Құралай байзақова, Тарих ғылымдарының докторы, Әль-Фараби атындағы ҚазҰУ

Құралай БАЙЗАҚОВА, 

Тарих ғылымдарының докторы, 

Әль-Фараби атындағы ҚазҰУ 

профессоры

 

 

 

СУЫРЫП-САЛМА АҚЫН ИСА 

БАЙЗАҚОВ 

(110 жылдық мерейтойына) 

 

Иса  Байзақов  –  қазақ  ұлттық 

мәдениеттінің 

аса 

әйгілі 

қайраткерлерінің  бірі:  суырып  салма 

ақын, театр қайраткері, композитор. 

Иса  Байзақов  1900  жылы  3  қазанда 

Павлодар 

облысының 

Байғожа 

ауылында 

(қазіргі 

И.Байзақов 

атындағы совхоз) туған. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Иса  кӛп  балалы  отбасында  дүниеге 

келген.  Кӛшпелі  казақтардың  ӛмір 

салтына  сай  домбырада  шыр  ойнап 

ӛлеңдер  шығара  бастап  бала  кезінен 

кӛзге  түсе  бастады.  Жас  Исаның 

ӛлеңдері тіл ӛткірлігімен, ӛзінділігімен 

ерекшеленді.  13-14  жасынан  бастап 

бүкіл  аймақты  аралап  атақты  ақын 

болды.  Бірақ  1916  жылы  Николай  ІІ 

Ортаазиялық  тұрғындардың  барлығын 

тыл 

жұмыстарына 

жұмылдыру 

бұйрығы шықты. 

Қызылағаш  болысының  атқарушы 

басшысы  байдың  баласын  құтқарып 

қалу  үшін  қарапайым  жұмысшының 

баласы он  алты жасар Иса  Байзақовты 

Кузбассқа  кӛмір  ӛндіруге  жӛнелтеді. 

Сол ауыр азаптағы жылдары жас ақын 

үшін  тегін  ӛткен  жоқ.  Ол  білімді 

болудың 

маңызын 

түсініп 

құштарлықпен 

оқып, 

орыс 

тілін 

үйреніп орыс әдебиетімен танысты. Ал 

революциядан  кейін  туған  ауылына 

оралып, 

ауылдастарына 

ӛзінің 

білгенімен бӛлісуге тырысты. 

Ауылдың 

жаңаруының 

бел 

ортасында Иса  болды. Ол  ӛзі де оқып, 

басқаларды  да  оқытты.  Иса  Байзақов 

ұстазы 

Шамсутдинов 

Вагиз 

Гавереевичпен  бірге  бірінші  домбыра 

оркестрін  ұйымдастырады.  Тасқұдық 

ауылында ашық аспан астында бірінші 

концерттері  табысты  ӛтті.  Сонымен 

қатар,  Иса  мектептің  ішінде  кӛркем 

ӛнерпаздар  үйірмесін  ұйымдастырып, 

ӛзі  «Болыс»  пьесасын  жазып,  әрі 

режиссер,  әрі  артист  болды.  Қойылым 

Қызылжар ауылында ӛтті. 

Қазіргі  таңда  Қазақстан  жүздеген, 

мыңдаған 

кӛркем 

ӛнерпаздар 

үйірмелері  бар,  олар  ешкімді  таң 

қалдырмайды,  ал  сол  кезде  ӛткен 

ғасырдың 

20-шы 

жылдары 

Иса 

Байзақовтың  бұл  қойылымы  ерлік 

ретінде кӛрінді. 

Осылай  туған  жерінде  жас  ақынның 

шығармашылық  шабыты  шарықтады. 

Ол  әрбір  ауылда  аса  сыйлы  қонақ 

саналды. 

Иса 

кӛбінесе 

ауылдастарының 

алдында 

ӛзінің 

суырып  салма  ӛлеңдерін  паш  етіп, 

айтыстарға  қатысып  отырды.  Ӛзінің 

ӛлеңдерінде  ол  жас  мемлекетті,  оның 

құрылуын  суреттеп  ӛз  бойындағы 

талантын 

бар 

дауысымен 

жұртшылыққа танытқысы келді. 

Исаның  бойындағы  жарқын  әрі 

ӛзіндік  дарындылығы  тек  ауыл,  аудан 

шеңберімен  шектеле  алмады.  Оның 

атағы 

Павлодар 

облысынан 

тыс 

аймақтарға 

таралды. 

Бірақ 

ол 

мемлекетке  оқыған,  дайындығы  бар 

кадрлардың  керек  екенін  түсінді. 

Сондықтан Иса Оренбург қаласындағы 

Қазақ 

халықтық 

білім 

беру 

институтына түседі. 

1925  жылы  студент  кезінде  Иса 

Байзақов атақты Қоянды жәрмеңкесіне 

қатысады. Ол үгітшілік бӛлімде жұмыс 

атқарып 

Н.И.Ановпен 

және 

екі 

мәскеулік студентпен бірге «Жәрмеңке 

хабаршысын»  шығарады.  Газет  орыс 

тілінде  шықты,  бірақ  та  Қояндыға 

Қазақстанның 

түкпір-түкпіріне 

20 

мыңнан 

астам 

қазақтар 

қоныс 

аударған.  Сондықтан  орыс  тіліндегі 

газетке 

мұқтаждық 

болмады. 

Коммерциялық 

тиімді 

ӛнеркәсіп 

идеологиялық  жағынан  ешнәрсе  ӛтей 

алмады.  Міне,  осы  кезде  агитациялық 

бӛлім,  әсіресе  Иса  Байзақов  кӛмекке 

келді.  «Жәрмеңке  хабаршысы»  газетін 

қазақ 

тіліне 

аударып, 

ал 

Иса 

Байзақовқа 

домбырамен 

тыңдаушылардың 

алдында 

ӛнер 

кӛрсетуге шешім  қабылданды.  Осылай 

үгітшілік  машинаның  үстінде  тұрған 

атақты 

күрескер 

Қажымұқанның 

жанында  Иса  ӛзінің  домбырасын  алып 

барлық  жиналғандарға  мемлекет  және 

шетелде 

болған 

оқиғалар 

мен 

жаңалықтарды ӛлеңмен айтып берді.  

Осылай 

жәрмеңке 

газетінің 

шығарылуы  жандана  басталды.  Ақын 

Қоянды жәрмеңкесінің маңызын нақты 

рифмаға  салып  баяндады.  Одан  кейін 

оның 

ӛлеңдері 

халықаралық 

жеделхаттарға 

айналды. 

Оның 

тыңдаушылар  алдында  паш  еткен 

шешендік  ӛнері  мен  шабыты  ескерусіз 

қалмады. 

1926  жылы  Халық  ағартушылығ  Иса 

Байзақовты 

сол 

кездегі 

астана 

Қызылордаға  шақырды.  Оған  Әміре 

Қаушаубаев, 

Серке 

Қожамқұлов, 

Қалыбек  Қуанышбаевпен  және  басқа 

әртістермен  бірге  Қазақ  Мемлекеттік 

театрды  басқару  тапсырылды.  Актер 

Иса 

Байзақовтың 

есімі 

бүкіл 

Қазақстанға әйгілі болды. 

Бірақ 

Иса 

осы 

жетістігімен 

тоқталмай,  ӛзін  композитор  ретінде 

кӛруге  ұмтылады.  Оның  «Желдірме» 

шығармасы  қазақ  халқының  еңбек 

рахаты туралы қуанышты ӛмірлік ӛлең.  

Халықтық  ақындық  және  аспаптық 

шығармашылығының 

шеңберінде 

үлкен эрудицияға ие бола отырып, Иса 

Байзақов 

бірінші 

музыкалық 

спектаклдерді 

ұйымдастыруларға 

қатысты.  Ол  туралы  атақты  ӛнертану 

докторы,  қазақ  ӛлеңдерін  жинаушы 

Борис  Григорьевич  Ерзакович  былай 

дейді:  «Оның  ӛлеңдері,  поэтикалық 

және  аспаптық  суырып  салмалығы 

бүгінгі  күнде  де  халық  арасында 

сақталған.  Кӛптеген  әндерін  қазақ 

композиторлары операларда қолданды. 

«Гәкку»  атты  әні  кейінірек  ӛзгертусіз 

«Қыз Жібек» операсына енгізіліп бүкіл 

әлемге белгілі болды...» 

Қазіргі  таңда  кӛптеген  әншілер 

«Назқоңыр» 

әнін 

халықтікі 

деп 

орындап  жүр,  бірақ  шындығында  бұл 

әнді  Иса  Байзақов  жазған.  Бұл  ән 

Әміре  Қашаубаевтың  сұрауымен  және 

ақынның 

жұбайы 

Шәрбану 

Байзақоваға  арналып  жазылған  (қызы 

М.Байзақованың  естелігінен).  «Қалқа» 

әнінің  сӛздері  және  басқа  да  әндер 

сияқты. 

Иса 

Байзақов 

ӛзінің 

шығармашылығында 

суырыпсалма 

ӛнерін  және  жазбаша  әдебиеттің 

дәстүрін  ұштастыра  отырып,  қаламды 

да, домбыраны бірдей қолданды. 

Иса 

Байзақовтың 

шығармалары 

кӛпшілікке  бұрыннан  белгілі.  Ал 

«Құралай  сұлу»,  «Ақбӛпе»,  «Кавказ», 

«Он  бір  күн  мен  он  бір  түн», 

«Қойшының  ертегісі»  және  басқалары 

ӛзінің 

идеялық-кӛркемдік 

лайықтылығымен  қазақ  әдебиетінің 

алтын қорына енді. 

Исаның 

шығармаларының 

тақырыптары 

әртүрлі, 

бірақ 

ол 

әрбірінде  шынайы  отан  сүйгіштігімен 

ӛзінің 

тамаша 

кейіпкерлерінің 

образын, 

олардың 

уайымын, 

махаббатын  жырлады.  Ол  олардың 

ӛмірін 

және 

табиғатты 

кӛркем 

суретттеді,  сол  суреттеулерге  қарап 

қазіргі  ұрпақ  ӛзінің  туған  аймағының 

табиғатын 

және 

ата-бабаларының  

ӛміріндегі  оқиғаларды,  тұрмыстарын 

тани алады. 

Иса 

Байзақовтың 

ӛмірі 

мен 

шығармалары  туралы  кӛп  жазылмаған 

және 

ӛкінішке 

орай 

оның 

шығармаларын  кӛп  уақыт  қайта 

басылмаған.  Бірақ  бұған  қарамай,  Иса 

Байзақов 

суырып 

салма 

ақын, 

музыкант,  әртіс  қазақ  мәдениетінің, 

әдебиетінің 

тарихына 

ауызша 

поэзиядан  жазбаша жол  ашқан  бірінші 

ақын ретінде кірді. 

Иса 

Байзақов 

1946 

жылы 

3 

қыркүйекте 

ұзақ 

аурудан 

кейін 

дүниеден  ӛтті.  Ол  ӛте  қысқа,  бірақ 

шығармашылық қанықты, жемісті ӛмір 

сүрді. 

Қазақ  музыкалық  театрдың  бірінші 

режиссері әрі негізін қалаушы Қанабек 

Байсейітовтың  сӛзімен  айтқанда,  «Ол 

жердегі 

ақын 

болмай, 

сиқырлы 

ертегіден болғандай еді...».