын 
жерге қосу жүйелерін жіктеу және оларды қолдану.

19 
1000 В дейінгі кернеу кезінде қазіргі уақытта кернеуі 36, 42, 127 , 220, 
380 және 660 В нейтралі оқшауланған үш сымды желі және кернеуі 220/127, 
380/220, 660/380 В нейтралі жерге тұйықталған төрт сымды немесе бес сымды 
желі қолданылады (бірінші сан сызықтық кернеуді, екінші - фазалы кернеуді 
білдіреді). Бұл ретте төрт және бес сымды желілерде ток көзінің 
(генератордың, трансформатордың) нейтралін жерге тұйықтау құрылғысымен 
тікелей жалғайды. Сондықтан мұндай желі нейтралі тұйық жерге қосылған 
желі деп аталады. 
Қазіргі уақытта Халықаралық электротехникалық комиссия (ХЭК) 
стандарттарына сәйкес электр желілері мен жерге қосу жүйелерінің әріптік 
белгісі енгізіледі. 
Бірінші әріп нейтраль режімін, екіншісі - ашық өткізгіш бөліктерді 
(АӨБ) немесе электр қондырғысының корпусын жерге тұйықтауын 
сипаттайды. АӨБ - қалыпты жағдайда кернеуге қосылмай тұратын, бірақ 
негізгі оқшаулағышы зақымдаған кезде кернеуге қосылып кетуіне ықтимал 
болуы мүмкін жанасуға қолжетімді электр қондырғының өткізуші бөлігі. 
Жерге тұйықталған және оқшауланған электр желілерінің сұлбалары 
нейтральдармен және олардың әріптік белгілері 5.1 - суретте келтірілген. 
5.1 сурет - Үшфазалы және бірфазалы тұтынушылары және жерге
қосудың әртүрлі жүйелері бар электр желілерінің сұлбалары 
TN-C жүйесі - жұмыс және қорғау өткізгіштерінің функцияларын 
орындайтын нейтралі жерге тұйықталған және нөлдік өткізгіші (PEN) бар 
желі.
TN-S жүйесі - нейтралі жерге тұйықталған және нөлдік жұмыс (N) және 
қорғаныс (РЕ) өткізгіштері бар желі.
TN-C-S жүйесі - PEN аралас нөлдік өткізгіші қолданылады, ол белгілі 
бір орында бөлінеді және тұтынушыға екі бөлек өткізгішпен келеді: N нөлдік 

20 
жұмыс өткізгіші және PЕ қорғаныс өткізгіші. 
ТТ жүйесі - жерге тұйықталған бейтарап пен нөлдік жұмыс өткізгіші (N) 
және жеке жерге тұйықтау магистралі (РЕ) бар желі.
IT жүйесі – нейтралі оқшауланған және жерге тұйықтау (РЕ) магистралі 
бар желі жүйесі.

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: