Құрастырушы: ф.ғ. к., доцент Кәріпжанова Г

Рабочая программа                                                                                                  

    

Форма

                                                                                               Ф СО

ПГУ 7.18.2/06

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Қазақ филологиясы кафедрасы

«Морфология» пәні бойынша 050117 «Қазақ тілі мен

әдебиеті» мамандығының студенттеріне арналған

ЖҰМЫС ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ

Павлодар

       

Лист утверждения к рабочей                                                                                       Форма                               

           программе дисциплины,

                                   Ф СО ПГУ 7.18.1/06

       разработанной на основании 

               государственного 

       общеобязательного стандарта 

       образования специальности и 

      

 типовой программы                                        

                                                          

                                                                 БЕКІТІЛДІ

                                                                           ОІ жөніндегі 

проректоры

        

                                                                 

________________ Н.Э. Пфейфер  

                                                                          

«___»_____________2010ж.

Құрастырушы: ф.ғ.к., доцент Кәріпжанова Г. Т_________

               

           

Қазақ филологиясы кафедрасы

«Морфология» пәні бойынша 

ЖҰМЫС ОҚУ БАҒДАРЛАМАСЫ

Жұмыс   оқу   бағдарламасы   050117   -   «Қазақ   тілі   мен

әдебиеті» мамандығының студенттеріне арналған

Жұмыс бағдарламасы ҚР МЖМБС 3.08.267-2006 Мемлекеттік

стандарттары   және   Қазақстан   Республикасы   Білім   және

ғылым   министрлігінің   2006   жылғы   22.06   мәжілісінің

хаттамасының   шешімімен   бекітілген   және   қолданысқа

енгізілген типтік бағдарламасы негізінде дайындалды.

Кафедра мәжілісінде ұсынылды.  «___»_________________2010 ж.

 №_____хаттама. 

Кафедра меңгерушісі_______________________Н.Қ. Жүсіпов

          

                                   

Филология,   журналистика   және   өнер   факультетінің

әдістемелік кеңесінде мақұлданды.

«_____»______________2010 ж. №____хаттама.

ӘК төрайымы____________________ Е.Н. Жұманқұлова 

КЕЛІСІЛДІ

 Факультет деканы __________Ж.Т.Сарбалаев.  

«____»_____________2010 ж.

ЖӘҚБ МАҚҰЛДАДЫ

ЖӘҚБ бастығы______________ А.А.Варакута 

«____»____________2010 ж 

1 Пәннің мақсаты мен міндеттері

Бағдарлама қазақ тіліндегі сөздердің   тұлғалы өзгеруі,

сөз және оның формалары, оны қарастырудың жолдары мен

тәсілдері,  амалдары  туралы және сөз атаулының әлденеше

рет   өзгеріске   ұшыраған   түрлері   мен   олардың   топтарға

бөлінуі,   әр  топқа  енген   сөздердің   өзіне  тән   грамматикалық

сыр-сипаты   жөнінде   студенттерге   терең   теориялық   білім

беру мақсатын көздейді және тілдік тұлғаларға практикалық

тұрғыда талдау жасай отырып, морфология пәнінің ғылыми

түсіну міндетін қояды.

Пәнді оқыту мақсаты

: 

Студенттерге   теориялық   білім   беріп,   сол   теориялық

түсінікті   пайдаланыпа   тілдік   элементтердің   құрылымдық

ерекшеліктерін   талдаулар   жасау   арқылы   ерікін   пайымдай

алатындай дәрежеде білім беру.

Пәннің міндеттері:

- Болашақ   мұғалімдерді   қазіргі   қазақ   тілінің

морфологиялық   құрылысының   теориялық   негіздерімен

таныстыру;

- Практикалық, лабораториялық сабақтар мен СОБЖ, СӨЖ

арқылы   студенттердің   морфолгиядан   бағдарламалық

материалдарды

 

меңгертіндей

 

шеберліктерін

қалыптастыру;

- Студенттердің   морфологияға   қатысты  

  ғылыми

еңбектерді ғылыми тұрғыдан зерттеп тану қабілеттерін

дамыту.

Студенттер білуі тиіс:

- сөздердің

 

морфологиялық  

құрылымы,

 

негізгі

грамматикалық   ұғымдар   (грамматикалық   мағына,

граммтикалық форма, грамматикалық категория); сөздің

құрамы   және   морфемалардың   түрлері;   сөз   формалары

және оалрдың жасалу тәсілдері, түрлері;

- сөз таптары, олардың жіктелуі;

- зат есім,  оның лексика-грамматикалық сипаты,  түрлену

жүйес, синтаксистік сипаты;

- сын   есім,   оның   семантикалық   топтары,   шырай

категориясы, синтаксистік қызметі;

- сан   есім,   оның   лексика-семантикалық,   морфологиялық,

семантикалық   өзгешелігі,   семантика-морфологиялық

топтары;

- есімдіктер және олардың мағыналық топтары;

- етістіктің   лексика-семантикалық,   морфологиялық

сипаты, етістік формаларының жүйесі;

- үстеудің   морфологиялық   белгілері,   түрлері,   мағыналық

түрлері, сөйлемдегі қызметі;

- еліктеу

 

сөздердің

 

семантикалық,

 

фонетика-

морфолгиялық, синтаксистік сипаты;

- одағайлардың түрлері, қызметі;

- модаль сөздер, олардың ерекшеліктері.

Студенттер істей білуі тиіс:

- Сөз таптарын ажырата білуі тиіс;

-   Әр  сөз   табының   ерекшеліктеріне   қарай   талдау  жасай

білуі тиіс;

- Морфологиялық талдау жасай білуі тиіс.

 2 Пререквезиттер:

Нормативті қазақ тілі

Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы

Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы

3 

Пәннің мазмұны

№

Тақырып

Сағат саны

Күндізгі бөлім

Дәрі

с

Тәж

СӨЖ

1 Кіріспе.   Грамматика   және

оның

 

салалары.

 

Негізі

грамматикалық ұғымдар

3

1

7

2 Сөз   таптары.   Зат   есім.

Көмекші есімдер

3

1

7

3 Зат   есімнің   құрылымы.   Зат

есімнің

 

грамматикалық

категориялары   және   түрлену

жүйесі. Зат есімнің тәуелділік

категориясы.

2

1

7

4 Септік   категориясы.   Септік

жалғауларының   мағыналары

мен   қызметі.   Зат   есімнің

жіктелуі

2

1

7

5 Сын есім. Шырай категориясы

2

1

7

6 Сан   есім.   Сан   есімнің

синтаксистік   қызметі.   Сан

есімнің мағыналық топтары

2

1

7

7 Есімдік

2

1

7

8 Етістік.   Етістіктің   лексика-

грамматикалық

 

және

грамматикалық  категориялар.

Салт

 

және

 

сабақты

категориясы.

3

1

7

9 Етістіктің

 

болымды-

болымсыздық   категориясы.

Есімше.   Көсемше.   Тұйық

етістік.

3

1

7

1

0

Рай категориясы.

2

1

7

1

1

Шақ категориясы.

2

1

7

1

2

Үстеу. Еліктеу сөздер.

2

2

7

1

3

Шылау. Одағай

2

1

6

Барлығы:

30

15

90

3.2 Теориялық курс мазмұны

1-тақырып. Кіріспе. Грамматика және оның салалары. Негізі

грамматикалық ұғымдар

Сөздердің   граматикалық   қасиеттері.   Грамматиканың

зерттеу   объектісі   тілдің   граматикалық   құрылысы   екені

туралы.   Тілдің   грамматикалық   құрылысы   мен   негізгі   сөздік

қоры   тілдің   негізі   екені.   Тілдің   сөздік   қоры,   оның   өзіндік

белгілері сөздік құрамнан айырмасы, тілдің негізіне жататын

себептері, негізгі сөздік қоры жоқ ешбір тілдің болмайтыны.

Тілдің   грамматикалық   құрылысы,   оның   атқаратын   қызметі,

грамматикалық   құрылыстың   ерекшеліктері   грамматикалық

құрылыссыз   ешбір   тіл   болмайтыны.   Грамматика   сөздің

сөйлемдегі   өмірін,   сөйлемде   қолданылу   заңдылығын

зерттейтін   ілім  болғандықтан,   ол  алдымен   сөздің   сөйлемде

қандай тұлғада қалай қолданылатын және олардың сөйлемді

қалай   құрастыратын,   яғни   сөйлемнің   қырын-сырын

зерттейтіні. Осымен байланысты грамматиканың морфология

және синтаксис деген екі саласы болатыны туралы.

Морфология сөз, оның сөйлемде қолданылғанда, ойдың

байланысына   қарай   бір-бірімен   түрлі   тұлғада   байланысқа

түсетіні.   Сөздердің   бір-бірімен   байланысы   үшін   сөз

тұлғаларын құбылтатын, тілдің қалыптасқан амал-тәсілдерін

грамматиканың   морфолгия   саласы   зерттейді.   Сөз

тұлғаларының   түрленуінің сөз таптарына байланыстылығы.

Синтаксис   сөздердің   бір-бірімен   тіркесу   заңдылығын,   сөз

тіркестерінен   сөйлемнің   құралу   заңдылықтарын   зертейтін

ғылым   екендігі.   Морфология   мен   синтаксис   саласының   бір-

бірімен   байланыстылығы.   Морфология   сөздердің   түрлену

жүйесін,   заңдылғын   зерттегенімен,   сөздердің   түрленген

тұлғалары   жеке   қолданылмай,   сөйлем   ішінде   қолданылып,

олардың атқартын өзіндік қызметі болатынын, ол қызметтің

синтаксиске   қатынасынан   морфология   мен   синтаксистің

байланыс   шығатыны.   Сөз   тұлғаларының   өзгерту,   түрлену

заңдылғы   морфолгияға   қатысты   болғанмен,   әр   сөз

тұлғасының   қызметі   синтаксиссіз   мүмкін   емес   екені.

Керісінше, сөз тұлғалары түрленіп, бір-бірімен байланыспай,

сөйлем   жасалмайтыны.   Бұлардың   морфология   мен

синтаксистің тығыз байланысын білдіретіні. 

Сөздің  жеке тұрғандағы мағынасы бар және сөйлемде

түрлі   тұлғада   қолданылуына   байланысты   сөзге   қосылатын

түрлі   мағыналар   бар   екені.   Сөздің   жеке   тұрғандағы

мағынасы сөйлемге тәуелді болғанымен, оның орны сөздікте

ғана   деуге   болмайтын,   сөздің   сөздікте   көрсетілетін

лексикалық   мағынасы   сөйлемде   де   сақталатыны.   Сөйлем

мағынасының сөздердің лексикалық мағынасының негізінде

берілетіні.

Сөздер   сөйлемде   қолданылғанда,   грамматикалық

құрылыстың   қармағына   түсіп,   оның   заңдылығына   сай

түрленіп,   оның   мағыналарын   білдіретіндігі.   Оның   сөйлемге

қатысы.   Грамматикалық   мағына,   грамматикалық   форма

(тұлға)   туралы   түсініктер.   Грамматикалық   мағына   мен

грамматикалық   форманың   байланысы.   Грамматикалық

мағынаның өзіндік белгілері, ерекшеліктері. Грамматикалық

форманың  

  белгілері,   ерекшеліктері.   Грамматиканың

мағынаның   түрлі   тілдердегі   әмбебаптық   қасиеттері.

Грамматикалық   категория,   анықтамасы,   белгілері,

грамматикалық   категорияның   шарттары.   Әр   категорияның

мағыналық   құрамы,   көрсеткіштері,   жасалу   әдістері

болатыны.

Грамматикалық категорияның мағынасы гармматикалық

мағынанағ жататыны, ол мағынаны білдіретін тұлғаларыдң

грамматикалық   формаға   жататыны.   Грамматикалық

категориялардың   сөз   таптарына   байланыстылығы.

Грамматикалық категориялардың қолданылу аясының бір сөз

табының құрамында қалып қоймай, кеңею мүмкіндіктері. Сөз

таптарының   бәрінің   де   грамматикалық  категориялары   бола

бермейтіні.   Грамматикалық   категориялардың   туыстас

тілдермен туыстас емес тілдермен де әмбебаптық қасиеті.

2-тақырып. Сөз таптары. Зат есім. Көмекші есімдер.

  Тілдегі   сөздің   мағына   жағынан,   атқартын   қызмет

жағынан   түрлігі.   Ғылымда   сөз   атауының   үш   үлкен   топқа

бөлуі: 1) атауыш сөздер; 2) көмекші сөздер; 3) одағай сөздер.

Атауыш   сөздердің   негізгі   белгілері   (мағынасы,   түрлену

мүмкіндігі,   сөйлемдегі   қызметі,   дербестігі).   Көмекші

сөздердің   грамматикалық   дамудың   нәтижесінде   қазіргі

қалыпқа   жеткен,   лексикалық   мағынасынан   айырылғаны,

грамматикалық мағынаға көшкені, соның арқасында дербес

сөзге тіркесіп, оған үстеме мағына қосатын нұсқа қызметінде

қолданлуы,   дербес   сөздер   сияқты   сөйлемде   өзінше   қызмет

атқармауы.   Көмекші   сөздердің   өзара   ерекшелігі   соған

байланысты   бірнеше   түрге   бөлінуі,   көмекші   сөздердің

түрлері. Одағай сөздердің адамның көңіл-күйін, түрлі сезімін

білдіретіндігі.   Одағай   сөздердің   ақиқат   өмірдегі   зат,

құбылыс, оның түрлі белгілерін, қимыл-әрекет білдірмейтіні,

сондықтан   да   оның   сөйлемедгі   ойды   білдіретін   сөздердің

қатарында қолданылмай, сөйлемнен оқшау қолданылатыны.

Бұл   үлкен   үш   сөздер   тобының   іштей   ерекшелікке

толықтылығы   және   әрқайсысының   лексика-грамматикалық

сипатының     да   сан   алуандығы.   Тілдегі   сөздердің   лексика-

грамматикалық ерекшеліктеріне қарай ғылымда олардың сөз

таптарына   бөлінетіндігі.   Сөздерді   сөз   таптарына   бөлу

олардың ұқсастығы  мен  ерекшеліктерін білдіретін  белгілері

негізінде   жасалатыны.   Қазақ   тілінде   А.Ысқақов   анықтаған

сөздерді

 

топтастыру

 

принциптері:

 

лексикалық

(семантикалық),

 

грамматикалық(морфологиялық,

синтаксистік)   деп   үш   белгі   ретінде   аталатыны.   Бұл   үш

принциптің ішкі мазмұны.

Сөз   таптарының   бәрі   бірдей   бұл   үш   белгіге   сай   келе

бермейтіні.   Олардың   ішінде   грамматикалық   категориялары

жоқ,   түрленбейтін   сөз   тапары   болатыны.   Одағай

түрленбейді,   сөйлемде   синатксистік   қызмет   атқармайды,

үстеу мен еліктеу сөздер  түрленбейді, бірақ сөйлем мүшесі

қызметін   атқарады.   Қазақ   тілінде   негізгі   сөз   таптары:   Зат

есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу, еліктеу сөздер,

шылау, одағай.

Зат   есімнің   өте   ірі,   негізгі   сөз   таптарына   жататын,   ол

тілдегі   сөздердің   қомақты   тобын   қамтумен   бірге,

грамматикалық құрылысы жағынан да, синтаксистік қызметі

жағынан   да   өте   күрделі   сөз   табы   екені.   Зат   есім   өмірдегі

адамды   қоршаған   заттардың,   заттық   ұғымдардың,   түрлі

құбылыстардың,   уақиғалардың   атын   білдіретін   сөз   табы

екендігі.     Зат   есімнің   мағыналық   сипаты.   Зат   есімнің

мағыналық   жағынан   сыр-сипатының   молдығв.   Деректі,

дерексіз  мағныалы  зат есімдер,   олардың арнайы  көрсеткіш

арқылы жасалатын қалыптасқан тұрақты үлгісі жоқтығы. Бұл

мағыналардың   сөздің   лексикалық   мағынасымен   бірге

берілетін   мағына   екені.   Бірақ   зат   есім   жасаушы   кейбір

жұрнақтардың   көбіне   дерексіз   мағыналы   зат   есім

жасайтындардың бары.

Зат   есімнің   жалпы,   жалқы   мағынасы.   Ол   мағынаның

лексикалық мағынаға қатысы. Жалпы мағыналы зат есімдер,

оның өзіндік ерекшелігі. Зат есімнің жалқы мағынасы, оның

ішкі топтары, олардың өзіндік ерекшеліктері. 

Қазақ тілінде зат есімдерді кім? не? сұрақтарына жауап

беруіне   байланысты   үлкен   екі   топқа   бөлінуі.   Кім?   сұрағына

жауап беретін  зат есімдердің ішкі мағыналық топтары. Не?

сұрағына  жауап   беретін   зат   есімдердің   ішкі   мағыналық  екі

табы:   1)   жанды   заттардың   атаулары;   2)   жансыз   заттардың

атаулары.

Зат   есім   атаулының   лексикалық   мағынада,   дербес   сөз

ретінде қолданылатын негізгі тобымен бірге, осындай дербес

сөздерге   тіркесіп   қолданылатын   сөз   табы   бары.   Мұндай

сөздерге   көмекші   сөздер   жататын.   Көмекші   сөздердің

мағынасы,   оның   жалпылығы,   толық   мағыналы   сөздерге

тіркесе   қолданылып,   оған   мағына   үстеуші   тілдік

нұсқалардың   қызметін   атқаруы.   Тілдегі   белгілі

қосымшалардың көмекші есімдерді дербес сөзбен тіркесетін

қызметті   атқаратыны,   оның   тұрақтылығы.   Қосымшалардың

көмекші есімнің дербес  сөзге тіркесе қолданылу қызметінің

тұрақтылығына, әбден қалыптасқанына байланыстылығы.

Көмекші   есімдердің   ішкі   мағыналық   құрамы   оның

тіркесетін   дербес   сөздің   мағынасына   байланыстылығы.

(үйдің   іші).   Көмекші   есімдердің   мағынасының   зат   есімге

қатысы, зат есім мағынасына байланыстылығы. 

Көмекші

есімдердің   түрлену   қабілеті,   ол   арқылы   шылаулардан

ерекшеленетіні. Көмекші есімдердің зат есімдерше түрленуі,

зат   есім   категорияларының   қосымшалармен   түрленуі.  

Көмекші   есімдердің   түп   төркіні   туралы   ғалымдардың

пікірі.   Көмекші   есімдердің   қолданыста   кейде   дербес   сөзсіз

жеке тұруының кездесетіні, оның себебі: 1) үстіне кигені; 2)

сыртта   тұр;   3)   үсті-үстіне   келіп   жатыр;   4)   сырттағы   адам.

Бұлардың   өзіндік   ерекшеліктері,   көмекші   есімге   жататыны,

көмекші есімге жатпайтындары, себебі.

3-тақырып. 

Зат   есімнің   құрылымы.   Зат   есімнің

грамматикалық   категориялары   және   түрлену   жүйесі.   Зат

есімнің тәуелділік категориясы.

Зат есім сөздер құрылымы жағынан жалаң және күрделі

болып бөлінеді. Жалаң зат есімдердің іштей 2 топқа бөлінуі:

1)   негізгі   түбір   зат   есімдер;   2)   туынды   түбір   зат   есімдер.

Негізгі түбір зат есімнің бөлуге келмейтін бір ғана мағыналы

бөлшектен тұратыны. Туынды түбір зат есімнің негізгі түбір

мен сөзжасамдық жұрнақтан құралатыны, туынды түбір зат

есімнің   туынды   лексикалқ   мағынасы   бар,   оның   туынды

лексикалық   мағынасының   жасалуына   негізгі   түбірдің

мағынасның негіз болатыны. Туынды түбір зат есім тек негзі

түбірден   ғана   жасалып   қана   қоймай,   туынды   түбірден

жасалады да жиі кездесетін құбылысқа жататыны. Мұндайда

туынды   түбір   зат   есімнің   құрамында   сөзжасамдық

жұрнақтың   екі     онан   да   көп   болатыны.   Туынды   түбір   зат

есімнің  жасалуына тек  негізгі  түбір  сөзден   басқа  сөздердің

негіз   болуы   кездесетіні,   оның   ішкі   түрлері   де   баршылық

екені: бірікен зат есімдер, қосарланған зат есімдер, құрама

зат есімдер, қысқарған зат есімдер. Күрделі зат есімдердің

осы   түрлерінің   мағына   негізділігі,   әрқайсысының   жасалу

тәсіліне сай ерекшеліктері.

Зат есім грамматикалық категорияларға бай сөз табына

жататыны.   Заттардың   санын   дәл   атау   қажет   емес

жағдайлардың   көптеп   кездесуі.   Тіліміздің   бұл   ерекшілігн

білдіру   үшін   арнайы   категория   бар.   Оған   жекелік,   көптік

категориясы   жататыны,   жекелік-көптік   мағыналарының   зат

есімге   қатыстығы.   Зат   есімнің   көптік   мағынасы   жекелік

мағынаның зат есімнің лексикалық мағынасымен бірге түбір

сөзде берілетіні, зат есімнің түбір сөзінде жекелік мағынаның

бары,   соны   білдіретін   қосымшаның   жоқтығы,   нөлдік   форма

арқылы беріле алатыны. Зат есімнің көптік мағынасы, оның

заттың   нақтылы   көптік   мағынасынан   айырмасы.   Көптік

мағынаның   берілу   жолдары,   көрсеткіштері,   олардың

қолданылу ерекшеліктері. 

Бір заттың екінші затқа меншіктінгін білдіретін арнайы

грамматикалық   категория   тәуелдік   категория   екендігі.

Тәуелдік   категориясының   мағынасы   тәуелдік   жалғаулары

арқылы   берілуі,   тәуелдік   жалғаудың   меншіктелуін   зат

атауына   жалғануы.   Тәуелдік   жалғауларының   жекеше,

көпше, жақты, анайы, сыпайы түрде қолданылатыны. Оңаша,

ортақ тәуелдену, олардың айырмасы.

Тәуелдік жалғаулы сөздің сөйлемде үнемі ілік септіктегі

сөзбен   тіркесте   қолданылуы,   оның   себебі   бұндай   тіркстегі

сөздердің   кейде   біреуінің   қосымшасының   түсіп   қалып   та

қолданылуы   кездесетіні   (мектеп   үйі,   біздң   үй).   Қолданыста

тәуелді   жалғаудың   басқа   мағына   да   беретіні.   Тәуелдік

мағынаның   жұрнақ   арқылы   берілуі.   Тәуелдік   мағынаны

білдіретін   -нікі,   -дікі,-тікі   жұрнақтарының   заттың   иесінің

атына, яғни иеленушіге жалғануы, ал меншікті заттың ешбір

қосымшасыз   қолданылатыны   (кітіп   сенікі),   мұнда   меншікті

заттың   өз   тұлғасының   оның   меншіктігі   көрінбейтіні.   Оның

мағынасының   иеленуші   зат   атауымен   тіркесте   ғана

көрінетіні.

4-тақырып.  Септік   категориясы.   Септік   жалғауларының

мағыналары мен қызметі. Зат есімнің жіктелуі

Зат есімнің септік категориясының сөлемдегі сөздердің

бір-бірімен  қарым-қатынасын,  байланысын  жүзеге  асыратын

категория   екендігі.   Сөз   арысындағы   қарым-қатынастың

түрлілігіне   қарай   септік   катгеориясының   мағнасының   түрлі

болатынын.   Септік   категориясының   мағынасының   септік

жалғаулары   арқылы   берілетіні.   Қазақ   тіліндегі   жеті   септік

бары,   атау   септіктің   қосымшасы   жоқ,   қалған   септіктердің

арнайы   қосымшаларының   бары,   әр   септіктің   өзінше

сұрақтары   болатыны.   Сөздердің   септелуінің   екі   түрі:   жай

септеу, тәуелді септеу. Жай септеудің жүйесі, қосымшалары,

олардың   сөзге   жалғану   ерекшеліктері,   сұрақтары.   Тәуелді

септелу   жүйесі,   қосымшалары,   жай   септеуден   ерекшелігі,

сұрақтары.   Тәуелді   септелу   жүйесі,   қосымшалары,   жай

септеуден ерекшелігі, сұрақтары.

Атау септіктің тұлғасы, мағынасы, синтаксистік қызметі,

ол   туралы   ғылымдағы   пікірлер.   Ілік   септіктің   тұлғасы.   Ілік

септіктің   қосымшалы,   қосымшасыз   қолданылуының

себептері.   Ілік   септіктің   негізгі   мағынасы,   қолданыста

мағынаның кеңуі. Ілік септіктің синтаксистік қызметі. Барыс

септіктің   мағыналық   құрамы.   Барыс   септіктің   сөйлемдегі

қызметі.   Табыссептіктің   тұлғасы   (қосымшалы,   қосымшасыз)

қосымшаның сөзге жалғануын талап ететін  жағдайлар мен

табыс   септік   жалғауының   бейтарап   қарайтын   жағдайлар.

Табыс   септік   жалғауының   мағынасы   мен   синтаксистік

қызметі.   Жеті   септіктің   тұлғасы,   мағыналық   құрамы,

сөйлемде   атқаратын   синтаксистік   қызметі.   Шығыс   септік

тұлғасы,   мағыналық   құрамы,   сөйлемде   атқаратын

синтаксистік қызметі. Көмектес септіктің мағыналық құрамы,

сөйлемде атқаратын синтаксистік қызметі.  

Зат   есімнің   ішінде   белгілі   бір   тобының   ғана   жіктік

жалғау   арқылы   түрлене   алатыны.   Зат   есімге   жіктік

жалғаудың   толық   түрі   жалғанатыны.   Зат   есімнің   сөз

түрлендіруші   қосымшаларының   бәрінен   соң   ғана   жіктік

жалғауы   жалғана   алатыны.   Зат   есім   барлық   жағдайда

жіктеле   бермей,   тек   баяндауыш   қызметінде   ғғана

жіктелетіні,   яғни   зат   есімнің   жіктелуі   нақтылы   бір

синтаксистік   қызметке   ғана   байланыстылығы.   Зат   есімнің

жіктік жалғауын түбір сөзге тікелей қабылдау қабілеті, оның

етістіктің жіктелуінен ерекшелігі.

5-тақырып. Сын есім. Шырай категориясы

Сын   есім   заттың   түрлі   сындық   белгілерін,   салмағын,

сапасын, сипатын, түсін, түрін, көлемін, аумағын басқа да сан

алуан   түрлі   қасиеттерін   білдіретін   сөз   табы   екендігі.   Осы

ерекшелік   оның   зат   есіммен   тіркесте   қолданылуын   керек

ететінні.   Сын   есімнің   өзіндік   мағынасы,   морфологиялық

белгілері, синтаксистік қызметі бары. Сын есімнің мағыналық

жағынан үлкен: екі топқа бөлінетіндігі: сапалық сын есімдер,

қатыстық сын есімдер. Сапалық сын есімдер заттың әр алуан

белгілерінің   сапасын,   сипатын,   түрі,   түсін,   аумағы   мен

салмағын   т.б.   да   сындық   белгілерін   білдіретіндігі.   Сапалық

сындардың   басым   көпшілігінің   негізгі   түбір   болғанымен,

тарихи жағынан туынды түбірге жататын сын есім сөздер да

бар. Сапалық сындардың құрамы өте баяу болса да, толығып

отыратыны.

Сапалық   сын   есімдердің   мағыналық   жағынан,   түрлену

жағынан өзіндік ерекшеліктері, белгілері. 

Қатыстық сын есімдер заттың сан алуан белгілерін басқа

заттардың қатысы арқылы білдіретіні. Қатыстық сындардың

морфемдік   құрамы:   негізгі   морфема,   көмекші   морфемадан

тұратыны, әрқайсысысның атқаратын қызметі. Қатыстық сын

есімдердің   сын   есімнің   категория   көрсеткіштерімен

түрленбейтін   ерекшелігі.   Сын   есімдерді   құрылымына   қарай

ерекшілігі..   жалаң   және   күрделі   түрлері   бары.   Жалаң   сын

есімдердің   негізгі   және   туынды   түбір   сын   есім   болып

бөлінетіні.   Күрделі   сын   есімдердің   ең   кемі   екі   сөзден

құралатыны, оның ішкі құрамының түрлілігі: 1) көк ала, қара

шұбар, қара көк, ал қара көк; 2) ақ көйлекті, қара қалпақты;

3) жібек көйлекті, түлкі тымақты; 4) үлкен-кіші, таулы, таусыз

т.б.

Бір түрлі сындық белгінің ақиқат өмірде түрлі дәрежеде

болуын білдіретін  сын есімінің шырай категориясы екендігі.

Шырай   категориясының   өзіндік   мағынасы,   ол   мағынаны

білдіретін   көрсеткіштері   бары.   Шырай   категорясының

мағыналық   құрамының   түрлілігі.   Шырай   категориясының

мағына   түрлілігіне   морфемдік   көрсеткіштердің   сәйкестігі.

Соған қарай шырайдың бірнеше түрлері бары. Шырай түрлері

топтастыру, жіктеу туралы ғалымдар пікірі.

Шырай түрлері: 1) жай шырай, 2) салыстырмалы шырай,

3) күшейткіш шырай, 4) асырмалы шырай. Шырай түрлерінің

әрқайсысының   мағынасы,   жасалу   жолдары.,   әр   шырайдың

өзіндік тұлғасы. Сын есімнің синтаксистік қызметі.

6-тақырып.  Сан есім. Сан есімнің синтаксистік қызметі. Сан

есімнің мағыналық топтары

Сан есім сөздер заттың сандық мөлшерін түрліше білдіре

алатынына   қарай,   бірнеше   мағыналық   топқа   жіктелетіні:

есептік   сан,   реттік   сан,   болжалдық   сан,   жинақтық   сан,

топтық   сан,   бөлшектік   сан.   Сан   есімнің   мағыналық

топтарының   әрқайсысының   бір-бірінен   мағыналық

ерекшелігі,   жасалу   жолдары,   зат   есіммен   тіркесте

қолданылуы   мен   зат   есін   тіркесінсіз   қолданылуы,   түрлену

мүмкіндігі.

7-тақырып. Есімдік

Есімдік   саны   жағынан   үлкен   сөз   табына   жатпайтыны,

бірақ тілдегі қолданысы жағынан ірі сөз таптарына кем емес

екені.   Есімдік   есімдер   тобына   жатқанымен,   олардың

ешбірінің   нақтылы   мағынасын   (заттың   атын,   сындық

белгілерін, санын) мағынаның жалпылығы арқылы сөйлемде

білдірмейтіні.   Есімдіктің   бұл   ерекшелігі   сөздің   сөйлемде

қайталу   қажеттілігінің   құтқаратыны.   Есімдіктің   түрленуі,

оның   қай   сөз   табының   орнына   қолданылуына

байланыстылығы,   есімдікке   ғана   тән   сөз   түрлендіруші

қосымша, категория жоқ екендігі. 

Есімдік синтаксистік қызметі де  оның қай сөз табының

орнына қолданылуына байланыстылығы, ссөйлемнің барлық

мүшесінің қызметін атқаратыны. Есімдікке тән ортақ негізгі

мағыналық   ерекшелік   жалпы   мағына   болғанымен,   оыныңі

штей   түрлі   өзіндік   ерекшілігі   бары,   соған   орай   есімдіктің

мағыналық   топтары   бары:   1)   жіктеу   есімдіктер;   2)   сілтеу

есімдіктері;   3)   сұрау   есімдіктер;   4)   өздік   есімдіктер;   5)

белгісіздік   есімдіктер;   6)   болымсыздық   есімдіктер;   7)

жалпылау есімдіктер.

Жіктеу  есімдіктерінің  жақтық  мағынаны  білдіретіні,   үш

жақтың   жекеше-көпше   түрінің   есімдіктері   бары.   Жіктеу

есімдіктері  не бары  8  сөз  (мен,  сен,   сіз,  ол, сендер,   сіздер,

олар)   болғанымен,   сөйлемде   өте   жиі   қолданылады.   Жіктеу

есімдіктерінің жақтық мағынасы сөйлеуші, тыңдаушы, бөгде

адаммен   байланысты   болғандықтан,   сөйлемде     адам

аттарының орынна қолданылып, олардың мағынасы адаммен

байланысты   екені.   Жіктеу   есімдігінің   үш   жағының   сілтеу

есімдігімен   ортақтығы,   бұл   есімдіктің   қолдану   аясының

кеңдігі.   Жіктеу   есімдіктерінің   адам   атауларының   орнына

қолданылу   қабілеті   оның   зат   есімнің   сөз   түрлендіруші

қосымшалармен   түрленуін   қамтамасыз   ететіні.   Жіктеу

есімдіктерінің   септелуі,   жіктелуі   есімдіктердің   септелуінің

өзіндік   ерекшілігі.   Жіктеу   есімдіктерінің   жіктік   жалғауы

боынша түрленуі, оның өзіндік мағыналық ерекшелігі, жіктеу

есімдіктерінің   жіктелуінің   синтаксистік   белгілі   қызметті

атқаруына   қатысы.   Тәуелдік   жалғауымен   түрлену   жіктеу

есімдіктерінің   3-жағына   қатысы.   Жіктеу   есімдіктерінің

синтаксистік   қызметі.   Сілтеу   есімдіктері,   оның   мағынасы,

оған жататын сөздер. Сілтеу есімдіктерінің негізінен заттың

белгісін білдіретін сөздердің орнына қолданылатыны, оларға

сұрақтың   да   соған   лайық   түрлері   қолданылатыны.   Сілтеу

есімдіктерінің   не   кеңістікті,   не   мезгілге   мезгейтіні,

нұсқайтыны. Сілтеу есімдіктерінің кеңістікті нұсқағанда, онда

алыстық,   қашықтық   мағынасы   аңғарылатыны.   Осы

ерекшелігіне қарай сілтеу есімдіктері екі топқа жіктелуі.

Сілтеу   есімдіктері   мезгілге   қатысты   қолданылғанда,

нұсқайтын жақындығын немесе бұрынырақтығын білдіретіні.

Сілтеу   есімдіктерінің   түрленудегі   ерекшелік,   сілтеу

есімдіктерінің   ішкі   топтарының   түрленуі,   оның   айырмасы.

Сілтеу есімдіктерінің синтаксистік қызметі.

Сұрау   есімдіктері,   оның   мағынасы,   сұрау   есімдіктеріне

жататынс   өздер.   Сұрау   есімдіктерінің   морфемдік   құрамы,

олардың   құрамындағы   қосымшалардың   оның   қандай

сөздердің   тобына   қойылатын   сұрақ   екеніне   қатысы.   Сұрау

есімдіктерінің   ішіндегі   кім?   не?   сөздерінің   түрленуі.   Сұрау

есімдіктерінің   қолданылуына   қарай   сұрау   мағынасын

білдірмейтін жағдайлары. 

Өздік   есімдікке   жалғыз   «өз»   сөзі   жатқанымен,   оның

тәуелденген   формаларының   тілде   қолданылу   аясының

молдығы.   Тәуелденген   өз   сөзі   бастауыш   болғанда,   оның

баяндауышпен   жақ   арқылы   қиысуы,   басқа   тәуелденіп

бастауыш болған сөзден айырмасы. 

Тәуелденген   өздік   есімдіктің   зат   есімдерше   түрленуі,

соған лайық барлық сөйлем мүшесі қызметін атқаруы.

Белгісіздік   есімдік,   оның   мағынасы,   құрамындағы

сөздер,   олардың   морфемдік   құрамы.   Белгісіздік   есімдік

жасауға белсенді қатысатын морфемалар.

Болымсыздық   есімдіктер,   олардың   мағынасы.

Болымсыздық   есімдіктердің   жасалуына   белсенді   қатысатын

морфемалар. Болымсыздық есімдіктердің түрленуі, жіктелуі,

олардың тілде қолданылу аясы. Болымсыздық есімдіктердің

қолданыста   өзінен   кейін,   негізінен   болымсыз   формадағы

мағынаның   экспрессивтік   мәнге   ие   болуына   қатысуы.

Болымсыздық есімдіктердің синатксистік қызметі. 

Жалпылау   есімдіктері,   оның   мағынасы,   құрамындағы

сөздер.   Жалпылау   есімдіктерінің   заттық   ұғымды   білдіретіні

және   кейде   анықтау   ұғымдарын   білдіруге   қатыстылығы.

Жалпылау есімдіктерінің жіктік жалғауды қабылдамайтыны.

Олардың   септелу   ерекшеліктері.   Жалпылау   есімдіктерінің

сөйлемдегі қызметі.

8-тақырып.  Етістік.  Етістіктің  лексика-грамматикалық  және

грамматикалық   категориялар.   Салт   және   сабақты

категориясы.

Етістіктің   сөз   таптары   ішіндегі   ең   күрделі   сөз   табы

екендігі.   Етістік   сөз   табының   қазақ   тіл   білімінде   зерттелу

жайы.   Етістіктің   лексика-семантикалық   жағынан   алуан

түрлігі,   өзі   шінде   қозғалыс,   амалды   білдіретін,   өсіп-өну,

бағыт-бағдар,  көру-сес,  мінез-құлық, бейнелеу мәнді,   көңіл-

күй мәнді, қалып етістіктері т.б. болып бөлінуі. Негізгі түбір

етістіктер, туынды түбір етістіктер. Дара, күрделі етістіктер.

Күрделі етістіктер жүйесі ол туралы қазіргі тіл білімнің жаңа

пайымдаулары тең компонет күрделі етістік, құрамды етістік,

аналитикалық   формалы   етістік   т.б.   Негізгі   және   көмекші

етістіктер. Көмекші етістіктер. Көмекші етістіктерідң түрлері.

Аналитикалық форманттар, олардың мағыналары, құрылымы,

аналитикалық   форматтардың   етістіктің   гармматикалық

категорияларын   қатыстылығы.   Етістіктің   лексика-

грамматикалық   және   грамматикалық   категориялары.

Салттылық және сабақтылық категориясы. Салт, сабақтылық

мәннің   етістіктің   мағынасына,   объект   мен   субъектіге

қатыстылығы.   Етістік   категориясы   субъекті   мен   объекті

қимылға (және керсінше) түрліге қарым-қатынасын білдіретін

арнайы   грамматикалық   формалар   жүйесі   екендігі.   Етіс

түрлері,   ол   жөніндегі   зерттелу   мен   оқулықтардағы   ой-

пікірлері.   Өздік   етіс,   білдіретін   грамматикалық   қимылға

қатысты   субъект,   оының   граммикалық   тұлғасы,   жасалуы,

жұрнақтары.   Ырықты   етіс,   мағынасы,   жасалуы,   жұранқаты.

Оның   басқа   тұлғалармен   ұқсастығы   және   айырмашылығы.

Ортақ етіс, мағынасы, жасалуы, жұрнақтар. Оны басқа ұқсас

тұлғалардан   ажырату.   Етістік   жұрнақтардың   бір   сөзде

қабаттаса қолданылу ерекшелігі. 

9-тақырып.  Етістіктің   болымды-болымсыздық   категориясы.

Есімше. Көсемше. Тұйық етістік.

Етістіктің   болымды-болымсыз   категориясы.   Болымды-

болымсыздықтың   бір   грамматикалық   категорияның   қарам-

қарсы   екіжағы   екендігі,   етістіктердің   болымды-

болымсыздығының   берілу   жүйесі,   болымдылық   пен   нолдік

тұлғаның   сәйкестігі,   болымсыздық   мағынаның   етістікке

синтетикалық,   аналитикалық   жолмен   берілетіндігі   туралы.

Болымды-болымсыз мағынаның қазақ тіліндегі бар етістікке

қатыстылығы.

Қимылдың   өту   сипаты   етістіктің   дербес   лексика-

грамматикалық   категориясы   екендігі,   оның   ғылымда

танылуы   мен   зерттелуі,   өздік   семантикалық   және

грамматикалық ерекшеліктері мен берілу тәсілдері. 

Есімше,   көсемше,   тұйық   етіс   тұлғаларының   етістіктің

грамматикалық   категориялары   ішіндегі   орны.   Есімше,   оның

түрлері,   мағынасы,   жасалуы.Есімшенің   екі   жақты   қызмет

атқаруы. Есімшенің түрленуі: көптелуі, тәуелденуі, септелуі,

жіктелуі.   Есімшенің   сөйлемде   атқаратын   қызмет.   Көсемше.

Көсемшенің   мағынасы,   жасалуы.   Көсемшенің   әрі   қимылды,

әрі   қимылдың   амалын   білдіретін   қызметі   туралы.   Көсемше

формалрының күрделі етістік, аналитикалық формалы етістік

құрамындағы   қолданысы,   орны.   Көсемшенің   жіктелуі,

сөйлемде атқарытн қызметі. Тұйық етістік. Тұйық етістіктің іс-

әрекеттің   өту,   істелу   процесін   емес,   атауын   білдіретіндігі,

қимыл атауы, қимыл есім атаулары жайлы. Тұйық етістіктің

көптелуі,   септелуі,т   әуелденуі,   сөйлемдегі   синтаксистік

қызметі.

Модальдық   категория,   модальдылық   жөніндегі

көзқарастар, пікірлер.

10-тақырып. Рай категориясы.

Рай   категориясы.   Рай-мазмұн   жағынан   да,   форма

жағынан   да   бай   грамматикалық   категория.   Етістіктегі

грамматикалық мағынаға қос модальдік мағынаның жарыса

көрінуі.

Рай түрлері: ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау

рай.   Ашық   райдағы   іс-әрекеттің   шақтық   ұғыммен

байланыстылығы. Бұйрық рай, оның білдіретін мағыналары I,

II және III жақтағы мағналардың бұйыру мәнен қатыстылығы.

Бұйрық   райдың   синтетикалық   және   аналитикалық

формалары.   Бұйрық   арйформаларындағы   етістіктің   жіктелу

ерекшілктері.   Бұйрықрайдың   жақ   тұлғасы,   етістіктің   түбір

тұлғасы,   нольдік   тұлға   ұғымдарының   бір-бірімен

арақатынасы   туралы   қазақ   тіл   білімндегі   зертеушілердіңой-

пікірлері.   Шартты   рай,   білдіретін   мағыналары,   жасалу

(синтетикалық,   аналитикалық)   көрсеткіштері.   Жіктеу

ерекшілігі,   -са,-се   жұрнағының   қосалқы   қызметтері   және

одан   туындайтын   модальдік   мәндер.   Қалау   рай,   білдіретін

мағынасы қалау мағнасының түрлі нүктелері және олардың

берілу   жолдары.   Қалау   райдың   синтетикалық   және

аналитикалық формалары.

11-тақырып. Шақ категориясы.

Шақ   категориясы   етістікті   өзге   сөз   таптарынан

ерекшелендіретін негізгі грамматикалық категория екендігі.

Шақ   түрлері:   осы   шақ,   келер   шақ,   өткен   шақ.   Шақ   түрлері

және оның атаулары жөніндегі қазақ тіл біліміндегі ғалымдар

пікірі.   Осы   шақ,   оның   мағынасы,   сол   мағынаны   білдіретін

амал-тәсілдер. Осы шақтың түрлері. Осы шақтағы етістіктің

болымды-болымсыз  формада  қолданылуы.   Өткен   шақ,   оның

сөз   ішінде   бөлінуі,   өткен   шақтың   түрлері,   олардың   берілу

жолдары.   Келер   шақ,   оның   түрлері,   жасалуы.   Етістіктің

жіктелуі.   Етістіктің   жақ   категориясы.   Етістіктің   сөйлемдегі

синтаксистік қызметі.

12-тақырып. Үстеу. Еліктеу сөздер.

Үстеу-сөз   табының   бірі,   оның   семантикалық   сипаты.

Үстеудің   қимылдың   алуан   түрлі   күй-жағдайларын,   түрлі

белгілерін  білдіретіндігі,  өз алдына жеке сөз табы   екендігі.

Үстеу   сөз   қатарының   тілдің   түрлі   тәсілдері   арқылы   тарихи

қалыптасқаны.   Сондықтан   басқа   да   сөздер   тобымен

төркіндігі   морфологиялық   құрамы   жағынан   негізгі   түбір,

туынды   түбір   үстеулер   болатындығы.   Дара   және   күрделі

үстеулер   болып   бөлінетіндігі.   Үстеулердің   арнайы

морфологиялық   түрлену   жүйесінің   жоқ   екендігі.   Үстеу

грамматикалық  категориясы   жоқ  сөз  табы.   Үстеу   сөздердің

мағынасына   қарай   мезгіл,   мекен,   мөлшер,   сын-бейне,

күшейту,   мақсат,   себеп-салдар,   топтау   үстеулері   болып

бөлінетіндігі.   Мезгіл   үстеулері   қимылдың   жалпы   я   дәл

мерзімін   білдіріп,   қашан?   қашаннан?   сұрақтарына   жауап

берітіндігі,   мезгіл   үстеулердің   қатары.   Мезгіл   үстеулер,

олардың құрылысының біркелкі еместігі. Дара және күрделі

болып   келуі,   жасалу  жолдары,   сөйлемдегі  орны,   атқаратын

синтаксистік   қызметі.   Мекен   үстеулері,   олар   қимылдың

орынн, мекенін, бағытын білдіруі, сұрақтары қайда? қайдан?

Мекен   үстеуіне   жататын   сөздер,   олардың   тұлғаларының

бірыңғай   еместігі.   Мақсат,   себеп-салдар,   топтау   үстеулері,

білдіретін   мағыналары,   сұрақтары,   оларға   жататын   үстеу

сөздер. Үстеулердің сөйлемдегі қызметі. Пысықтауыш болуы,

үстеулердің әрқашан өздері пысықтайтын сөздерінен бұрын

тұратындығы,   алайда   мезгіл   үстеулерінің   сөйлемде   орын

талғамайтындығы. Кей жағдайларда үстеулердің бастауыш,

толықтауыш, баяндауыш қызметінде жұмсалуы.

Еліктеу   сөздердің   лексикалық   жне   тұлғалық   жағнан

өзгеше   сөз   табы   екендігі.   Еліктеу   сөздердің   қатары

айналадағы   түрлі-түрлі   дыбыстарға   еліктеуден   қимыл-

әрекеттерді,   қилы-қилы   көріністерін   бейнелеуден   туатын

сөздер тобы екендігі.

Еліктеу   сөздердің   түрленбейтіндігі.   Еліктеу   сөздердің

іштей   еліктеуіш   және   бейнелеуіш   сөздерге   бөлінетіндігі.

Олардың сипаттамасы, қатары, құрамы, еліктеуіш сөздердің

сөйлемдегі   қызметі.   Олардың   сөздермен   тіркесу   қабілеті

туралы.

Еліктеу   сөздердің   фонетика-морфологиялық   сипаты.

Еліктеу сөздердің дыбыстық құрамының буын жігінің, айтылу

ырғағының   қалыптасқан,   әрі   орнықты,   әрі   жүйелі

заңдылықтарының   бар   екендігі.   Еліктеу   сөздердің

құрылысына   қарай   дара   және   күрделі   болып   келетіндігі.

Дара   еліктеу   сөздердің   негзігі   және   туынды   болып

бөлінетіндігі.   Негізгі   еліктеу   сөздерге   есту,   көру   арқыл

қабылднған   табиғат   құбылыстары,   көрініс   бейнелерінің

атауларының жататындығы, туынды еліктеу сөздерге жалпы

сипаттама.   Күрделі   еліктеу   сөздер.   Негізінен   етістіктермен

тіркесіп   пысықтауыш   мүше   қызметін   атқаратындығы,

құранды   мүшенің   құрамында   келіп   бастауыш   қызметінде

қолданылуы.   Зат   есімдермен   тіркесіп   анықтауыштық

қызметте де келетіндігі.

13-тақырып. Шылау. Одағай

Шылаулардың басқа сөз таптарынан ерекшелігі. Шылау сөздер әуелгі

дербестігінен   айырылған   көмекші   сөздер   ретінде   қызмет   атқаратыны.

Шылаулардың   дәнекерлік   қзметінің   және   атаушы   сөзддермен   тіркесу

қабілетінің   олардың   қалыптасқан   грамматикалық   мағыналарының

сипаттарына   қарай   жалғаулықтар,   септеуліктер,   демеуліктер   болып

бөлінетіндігі.

Жалғаулықтар,   олардың   өздеріне   тән   грамматикалық   қызметі.

Жалғаулықтардың өзар тең дәрежедегі бірыңғай сөөздерді, сөз тіркестерін,

сөйлемдерді   байлнстыратындығы.   Байланыстру   қабілетіне   қарай

салыстырғыш   және   сабақтастырғыш   жалғаулықтар   болып   бөлінетіндігі.

Ыңғайлас,   талғаулықты,   қарсылықты,   себеп-салдар,   шарттық,   ұштастрғыш

жалғаулықтар,   олардың   қатары,   сипаттамалары.   Септеуліктер,   олардың   өзі

қатысты   сөздің   белгілі   тұлғада   тұруын   талап   ететіндігі   және   тіркескен

сөздерге   себептік,   бағыттық,   мезгілдік   грамматикалық   мағыналарды

үстейтіндігі. Септеулік шылаулардың жалғаулық шылаулармен қызметтерінің

ұқсастығы   мен   айырмашылығы.   Демеуліктер,   олардың   өздері   тіркесетін

сөздерге түрлі қосымша реңктер үстейтіндігі. Қосатын реңк мәндеріне сай

сұраулық,   күшейткіш,   болжал,   болымсыздық,   қомсыну   мәнді   демеуліктері

болып бөлінетіндігі.

Одағай лексика-грамматикалық сипаты жағнан адамның әр түрлі көңіл-

күйіне   байлансты   ишарттар   және   төрт   түлік   малға   арнайы   айтылатын,

сөйлемде   басқа   сөздермен   грамматикалық   байланысқа   түспейтін,   оқшау

қолданылатын сөздер тобы екендігі. Одағайлардың зерттелуі. Одағайлардың

түрлері: негзгі одағайлар, туынды одағайлар. Одағалардың мағынасына қарай

бөлінулері:   көңіл-күй,   ишарат   одағайлары.   Одағайлардың   сөйлемде   лепті,

сұраулы сөйлемдердің құрамында келетіндігі. Екі түрлі жағдайда ғана сөйлем

мүшесі   бола   алатындығы.:   1)   көмекші   етістіктерімен   тіркесіп,   күрделі

мүшенің   құрамында   келгенде;   2)   түрлі   қосымшаларды   қабылдау   арқылы

заттанып барып әр түрлі сөйлем мүшесі бола алады.

3.3 Тәжірибешілік сабақтардың мазмұны

1-тақырып.   Грамматика   жән   оның   салалары.   Тілдің

грамматикалық   құрылысы.   Грамматикалық   мағына   мен

грамматикалық форма. Грамматикалық категория.

Грамматиканың   зерттеу   объектісі,   грамматиканың

салалары,   морфология,   синтаксис,   морфологияның   зерттеу

объектісі. Тілдің грамматикалық құрылысы ұғымы не жайлы,

негізгі грамматикалық ұғымдар.

Грамматикалық

 

және

 

лексикалқ

 

мағына

айырмашылығы,   ара   қатынасы.   Грамматикалық   мағына,

түрлері, тілде олардың берілу тәсілдері. Ол туралы ғалымдар

пікірлері. Грамматикалық мағына мен грамматикалық форма,

олардың   бір-бірімен   байланыстылығы.   Грамматикалық

форманың   берілу   тәсілдері.   Грамматикалық   мағына   ме

грамматикалық форманың сәйкестігі. Ол туралы ғылымдағы

көзқарастар.   Нөльдік   форманың   қазақ   тіліндегі

парадигмалық   сипаты.   Грамматикалық   категория   ұғымы

грамматикалық   категорияның   сипаты.   Грамматикалық

категория түрлері.

2-тақырып. Сөз таптары. Сөздерді таптастыру принциптері.

Сөздерді   таптастырудың   негізгі   принциптері,   ол

принциптердің мәні мен сипаты. Сөз таптарының шығуы мен

дамуы. Қазақ тіліндегі сөз таптары. Бейтарап сөздер.

3-тақырып. Зат есім.

Зат   есімнің   семантикалық   сипаты.   Семантикалық

ерекшеліктері бар топтары адмзт, ғалмзат есімдері, жалпы,

жалқы   зат   есісмдер.   Жалқы   есімдердің   ауқымы,   өз   ішінде

бөлінуі, қолдалынуо аясы. Даралау, жинақтау, көптік, эмоция-

экспрессивтік мәнді зат есімдер. Зат есімнің морфологиялық

сипаты. Зат есімнің құрылымы: жалаң, күрделі зат есімдер.

Түбір, туынды зат есімдер. Күрделі зат есімдер.   Зат есімнің

көптік   категориясы.   Зат   есімнің   тәуелдік   категориясы.   Зат

есімнің   септік   категориясы.   Зат   есімнің   жіктелу   ерекшелігі.

Көмекші есімдер, олардың көлемдік, мезгілдік мәнді білдіруі,

көмекші   есімдердің   зат   есім   шеңберінде   қолданылу

ерекшелігі.   Зат   есімнің   сөйлемдегі   қызметі.   Зат   есімнің

сөйлемдегі

 

қызметі

 

оның

 

түрлену

 

жүйесімен

байланыстылығы.

4-тақырып. Сын есім

Сын   есімнің   мағынасы.   Сын   есімге   жататын   сөздер.

Семантикалық   сипаты.   Сапа   және   қатыстық   сын   есімдер,

құрамы.   Сын   есімнің   грамматикалық     ипаты.   Сын   есімнің

шырай   категориясы.   Шырай   түрлері,   жасалуы.   Сын   есімнің

сөйлемдегі қызметі.

5-тақырып. Сан есім.

Сан   есімнің   лексикалық   және   грамматикалық   сипаты.

Сан   есімнің   құрылымына   әсері,   дара   және   күрделі   сан

есімдер.   Сан   есімнің   мағыналық   топтары,   олардың

сұрақтары, қатары, жасалуы, сөйлемдегі қызметі.

6-тақырып.  Есімдік

Есімдіктің   лексика-грамматикалық   сипаты.   Сөз   табы

ретіндегі   ерекшелігі,   мағыналық   түрлері.   Жіктеу,   сілтеу,

сұрау, өздік, белгісіздік, жалпылау, болымсыздық есімдіктері,

ерекшелктері,   олардың   түрленуі,   сөйлемдегі   қызметі,

есімдікке ауысқан сөздер.

7-тақырып. Етістік

Етістіктің   лексика-семантикалық,   грамматикалық

сипаты.   Етістіктің   зерттелуі.   Етістіктің   семантикалық

топтары,   зерттелуі,   туынды   етістіктер.   Етістік   түбірдің

семантикалық   ерекшеліктері,   ғалымдар   көзқарастары.  

Негізгі   және   көмекші   етістіктер.   Көмекші   етістіктердің

түрлері.   Етістіктің   аналитикалық   форманттары,   құрылымы,

мағыналары.  Қалып етістіктері. Қимылдың өту сипаты. Дара

және   күрделі   етістктер.   Күрделі   етістік   мәселесі   туралы.

Қазақ тіл біліміндегі жаңа көзқарастар, зерттеулер.

Етістіктің лексика-грамматикалық категориялары. Салт,

сабақты   етістіктер.   Салт,   сабақтылықтың   объект   және

субъектіге қатыстылығы. Салт етістіктің сабақтыға, сабақты

етістіктің   салтқа   айналуы.   Етістер,   етістің   түрлері:   негізгі

етіс, өздік етіс, өзгелік етіс, ортақ етіс. Етістердің білдіретін

мағыналары,   әрқайсысының   жасалу   ерекшелігі.   Етіс

жұрнақтарының қабаттаса қолданылуы.

8-тақырып. Етістік

Болымды,   болымсыз   етістіктер.   Болымды   мағыналық

етістік,   түбірмен   сәйкестігі.   Болымсыз   мағынаның   етістікте

берілу   тәсілдері.   Синтетикалық,   аналитикалық   тәсілдер,

көрсеткіштері.   Болымды,   болымсыз   мағынаның   барлық

етістікке тән екендігі.

Есімше,   оның   жасалуы,   мағыналық   түрлері.   Есімшенің

есіммен   етістікке   қатыстылығы.   Есімшенің   түрленуі,

синтаксистік қызметі, жіктелуі.

Көсемше,   білдіретін   мағынасы,   негізгі   және   жанама

қимылды   білдіруі,   жасалуы.   Көсемшенің   жіктелуі,   сөйлемде

атқаратын қызметі. 

Тұйық  етістік,  білдіретін  мағнасы.  Тұйық етістіктің  шақ

категориясына   қатыстылығы.   Тұйық   етістіктің   қолданылу

ерекшелігі, сөйлемдегі қызметі.

9-тақырып. Етістік

Етістіктің   рай   категориясы.   Модальдік   мағынаның   рай

формалары   көрініес.   Рай   түрлері:   ашық   рай,   бұйрыққ   рай,

қалау   рай,   шартты   рай.   Ашық   рай   оның   басқа   райлардан

ерекшелігі,   білдіретін   мағынасы,   ашық   рай   формасында

қолданылатын   етістіктің   жіктелуі.   Бұйрық   рай,   мағынасы,

семантикалық   мәні.   Бұйрық   рай   формасындағы   етістіктің

жіктелу ерекшелігі. Қалау рай мағынасы, семантикалық мәні,

рай   жасаушы   морфмемалар.   Қалау   райдың   аналитикалық

мәні. Қалау рай формасындағы етістіктің жіктелу ерекшелігі.

Шартты     рай,   мағынасы,   жасалуы,   сөйлем   құрылымдағы

ерекшеліктері. Шартты райдың аналитикалық форманттары.

Шартты рай формасындағы етістіктің жіктелуі. Етістіктің жақ

категориясы,   жіктелуі   (қысқаша,   толық,   көпше,   жекеше

түрлері, етістіктің әр категориясын өткендегі жіктелуі туралы

мәліметтерді жинақтау туралы)

10-тақырып.Үстеу

Үстеу-өз   алдына   жеке   сөз   табы.   Үстеудің   лексика-

грамматикалқ   сипаты.   Үстеудің   мағыналық   топтар:   мезгіл,

мекен,   мақсат,   себеп-салдар,   топтау   үстеулер.   Оларға

жататын   сөздер,   құрамы,   қолданылу  ерекшеліктері.   Оларға

жататын   сөздер,   құрамы,   қолданылу   ерекшеліктері.   Дара,

күрделі үстеулер. Үстеудің сөйлемдегі қызметі.

11-тақырып. Еліктеу сөздер

Еліктеу   сөздерге   жататын   сөздер.   Еліктеу   сөздердің

түрлері. Еліктеуіш сөздер, олардың, дыбыстық құрамы, буын

жігі, қолданылуы. Еліктеу сөздердің құрамы, басқа сөздермен

тіркесуі. Еліктеу сөздердің сөйлемедгі қызметі.

12-тақырып. Шылау

Шылаулардың сөз табы ретіндегі лексика-семантикалқы

сипаты.   Шылаулардың   түрлері:   жалғаулықтар,   олардың

негізі қызметі, өз ішіндегі мағыналық түрлері; септеуліктер,

олардың негзгі қызметі мен мағыналық түрлері, жалғаулық

шылаулармен ұқсастығы және айырмашылығы; демеуліктер,

олардың   қызметі,   өз   ішіндегі   мағыналық   түрлері,   кейбір

демеуліктердің емілесі.

13-тақырып. Одағай

Одағайдың   сөз   табы   ретіндегі   ерекшелігі.   Одағайдың

құрылымы.   Одағайдың   мағыналық   түрлері.   Одағайдың

сөйлемдегі қызметі.

3.4 СӨЖ мазмұны

№ СӨЖ мазмұны

Есеп 

беру 

формас

ы

Бақылау түрі

Сағат

көлемі

ҚТмӘ-

301

Сағат

көлемі

СҚТӘ-31

1

Дәріс сабақтарын 

өңдеу

Сабаққа 

қатысу

15(1x15)

15 (1x15)

2

Үй тапсырмасын 

орындау

Жұмыс 

дәптері

Сабаққа 

қатысу

15(1x15)

15 (1x15)

3

Қосымша 

материалдарға 

дайындық

Конспе

кт 

Коллоквиум 

28

28

4

Бақылау шараларына

дайындық

РК 1, РК 2

2

2

5

Бақылау жұмысын 

орындау

Жазба

ша

Бақылау 

жұмысы

18

Барлығы

60

78

Студенттерге өздігінен оқуға берілетін тақырыптар

1. Қазақ   тіл   біліміндегі   сөз   таптарын   жіктеу   туралы

пікрлер.   Көмекші   есімдердің   мағынасы   мен   қызметі.

Күрделі зат есімдердің түрлері, орфографиясы.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 1-50 беттер, [4], 3-70 беттер, 

[15], 5-20 беттер, [16], 5-23 беттер.

2. Күрделі   сын   есімдердің   ішкі   құрамдарының   түрлері.

Салыстырмалы   шырайдың   жасалу   жолдары.   «Бір»   сан

есімнің   қолданыс   ерекшелігі.   Құрамында   сан   есім   бар

тұрақты сөз тіркестерінің мағынасы мен қолданылуы.

Ұсынылатын әдебиет: [15], 5-80 беттер, [21], 5-100 

беттер.

3. Есімдіктің есімдер  тобына жататындығы,  мағынасының

жалпылығы,   оның   қандай   мағынада   қолданылуы

контекстен   көрінетіндігі.   Жіктеу,   сілтеу   есімдіктерінің

түрленуі.

Ұсынылатын әдебиет: [7], 5-50 беттер, [10], 30-70 беттер.

4. Етістік   түбірдің   семантикалық   ерекшеліктері   туралы

ғалымдар   көзқарасы.   Қимылдың   өту   сипаты

категориясы. Етіс жұрнақтарының қабаттаса қолданылу

ерекшеліктері.

Ұсынылатын әдебиет: [12],  100-110 беттер, [16], 62-78 

беттер.

5. Шартты   райдың   мағынасы.   Қалау   рай   мен   шартты

райлардың тұлғасындағы ұқсастық пен айырмашылығы.

Есімше,   көсемшелердің   сөйлемдегі   қызметі.   Етістіктің

шақтары, жасалу жолдары, түрлері.

Ұсынылатын әдебиет: [8], 105-115 беттер, [16], 56-79 

беттер.

6. Үстеудің   тарихи   қалыптасуы,   үстеу   түбірлері.   Еліктеу

сөздердің мағыналық топтары. 

Ұсынылатын әдебиет: [3], 56-98 беттер, [14], 46-

73беттер.

7. Жалғаулықты   шылаулардың   салаластырғыштық   және

сабақтастырғыштық   болып   екіге   бөлінуі.   Одағай,

тұлғалық құрылмы.

Ұсынылатын әдебиет: [4],5-69 беттер, [11], 112-

120беттер.

8. Зат   есімнің   мағыналық   топтары.   Көмекші   сөздердің

қолданылу   ерекшеліктері.   Тәуелдік   жалғаудың

грамматикалық қызметі.

Ұсынылатын әдебиет: [1], 52-65беттер, [4], 30-45беттер.

9. Септік   жалғауларының   қызметі.   Көптік   мағынаның

берілу жолдары.

Ұсынылатын әдебиет: [6], 16-36 беттер, [7], 15-35 беттер.

10.

Сын есімнің мағыналық ерекшеліктері. Сан есімнің

мағыналық топтарының қолданыстағы ерекшеліктері.

Ұсынылатын әдебиет: [13],5-90 беттер, [18], 5-60беттер.

11.

Есімдіктердің мағыналық ерекшеліктері.

Ұсынылатын әдебиет: [14], 62-79 беттер, [15], 102-

123беттер.

12.

Етістіктің   лексика-семантикалық   топтары.   Күрделі

етістіктердің   құрылымдық   ерекшеліктері.   Есімшенің

синтаксистік қызметі.

Ұсынылатын әдебиет: [12], 5-56 беттер, [16], 3-63 беттер.

Бақылау жұмыстарының тақырыптары

1 Зат   есімінің   жасалу   жолдары   (синтетикалық,

аналитикалық, лексикалық) тәсілдері)

2 Сөздердің бір сөз табынан екінші бір сөз табына ауысу 

жолдары

3 Сан есім мен сын есімнің ұқсастықтары мен өзіндік 

ерекшеліктері.

4 Сандық категориясы

5 Етістіктің лексика-семантикалық түрлері

6 Бұйрық   рай,   семантикалық   мәні,   аналитикалық,

синтетикалық формалары

7 Етістіктің сөйлемдегі қызметі

8 Үстеулердің сөлемдегі синтаксистік қызметі

9 Шылаулардың   емлесі.   Жалғаулықты,   демеулік

шылаулар

10Модаль сөздер

11Көсемшенің синтаксистік қызметі.

          

Выписка из рабочего                                                                                              Форма    

                  учебного плана                                                                                          Ф СО ПГУ 7.18.1/10

                специальности(ей) 

050117   «Қазақ   тілі   мен   әдебиеті»   мамандығының   оқу

жұмыс жоспарынан көшірме

Пәннің атауы Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы

Оқу 

түрі

Бақылау формасы

Студент

жұмысын

ың көлемі

Сағаттың курс және семестр

бойынша бөлінуі

Е

м

т

.

сы

н

а

қ

К

.ж

К

.ж

ұ

м

.

Е

Г

Ж

б

а

қ

.ж

ұ

м Барлығы

Д

ә

р

іс

Т

ә

ж

ір

и

б

е

О

С

Ө

Ж

С

Ө

Ж

Д

ә

р

іс

Т

ә

ж

ір

и

б

е

О

С

¤

Ж

С

Ө

Ж

ж

а

л

п

ы

А

у

д

и

т

о

р

.

С

Ө

Ж

Күндіз

гі 

ЖОБ 

негізін

де

5

90

3

0

6

0

5-семестр

6- семестр

15 15

15

4

5

Сыртт

ай

ЖОБ 

негізін

де

6

6

90

1

2

7

8

5-семестр

6-семестр

6

6

8

70

Қолданылатын әдебиеттер

Негізгі:

1 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 

Мектеп, 1997

2 Әбдіғалиева Т. Қазіргі қазақ тіліндегі болымдылық-

болымсыздықтың мағынасы мен қызметі. А., 1996

3 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., Ана тілі, 1992

4 Балақаев М. Қазіргі қазақ тіл. А., 1992

5 Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы курсы. А., 1999

6 Ибатов А. Сөздердің морфологиялық құрамы. А., 1983

7 Исаев С.Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық 

сипаты. А., 1998

8 Исаев С.Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық 

ұғымдар. А., 1992

9 Қайдаров А. Структура односложных корней и основ в 

казахском языке. А., 1986

10Қазақ грамматикасы. Астана, 2002

11Қасабек Қ., Мұхамади Қ. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. 

А., 2004

12Қасымова Б. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер. А.,

1996

13Мұсабаев Ғ. Қазақ тіліндегі сын есім категориясы. А., 

1961

14Төлеуов Ә. Сөз таптары. А., 1982

15Ысқақов А. Қазіргі қазқ тілі. А., 1991

Қосымша:

16Хасенова А. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. 

А.,1971

17Шақаман Ы. Демеулік шылаулардың функционалды 

сипаты. Павлодар, 2002

18Шаһарман   Г.   Қазақ   тіліндегі   сан   есім   сөздерден

жасалған   туындылардың   мағыналық   ерекшеліктері.

Алматы, 1998