БҚму хабаршы №2-2016ж

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
37 
головой»  и  руками,  то  есть  продукты  его  деятельности,  материальный,  визуальный 
результат. Второй результат - педагогический. Для педагога главный результат этой 
работы не просто красивая, идеально подготовленная детьми поделка, а прежде всего 
бесценный  в  воспитательном  отношении  опыт  самодеятельной,  творческой, 
исследовательской  работы,  новые  знания  и  умения,  составляющие  целый  спектр 
психических  новообразований,  отличающих  истинного  творца  от  простого 
исполнителя.  Именно  это  надо  учитывать  при  подведении  итогов,  когда  дети  и 
взрослый  осуществляют  анализ  и  самоанализ  достоинств  и  недостатков  проекта, 
дают «оценку» полученным результатам. 
Младшие  школьники  анализируют  проделанную  ими  работу,  устанавливают, 
достигли ли они своей цели, каков результат их деятельности (что планировали и что 
получили). Дети рассказывают об этапах своей деятельности, делают анализ и оценку 
своей  работе,  выслушивают  мнение  о  ней  педагога  и  сверстников.  Оценивая  свою 
работу, ребенок учится видеть мир глазами другого, овладевает умением соизмерять 
себя и свои возможности. Осуществление самооценки результатов, процесса, себя в 
нем  с  учетом  оценки  других,  участие  в  коллективном  обсуждении,  групповая 
рефлексия [8, с. 234]. 
Здесь  применяются  те  же  критерии  оценки  результата,  которые  были 
определены детьми совместно с педагогом на этапе планирования. 
Главный  вопрос  этапа:  Получилось  ли  то,  что  задумали?  Осуществление 
рефлексии,  на  наш  взгляд,  зависит  от  уровня  развития  детского  коллектива. 
Алгоритм  осуществления  саморефлексии  (самоанализа)  ребенка  на  первом  уровне 
включает  ответы  на  следующие  вопросы:  Что  я  хотел  сделать?  Что  у  меня 
получилось  в  результате?  Что  я  сделала  хорошо?  Что  у  меня  не  получилось?  Чему 
надо поучиться? Этот процесс, как правило, осуществляется мысленно, и только на этапе 
доверия педагогу, ребенок может это ему проговорить. На уровне когда дети уже освоили 
алгоритм  проектной  деятельности,  осознали  необходимость  саморефлексии  и 
групповой рефлексии, они могут проговорить это вслух для всего класса. На третьем 
уровне  осуществляется  коллективная  рефлексия,  в  процессе  которой  идет 
совместный  анализ  по  следующим  вопросам:  Как  мы  построили  процесс  вместе? 
Получился ли этот процесс таким, как мы планировали, или он изменился? В каком 
случае  он  лучше  -  планируемый  или  измененный?  Что  получилось  у  всех?  Что  не 
получилось?  Почему?  Как  можно  это  исправить?  Кто  работал  лучше,  чем  вчера? 
Чему надо научиться всем вместе? Кто сегодня самый молодец? 
Педагог предлагает вспомнить последовательность выполнения всего проекта. 
Вначале  работу  оценивает  сам  автор  или  группа  авторов,  а  затем  «эксперты», 
выбранные  из  числа  детей.  Педагог  оказывает  помощь  в  выборе  «экспертов», 
осуществляет педагогический анализ их работ. 
При  оценке  успешности  обучающегося  в  проекте  или  исследовании 
необходимо понимать, что самой значимой оценкой для него является общественное 
признание состоятельности (успешности, результативности). Положительной оценки 
достоин  любой  уровень  достигнутых  результатов.  Оценивание  степени 
сформированности  умений  и  навыков  проектной  деятельности  важно  для  учителя, 
работающего 
над 
формированием 
соответствующей 
компетентности 
у 
обучающегося. Можно оценивать: 
-  степень  самостоятельности  в  выполнении  различных  этапов  работы  над 
проектом; 
-  степень  включенности  в  групповую  работу  и  чёткость  выполнения 
отведённой роли; 
- практическое использование предметных и общешкольных ЗУН; 
- количество новой информации, использованной для выполнения проекта; 
- степень осмысления использованной информации; 
- уровень сложности и степень владения использованными методиками; 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
38 
- оригинальность идеи, способа решения проблемы; 
-  осмысление  проблемы  проекта  и  формулирование  цели  проекта  или 
исследования; 
-  уровень  организации  и  проведения  презентации:  устного  сообщения, 
письменного отчета, обеспечения объектами наглядности; 
- владение рефлексией; 
- творческий подход в подготовке объектов наглядности презентации; 
- социальное и прикладное значение полученных результатов [7, с. 70]. 
Способность  к  самостоятельному  целеполаганию  и  мотивации  труда,  умение 
самостоятельно  оперировать  освоенными  способами  осуществления  операций  на 
этапе  реализации  проекта,  самостоятельно  контролируя  и  оценивая  результаты 
своего  труда,  на  наш  взгляд  дают  возможность  ребенку  выходить  за  пределы 
заданной ситуации. 
В  ходе  выполнения  проекта  учитель  консультирует  учащихся,  дает  советы, 
наблюдает  за  процессом,  обобщает  деятельность  учащихся  и  участвует  в  оценке  и 
защите  проекта.  Учитель  наталкивает  учащихся  на  проблему  и  направляет 
деятельность  учащихся  на  решение  данной  проблемы,  при  этом  обеспечивает 
самостоятельность  осуществления  проектной  деятельности.  Учащиеся  в  процессе 
проектной деятельности совершенствуют основные знания и умения проектирования. 
Педагогические  задачи  на  всех  этапах  обучения  проектной  деятельности 
должны  решаться  путем  совершенствования  организации  проектной  деятельности 
младших  школьников.  Важно  чтобы  у  младших  школьников  возникало  желание 
участвовать  в  проектной  деятельности.  Педагогически  правильно  организованная 
проектная деятельность несет в себе возможность накопления положительного опыта 
проектной деятельности. 
При  создании  проектных  работ  учителя  начальных  классов  учитывают,  что 
создание  проекта  идет  от  детских  потребностей  и  интересов,  стимулирует  детскую 
самостоятельность,  с  его  помощью  реализуется  принцип  сотрудничества  ребенка  и 
взрослого, 
позволяющий 
сочетать 
коллективное 
и 
индивидуальное 
в 
образовательном процессе [9].  
Обобщая  вышеизложенное,  хотелось  бы  особо    отметить,  что  использование 
метода  проектов  на  уроках  в  начальной  школе  не  вытесняет  классно-урочную 
систему,  а  дополняет,  организует  и  расширяет  ее.  В  большей  мере  способствует 
формированию  и  развитию  коммуникативной,  информационной,  предметной 
компетенции,  развивает  коммуникабельность,  ответственность  за  совместную 
работу,  желание  помочь  другим,  умение  работать  в  команде  и  доводить  до  конца 
начатое дело. 
Литература: 
1.  «Об  образовании».  Закон  Республики  Казахстан:  Учебно-практическое 
пособие. – Алматы»: Издательство «Норма–К», 2012. – 68 с. 
2.  Государственный  общеобязательный  стандарт  среднего  образования 
(начального,  основного  среднего,  общего  среднего  образования)  /  Утвержден 
Постановлением  Правительства  Республики  Казахстан  от  23  августа  2012  года 
№1080  (ГОСО  РК  1.4.002-2012).  –  Астана,  2012.  –  http://online.zakon.kz.  Дата 
обращения: 13.04.2016 г. 
3.  Новые  педагогические  и  информационные  технологии  в  системе 
образования:  учеб.  пособие  для  студ.  пед.  вузов  и  системы  повыш.  квалиф.  пед. 
кадров  /  Под  ред.  Е.С.  Полат.  –  2-е  изд.,  стер.  –  М.:  Издательский  центр 
«Академия», 2005. – 272 с. 
4. Педагогическое проектирование: учеб. пособие для высш. учеб. заведений / 
Под ред. И.А. Колесниковой. – М.: Издательский центр «Академия», 2005. – 288 с. 
5. Ступницкая М.А.  Что такое учебный проект?  – М.: Первое сентября, 
2010. – 44 с. 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
39 
6. Брыкова О.В., Громова Т.В. Проектная деятельность в учебном процессе. – 
М.: Чистые пруды, 2006. – 32 с. 
7. Алябушева Г.В. Развитие познавательных интересов младших школьников в 
проектной деятельности / Дис. ...канд. пед. наук.
 
– М., 2011. – 183 с. 
8. Селевко Г.К. Энциклопедия образовательных технологий: В 2 т. Т. 1. – М.: 
НИИ школьных технологий, 2006. – 816 с.  
9.  Краузе  И.Г.  Метод  проектов  как  одно  из  направлений  развития  ключевых 
компетенций младших школьников / Творческая педагогика. – №3. – 2013. – С. 57-62. 
Сардарова Ж.И., Кафизова М.Т. 
Бастауыш сыныптарда жобалау жұмыстарының негізгі кезеңдерін 
ұйымдастыру ерекшеліктері 
Мақалада жобалау әрекетінің негізгі кезеңдері қарастырылады, осы кезеңдегі 
мұғалімнің және оқушының қызметі сипатталады. 
Тірек  сөздер:  Жобалау  әрекеті,  бастауыш  сынып  оқушысы,  жобалаумен 
жұмыс істеу кезеңдері, мұғалімнің әрекеті, оқушының әрекеті. 
Sardarova Zh.I., Kafizova M.T., 
Peculiarities of organizing main stages of working on project in primary school 
The  work discusses the main  stages of  working  on project and describes teacher’s 
and student’s work during these stages. 
Keywords: project activity, primary school student, stages of working on the project, 
teacher’s work, student’s work. 
 
*** 
 
 
УДК 541.61 
Бекишев К. – педагогика ғылымдарының докторы, профессор, 
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті  
Каламбаева З.С. – әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық  
университетінің магистранты 
Мадьярова А.А. – әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық  
университетінің магистранты 
Е-mail: kurmanbekishev@gmail.com 
 
ГИЛЛЕСПИ ТЕОРИЯСЫ БОЙЫНША МОЛЕКУЛАЛАРДЫҢ 
КЕҢІСТІКТЕГІ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН БОЛЖАУ 
 
Аңдатпа.  Мақалада  Гиллеспи  теориясы  бойынша  молекулалардың 
кеңістіктегі  құрылымын  болжау  ұстанымдары  мысалдар  келтіріле  отырып 
талқыланған.  Мақалада  келтірілген  қағидаларды  және  талқыланған  мәселелерді 
химияны оқыту үдерісінде кеңінен қолдануға болады.  
Тірек  сөздер:  Электрондық  жұп,  геометриялық  құрылым,  байланысқан 
электрондық  жұп,  байланыспаған  электрондық  жұп,  орталық  атом,  байланыс 
саны, гибридтену, молекула типі, бөлінбеген электрон жұбы. 
 
Химия  курсын  оқытудағы  басты  міндеттердің  бірі  –  оқушылар  мен 
студенттердің  бойында  молекулалардың  құрамы,  құрылысы  және  қасиеттері 
арасындағы өзара байланыстар жайында түсініктерді қалыптастыру.  Дәстүрлі түрде 
оқытатын орта мектептердің көбінде қарапайым молекулалардың құрылысы (метан, 
аммиак,  су  және  т.б.)  гибридтену  теориясы  көмегімен  түсіндіріледі. Ол  теорияның 
өзі жасанды болжамдарға  негізделген. Осыған  байланысты  білім  алушылардың 
көпшілігіне  бұл  тақырыпты  толық меңгеру қиынға  соғады.  Сондықтан  ғалымдар 
молекулалардың құрылыстарын түсіндірудің басқа қарапайым жолдарын іздестірген. 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
40 
Сондай  теориялардың  бірі  «валенттік  қабаттағы  электрон  жұптарының  тебілу 
теориясы». 
1940  жылы  Н.  Сиджвик  пен  Г.  Пауэлл  «валенттік  қабаттағы  электрон 
жұптарының тебілу» моделін ұсынған. Ал, 1957 жылы бұл модельді Р.Гиллеспи мен 
Р.Найхолм  одан  әрі  дамытқан.  Олар  молекулалардың  құрылымдарын  гибридтену 
ұғымын қолданусыз-ақ түсіндіруге болатындығын көрсеткен. Р. Гиллеспи бұл модель 
және  оны  химияны  оқыту  барысында  қолдану  туралы  бірнеше  ғылыми  мақалалар 
мен  кітаптар  жазды  [1-2].  Қазіргі  кезде  молекулалар  геометриясын  түсіндіруде 
Гиллеспи әдісі кеңінен қолданылады [3-8]. 
Гиллеспи  моделі  атом  құрылысы  жайлы  жалпы  мәліметтерге  негізделіп 
жасалған.
 
Атом қаңқасы ядро мен оны қоршай орналасқан электрондық қабаттардан 
тұрады. Сыртқы қабат валенттік қабат деп аталады.
 
Гиллеспи моделі бойынша электрондар Паули ұстанымы мен Хунд ережесіне 
сай  қабаттар  мен  орбитальдарда  (s  және  p  деңгейшелердің  айырмасы  жоқ) 
жайғастырылады.  Нәтижесінде,  мысалы,  екінші  периодта  орналасқан  элементтердің 
валентті  қабаттарының  орбитальдарын  электрондармен  толтыру  сызбасын 
суреттегідей бейнелеуге болады. 
 
 
 
Сурет 1 – Екінші период элементтері атомдарының валенттік қабатының 
электрондармен толтырылу сызбанұсқасы 
 
Орталық  шеңбер  ядро  мен  бірінші  қабаттағы  екі  электроннан  тұратын  атом 
қаңқасына  сай  келеді.  Сыртқы  шеңбер  атомның  валенттік  қабатын,  ал  нүктелер 
ондағы  валенттік  электрондарын  бейнелейді.  Екінші  қабатта  максимум  сегіз 
электрон,  ал,  әр  орбитальда  –  максимум  екі  электроннан орналасқандықтан,  екінші 
периодтың элементтерінің сыртқы қабаттары 4 ұяшықтан құралған деп қарастыруға 
болады. 
Электрондардың 
өзара 
тебілу 
құбылысы 
бұрынан 
белгілі. 
Егер 
электрондардың спиндері бірдей болса, олардың тебілуі күшейеді. Алайда, Гиллеспи 
бойынша,  спиндері  қарама-қарсы  және  бір  орбитальда  орналасқан  электрондар 
арасында өзара тебілу байқалмайды деп саналады. 
Осылайша,  валенттік  қабатта  электрондар  жұптар  түзе  орналаса  алады. 
Сондай-ақ  электрон  жұптары,  алғашқыда  екі  түрлі  атомға  тиесілі  екі  электронның 
бірігуінен пайда болуы да мүмкін. Мұндай байланысқа қатысқан электрон жұптарын 
байланысқан  деп  атайды.  Егер  атомның  валенттік  қабатында  орналасқан  электрон 
жұптары  байланыс  түзуге  қатыспайтын  болса,  онда  мұндай  жұптарды 
байланыспаған  деп  атайды  (ескерту,  молекулярлық  орбитальдар  әдісінде  де 
«байланысқан»  және  «байланыспаған»  терминдерін  қолданады,  бірақ  олардың 
мағынасы мүлдем басқа).  
Гиллеспи  моделіне  сәйкес,  барлық  байланысқан  электрон  жұптары  ядро 
центрінен  бірдей  қашықтықта  орналасады.  «Байланыспаған»  электрон  жұбының 
кеңістікте алатын көлемі «байланысқан» электрон жұбы алатын көлемнен үлкенірек. 
Кеңістікте  электрон  жұптары  олардың  өзара  тебілуі  мейлінше  аз  болатын 
қашықтықта  орналасады.  Бұл  Гиллеспи  ұсыныстарындағы  ең  маңыздысы. 
Молекулалардың  кеңістіктегі  пішіндерін  бірнеше  ережеге  сүйене  отырып  болжауға 
болады. 
Молекулалардың  геометриялық  құрылымын  Гиллеспи  теориясы  бойынша 
болжау ережелері: 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
41 
1  ереже.  Кеңістіктегі  электрон  жұптары  «өзара  тебілуі»  минимумға 
жақындайтын күйге сай орналасады. Идеал жағдайда электрон жұптарының санына 
қарай  (координациялық  сан)  олар  келесі  қатаң  геометриялық  құрылымдар  түзе 
орналасады:  
 
Электрон жұптарының 
саны 
2 
3 
4 
5 
6 
Олардың 
кеңістікте 
мейлінше тиімді 
орналасуына сәйкес 
геометриялық құрылым 
түзу 
сызық 
үшбұрыш  тетраэдр 
тригональ 
бипирамида 
октаэдр 
 
2-ереже.  Орталық  атомды  қоршай  орналасқан  электрондық  жұптарының 
арасындағы «өзара тебілу күштері» (X-X) 

 (X-E) 

 (E-E) қатарына сай өседі: 
 
Байланыс түзуге 
қатыспаған 
жұптарарасындағы 
тебіліс 
күштері 
 
> 
Байланыс 
түзугеқатыспаған жұптар 
мен  қатысқан  жұптар 
арасындағы 
тебіліс 
күштері 
 
> 
Байланыс 
түзуге 
қатысқан 
жұптарарасындағы 
тебіліс күштері 
 
Байланыс  түзуге  қатыспаған  электрон  жұптарының  кеңістікте  алатын 
көлемдері  қатысқан  жұптарға  қарағанда  үлкен  болғандықтан,  олардың  арасындағы 
тебіліс күштірек болады. Сондықтан байланыс түзуге қатыспаған электрон жұптары 
(Е)  болған  жағдайларда  валенттік  бұрыш  1-  ережеге  сай  идеал  жағдайдан  әрқашан 
кем болады. 
3-ереже. 
Орталық  атоммен  байланысқан  элементтің  электртерістігі 
жоғарылаған сайын байланысқан жұптың тебісі күшейеді:  
 
PI
3

PBr
3

PCl
3 
102
о

 101,5
о 

 100
о 
AsI
3

 AsBr
3

 AsCl
3 
101
о

 100,5
0

 98,4
о 
 
4-ереже.  Еселік  байланыстар  кеңістікте  үлкенірек  көлем  алады,  бірақ  іс 
жүзінде  молекулалардың  геометриясына  әсер етпейді.  Молекулалардың  кеңістіктегі 
пішіндері негізінен 

  -  байланыспен  байланысқан  жұптар  (Х)  саны  мен  байланысқа 
қатыспаған жұптар (Е) санымен анықталады.   
Осы  ережелердің  өзін  пайдалана  отырып-ақ  көптеген  молекулалардың 
кеңістіктегі  құрылымдарын  болжауға  болады.  Бұлардан  басқа  кейбір  маңызды 
ережелер  мен  олардың  түсініктемелері  мен  әдебиеттерден  танысуға  болады                    
[4; 8]. 
Енді  орталық  атомды  қоршай  орналасқан  электрон  жұптары  сандарының 
өсуіне сай  мысалдар қарастырайық [9]:  
АХ
2
 типтес молекулалардың кеңістіктегі құрылымы: 
Екі  электрон  жұбы орталық  атомды  қоршай  қалай  тиімді  орналасуы  мүмкін? 
Оны қалай көзге елестетуге болады? Егер үрленген екі шардың тесіктерін жұдырықта 
қысса, онда олар бір сызықта орналасады. Екі электрон жұбы кеңістіктікте дәл солай 
орналасады.  Мысалы,  берилий  атомының  сыртқы  валенттік  қабатында  екі  электрон 
бар.  Оған  екі  хлор  атомының  байланыс  түзуге  қатысатын  екі  электроны  қосылады. 
Сонымен, бериллийдің айналасында 4 электрон болады. Олар екі жұп түзеді. Екі жұп 
кеңістікте  түзу  сызық  бойында  орналасады  (Демек,  АХ
2
  типті  молекулалардың 
кеңістіктегі  пішіндері  түзу  сызықты  болуға  тиіс,  мұнда  А  –  орталық  атом).  ВеСl
2
 
молекуласы құрылымының сызықты екендігі эксперимент арқылы дәлелденген. 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
42 
АХ
3
 типтес молекулалардың кеңістіктегі құрылымы: 
Егер А атомының валентті қабатында байланысқа қатысқан үш электрон жұбы 
болса,  (мысалы,  ВСl
3 
молекуласы)  онда  олардың  өзара  тебілісі  және  олардың  бір-
бірінен  максималды  алыстауы  электронды  бұлттардың  тең  қабырғалы  үшбұрыш 
төбелеріне  бағытталуына  әкеп  соғады  (1-кесте).  Эксперимент  ВСІ
3 
молекуласы 
құрылымының үшбұрыш тәрізді екендігін дәлелдеген. 
 
Кесте 1 – AX
m
E
n 
типтес молекулалардың кеңістіктегі құрылымдары 
 
Электрон 
жұптардың 
жалпы саны 
Бос электрон жұбы 
 0 
Бос электрон 
жұбы 
 1 
Бос электрон 
жұбы 2 
Бос электрон 
жұбы 3 
2 
 
Сызықты  
  
  
  
3 
 
Теңқабырғалы 
үшбұрыш 
 
Тежелген 
  
  
4 
 
Тетраэдр 
 
Тригональді 
пирамида 
 
Тежелген 
  
5 
 
Тригональді 
бипирамида 
 
Бисфеноид 
 
Т-пішіндес 
 
Сызықты 
6 
 
Октаэдр 
 
Квадратты 
пирамида 
 
Жалпақ квадрат 
  
7 
 
Пентагональді 
бипирамида 
 
Пентагональді 
пирамида 
 
  
 
Орталық  атомды  қоршай  орналасқан  үш  жұптың  біреуі  байланысқа 
қатыспаған болуы мүмкін. Ондай жұпты әдетте Е әрпімен, ал мұндай молекула типін 
АХ
2
Е  деп  белгілейді.  Мысалы,    SnCl
2
  молекуласындағы  қалайы  атомының  сыртқы 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
43 
қабатында 4 электрон бар, екі электрон хлор атомынан қосылады. 6 электрон үш жұп 
түзеді.  Олар  кеңістікте  үшбұрыш  түзе  тиімді  орналасады.  Бірақ  олардың  екеуі 
байланыс  түзуге  қатыспаған  Е  электрон  жұбын  құрайды.  Нәтижесінде,  SnCl
2
 
молекуласының  құрылымы  бұрышты  болып  келеді  (1-кесте).  Байланыспаған 
электрон жұбы мен байланысқан жұптың (Е-Х) арасындағы тебіліс екі байланысқан 
жұптың  (Х-Х)  өзара  тебілісіне  қарағанда  күштірек  болғандықтан,  екі  байланысқан 
жұптың арасындағы валенттік бұрыш 120
0
 емес (дұрыс үшбұрышта болғандағыдай), 
одан сәл кішілеу болады. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: