Жариялама, материалдарды жазу жəәне редакциялау
жүктеу/скачать 0,71 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Түйiндеме
МЫСАЛ
Зiлзала материалында əәкiмнiң сөздерi тиiмдiлiк жайында түсiнiк бередi: «Бұдан да жаман болуы да мүмкiн едi. Бұл сiлкiнiстер бiрнеше сағаттан кейiн орын алса керемет трагедияға айналушы едi, өйткенi адамдар кеңселерiнде немесе жолда болар едi».
Ендi журналист əәкiмнiң сөзiн өзгертiп, оның көзiн көрсетпеген жағдайда не болғанына қараңыз:
Цитаттарды қолданумен жақын арада танысқан адамдар оларды қашан пайдалануды бiлмейдi. Бұл сұраққа жауап ақпарат көзiнiң не айтып тұрғанында емес, оның қалай айтатынына тəәуелдi. Цитат “түстi” де айқын болса, оны əәдетте материалға енгiзедi. Журналистiң өзiмен айтылатын емес, басқа бiреумен айтылатын ақпарат, яғни сырттан келген ақпарат, қажет болса тағы да цитат қолданылады. ƏӘдетте цитат мақалада келтiрiлген ақпаратты растайтындығы үшiн қолданады.
64
МЫСАЛ Күн көрiсi төмен адамдардан салықты алмау заңы парламентте бейсенбi күнi қабылданды. Ең кедей адамдардан салық алмау заң жобасын 110 дауыс қолдап, қарсылық бiлдiргендер 12 болса да, палата бекiткен соң сенатор (аты): “Ең кедей адамдар ендi салық инспекторының келуiнен қорықпайды», — дедi.
Сенатор сөзi мазмұнды болған соң жəәне бұл заң жобасын дамыту үдерiсiнде қатысқандықтан бұл жағдайда цитат қолданды.
Сирек жағдайда цитаттың өзi жаңалық бола алады. Мысалы, бұл заң жобасына қарсы болған 12 депутатты сенатор “жүрексiз шошқалар жиынтығы” деп атады дейiк. Бұл сөздердiң өзi жақсы жаңалық оқиғасы болып табылады. Егер журналист сенатордың сөздерiн өзгертiп, бұлай десе ”Сенатордың айтуы
Жақсы цитаттарды белгiлеудi үйрену үшiн материалыңыз толығымен микрофон мен пленкаға тəәуелдi деп ойлаңыз. Сонымен бiрге, ақпарат көзiнiң сөздерiнсiз мақалаңыз жоқ деп елестетiңiз.
əәрқашанда анық жəәне əәсем болмайды. Мұндай жағдайда мəәнiн жоғалтпайтын редакциялауға рұқсат берiледi. Мысалы үшiн цитатқа барлық тұтығуды, тербелудi, жөтелудi т.б. қосу қажет емес.
Сонымен қатар, сауатсыз сөздердi бұлжытпай берiп, ақпарат көзiн кемсiтпеу үшiн журналист өте сақ болуы керек. Бiр күнi африкан саясатшылардың бiрi парламантте сөз сөйлегенде ана тiлiнде сөйлемей, ағылшын бейнелi сөзiнiң бiрiн анық берген жоқ. Ол “Түтiнсiз от болмайды” дегенннiң орнына “Түтiнсiз күю болмайды”,- дедi.
Бұл саясатшыны мазақтағысы келген журналистер оның сөзiне дəәл цитат келтiрдi. Оны кемсiткiсi келмеген журналистер бұл цитатты мүлдем қолданбады немесе саясатшыны бұл цитатты қайтадан дұрыс қайталауын сұрады.
65
Мамандандырылған жаргонды қолданудан сақ болыңыз
Газеттердiң көбi тек сарапшылар үшiн емес, кең оқырман аудиториясы үшiн басылады. Сондықтан сарапшылармен қолданатын арнайы атау сөздерiн қолданудан бас тартыңыз. Оларды орта оқырман түсiнетiндей түсiндiру қажет.
түсiндiру үшiн контекске орнату қажет, яғни олардың маңыздылығы туралы түсiнiк беру.
КЕҢЕС
Түрлi салалардан (мысалы, экономика, iскерлiк, құқық, экология т.б.) алынған мамандандырылған атау сөздердi алып, олардан жалпы тiзiм құрастырып, оны анықтамалық ретiнде пайдалануға болады. Мақала жазу барысында осындай тiзiмнен анықтама алып, бұл арқылы оқырманға айқын ақпаратты берiп, уақытты үнемдеуге болады.
бағытта басылатын газеттердiң кейбiр
репортерлерi мамандандырылған жаргонды қолдануды жақсы көрiп, мұндай сөздердi түсiндiру олардың “зиялы” аудиториясы үшiн қажет емес жəәне оларды ренжiте алады деген себептi пайдаланып, сирек атау сөздерiне анықтама бермейдi. Бiрақ əәлемдегi ең құрметтi “Нью-Йорк Таймс” жəәне “Уолл-Стрит Джорнэл” iскерлiк екi газет əәрқашан күрделi техникалық атау сөздердi түсiндiруге тырысады.
Олар бұны екi себептен жасайды: (1) оқырмандарының бiрнешеуi ғана бiрден барлық салаларда сарапшы болып табылады; (2) күрделi құбылыстарды анықтап, оларды контекске орнату арқылы газет мақала тақырыбына сарапшылардың өздерi байқамай қалғанына айқыншылық бередi.
Оқырман көңiлiн еске алатын газет саясаты қарапайым болмауы қажет.
Статистикалық мəәлiмет
Көбiрек дəәлелдерi бар жаңалық мақаласы күштiрек болып есептеледi. Жиi жағдайда дəәлел ретiнде статистикалық мəәлiметтер келтiрiледi. ƏӘсiресе, əәлеуметтiк құбылыстар жəәне беталыстар жайындағы мақалалар да көптеген статистикалық мəәлiмет кездеседi, себебi бұндай материалдарда сауалдама мəәлiметiне немесе статистикаға негiзделген қорытындыларды қамтиды.
66
Тергеуге арналған бөлiмде айтылғандай: жақсы репортер ақпарат жинауға арналған уақытының көбiн, жиi жағдайда табу қиын болатын, дұрыс сандарды iздеуге жұмсайды.
Бiрақ мəәлiмет бар болғанда автордың келесi мiндетi — оларды тиiмдi қолдана бiлу. Тек керектi мəәлiметтi таңдай бiлу қабiлетi, уақыт өтiсiмен келедi. Мақалалардың көбi шектен шығып кетедi, не маңызды статистикадан бас тартып, не ең шыдамды оқырман оқи алмайтын материалды сандармен тым жүктейдi.
Өз материалыңызда статистиканы тиiмдi қолдану үшiн бiрнеше түйiндердi есте сақтау жөн:
• Мақаланың негiзгi тақырыбын ашатын сандарды қолданып, екiншi қатарлы мəәлiметтерден бас тартыңыз;
• Басқа сандармен салыстырмаса, өзiнен-өзi сандар пайдалы емес. Қатысты сандар ғана маңызды;
Жылдың басында 4500 оралманға рұқсатнама берiлген деп
ақпараттандыратын мақала өзiнен-өзi қызықты емес. Бiрақ осы мезгiлдiң өткен жылында 1500 рұқсатнама берiлдi десек, бұл жақсы жаңалық мақаласына айналады, себебi, бiр жылда ғана рұқсатнаманы беру үш есе көбейдi.
Сонымен қатар сандар тым көп болуы да мүмкiн. Күрделi егжей-тегжейлiкке тəәуелдiлiк журналистiң қай ақпарат маңызды, ал қай ақпараттың маңызды емес екенi туралы пiкiр айтуға қорқатынын көрсетедi. Бұл қорқынышпен бағытталып, журналист барлық ақпаратты мақалаға енгiзедi.
МЫСАЛ
Қазақстандық газетпен басылған сөйлемнiң бiрi төменде көрсетiлген: Олар Қазақстан Республикасының Конституциясының 15 бөлiмiнiң 2 бабы, 52 бөлiмiнiң 4 бабы, 71 бөлiмiнiң 5 бабы, 79 бөлiмiнiң 2 бабы, 83 бөлiмiнiң 3 бабы бойынша Конституциялық сотқа бердi. Бұл мақаланың өн бойында атап өтiлген Конституция бөлiмдерi не туралы екендiгiн журналист бiрде-бiр рет айтқан жоқ. Бұл журналист материалды оқырмандары үшiн емес, өз ақпарат көздерiне арнап жазған.
ақпаратты айыра бiлуге дағдыландырады.
67
Жаңалықтарды “адамгершiлiк” жаңалықтар қылып жасаудың жолдары
Қоғамдық-саяси газеттерде iстейтiн кейбiр журналистердiң ойынша олардың стилi əәлi де тақырыппен үйлесу үшiн салмақты тiптi қызықсыз болуы керек. Мұндай журналистер: “Бiз өсекшi газетсымақта жұмыс iстемеймiз ғой”,-дейдi.
Мұндай тəәсiлдiң қиындығы ол оқырманды реңсiз, байланысы жоқ абстракциялар арқылы жүруге мəәжбүрлейдi. Орта Азия мен басқа ТМД елдерiнде жақын арада жүргiзiлген зерттеулердiң көрсетуi бойынша, үкiмет жəәне iскерлiктiң iстерi олардың өмiрiне жасайтын ықпалы турасында бiлгiсi келетiн адамдар газеттi сатып алады.
Мұндағы хабар түсiнiктi: жаңалықтар, əәуелi, адамдар туралы баяндайды. Заңдар, бюджеттер, келiсiмдер, еңбек өндiру көрсеткiштерi, ресми айтулар — бұның барлығы адам əәлемiнде бар.
Бұл шындықта тиiмдi жұмыс iстеу журналистер тек тақырып iздеуде белсендi болуы ғана емес, сонымен қатар, оқырмандарға олармен суреттелген оқиға арасындағы байланысын көрсету қажет.
Атап айтылғандай, АҚШ-та бұған “көркемдi кiрiспе” арқылы жетедi. Бұл əәдiс “аударылған пирамида” тəәсiлiнен мүлдем басқа жəәне қазiргi күнi де жедел жаңалықтарды жазуда қолданылады. Көркемдi кiрiспенi қолданғанда бiрiншi абзацта кiм?, не?, қайда?, қашан?, жəәне қалай? сұрақтарына жауаптың бар болуы қажет емес. Бұның орнына мақала хабарлаудан басталады.
МЫСАЛ Бұдан бес жыл бұрын Арнольд Спенсер жаңа спортты көлiгi жəәне джибi үшiн өз үйiне қосымша гараж салды. Сосын балалары үшiн ойын бөлменi, бильярды жəәне үлкен теледидары бар бөлмеге қосты. Оның Z атты əәйелi жақын арада жүзумен айналысып, күйеуi үйiнiң сыртқы ауласында бассейн салды. Мұндай шығындарға қарамастан Арнольд жұмысақысының жартысын банктегi есепшотына салды. Үш ай бұрын ол көлiгiнiң екеуiн де сатып, бассейннiң суын ағызып, үйiн сату туралы хабарландыру берiп, сатып алушы табылғанға дейiн отбасымен гаражға көштi. Арнольд аты аңызға айналған «силикондық алқапта» программист- талқылаушы болып жұмыс iстедi. Жоғары технологияда iстейтiн мыңдаған мамандардың бiрi болды, “қатты ысыған” компьютерлiк сала “суи” бастағанда мұндай мамандардың табыстары сабын көбiгiндей жарылды… 68
Мақала ары қарай компьютерлiк салаға жұмыссыздықтың ықпалын суреттейдi. Мұндай мəәселенiң көлемiн көрсету үшiн статистикалық мəәлiмет берiледi. Нарық құлдырау себептерi мен салдарлары жайында өкiмет өкiлдерiнен, компанияның басқарушыларынан, компьютерлiк мамандардан сұхбат алынады. Мақала Арнольд Спенсер отбасының кейiнгi тағдыры туралы жəәне оның болашаққа үмiтi жайында баяндап аяқталады.
Бұл оқиға, өкiмет өкiлдерi мен жергiлiктi тұрғындарды елдiң батыс аймақтарындағы құрғақшылық суды iздестiру үшiн əәдеттен тыс тəәсiлдердi қолдануға мəәжбүрледi.
Екi мақалада да оқырман үшiн маңызды сұрақ “олай болса қайтедi?” жауабын беру үшiн хабарлау тоқталады. Арнольд Спенсер мен Дулат Ж., бұл мақаланың басты элементтерi емес, олар арқылы кең көлемдi мəәселелер — жұмыссыздық пен су жетiспеушiлiктi — суреттеледi.
Құрғақшылық туралы материалда оқырман шынайы тақырыпты мақаланың бесiншi абзацында ғана көредi. Мұндай əәдiс қауiптi, өйткенi, қазiргi күнгi оқырмандар шыдамсыз. “Олай болса қайтедi?” сұрағына жауап беру шешiмi 69
суреттелген тақырып
жəәне оның
ашылуына байланысты негiзiнде қабылданады.
Көркемдi кiрiспе — автор жаңалықты одан да “адамгершiл” жəәне қызықты қылуға көмектесетiн құралдың бiрi ғана. Бiрақ жедел жаңалық мақаласында “жарық” егжей-тегжейлiктердi қолдануға тыйым салатын ереже жоқ. Оқырманға оқиға болып жатқан жердiң ауасын сезу мүмкiндiгi жедел жаңалықты одан да тартымды қылады.
Мысалы, атап айтылған сенатор оппозиционерлердi “жүрексiз шошқалар жиынтығы” деп атаған соң, оқырман бұдан кейiн не бiлгiсi келедi, қалай ойлайсыз? Бұл оппозиционерлердiң реакциясы, олардың сөздерi ғана емес, бұл жағдайда олар қалай көрiнгендiктерiн жəәне ұстағандықтарын оқырмандардың бiлгiсi келетiн шығар. Бұл мiндеттi телевизия мен радио жақсырақ орындайтыны ықтимал, бiрақ газеттер де басылым сөзi арқылы жаңалықты “көрсете” алады.
Наразы жəәне ойлаған проза мен анық, шынайы стиль арасындағы шек өте жұқа. ƏӘдетте айырмашылық айқындылықта жатады, бiрақ əәрқашан емес. Кейде автор шектен тыс ақылды көрiнемiн деп, өзiнiң мақсатына жетуiне зиян келтiруi мүмкiн.
Бұл кiтап авторының сүйiксiз кiрiспенiң бiрi, əәлемнiң ақпарат агенттiгiнде iстейтiн журналистпен жазылған болатын. Бұл журналист өз материалын ойластыруға уақыты тым көп болған шығар. 1969 жылдың 20 шiлдесiнде Айға бiрiншi адам қадам басқаны жайында мақаласында бұл журналист мынандай кiрiспе жазды:
Менiң ойымша бұл кiрiспенiң екi мəәселесi бар: (1) «барлық əәлем» американ астронавтының Айға қадам басуын күттi деген тым өзiне-өзi сенiмдi болып естiледi; (2) киiнiп алу басты мiндет болған жоқ шығар жəәне бұл оқиғаның тарихи маңыздылығын жояды. Мүмкiн, берiлген жағдайда Самуэль Джонсонның кеңесiн қолданып, əәдемi жазылған абзацттарды қоспау керек.
Басқа жағынан газет кiрiспесiнiң ең жақсысы қысқа да анықсыз болды: Еуропадағы бойы ең ұзын патша қайтыс болды.
1947 жылы жазылған некролог осылай басталған болатын. Бұл сөйлемде шектен тыс күш салу да, наразылық та жоқ. Осыдан кейiн бұл тура жəәне ауыспалы мағынада пайымдаудың шындыққа сай болғаны оқырманға түсiндiрiлдi. ƏӘңгiме болған патша шынында да бойы ұзын жəәне адамгершiлiгi жағынан жоғары ұстанымдарды ұстанған адам болатын. Мақала екiншi дүниежүзiлiк соғыс барысында ұлтшыл оккупанттар қысқан азшылықты қорғап, батыл көшбасшылықты көрсеттi. Некролог қайтыс болған патшаның атын (Дания патшасы X Кристиан) төртiншi абзацта ғана берiп, журналистиканың негiзiн қалаушы ұстанымдарының бiрiн бұзды. Эд Аллен атты “Жаңалықтардың халықаралық қызметiнде” iстейтiн журналист, некролог авторы, бұл адамның өмiрiн оның атынан артық көрдi.
70
Басқа өнерде сияқты мақаланы жазуда да ережелердi игерiп алып қана бұзуға болады.
ƏӘр елдiң тiлi тəәрiздi əәдеби стилi де бiр-бiрiнен өзгеше болады, бұлардың барлығы үшiн бiр ереже орнату қауiптi. Алайда жақсы жазу шеберлiгi шек бiлмейдi (əәйтпесе Толстойды тек орысша ғана, ал Проустты французша ғана т.с.с. оқитын едiк), бiрақ түпнұсқа тiлiнде жазылған баспа сөзiн алмастыруға болмайды.
Аяғында, есту қабiлетi — жазба стилiнiң көру тəәрiздi жақсы төрешiсi. Жиi жағдайда өз шимай қағаздарын дауыстап оқитын тəәжiрибелi журналистердi кездестiруге болады. «Нью-Йорк Таймс»-тағы көп уақыт жұмыс iстеген Рассел Бейкер өз қызметтестерiне: “Оқырман ойындағы пайда болдыратын дыбысқа назар салыңыз”, -дейтiн.
Кəәдiмгi кiсi мақала жазу үдерiсiнiң қандай қиын жəәне “дара” болуын бiлмейдi. Сонымен қатар, журналистер өте қатал мерзiмдерде жұмыс iстейдi. Бiрақ жұмыс барысында өзiңiздi оқырман орнына қойсаңыз, бұл өзiңiзге де оқырманға да жақсы.
Талдау материалдарын жазу
деректерге негiзделген журналистика талабының бiрi. Бiрақ та объективтi болу тəәжiрибенi қажет ететiндiгiн мойындауымыз қажет. Мысалы үшiн төменде үш түрлi əәдiспен — жаңалық мақала, талдау материалы жəәне редакциялық мақала (“пiкiр”) — жазылған мақала берiледi:
МЫСАЛДАР ЖАҢАЛЫҚ — Өз үйiн салу үшiн қала бюджетiнен қаражаттарды пайдаланды деп Икс əәкiмi қамауға алынды. Бүгiн таңертең орын алған қамаудан кейiн сот алдында өз кiнəәсiн мойындаған жоқ. ƏӘкiмдi кепiлсiз босатып, оны үш ұрлау айыбы жəәне алаяқтық айыбы бойынша соттайды. ТАЛДАУ — Икс əәкiмiн қамауға алу бұл қаладағы жоғары лауазымды өкiмет өкiлiнiң мұндай ауыр қылмыспен айыпталуы 42 жылда бiрiншi рет болып тұр. Бақылаушылардың көпшiлiгi басқаруда отырған Прогрессивтi партия, əәкiм ақталса да келесi сайлауда жеңiлiп қалады деген ойда. 71
РЕДАКЦИЯЛЫҚ МАҚАЛА — ƏӘкiм кiнəәлi болып түрмеде барынша көп уақыт өткiзсе, болашақта қоғам сенiмiн менсiнбейтiн басқа сайланатын өкiмет өкiлдерi үшiн жақсы сабақ болады.
ƏӘкiм туралы пiкiрiн бiлдiрмей, талдау кiрiспесiнiң авторы өз жəәне ақпарат көзiнiң тəәжiрибесiне сүйенiп, оқиғаның маңыздылығын жəәне оның оқырмандардың болашақ өмiрiне жасайтын ықпалын баяндайды.
Сонымен қатар редакциялық мақаланың əәкiмдi кiнəәлi деп атамайтынын ескерiңiз. Бұл үшiн газет сот шешiмiн күтедi. Бұл əәдiл тəәсiл болып табылады, себебi, газет қамауға алу берiк деректерге негiзделген бе жоқ əәлде саяси себептерге байланысты ма екенiн бiлмейдi.
Тағы себеп деген сөз көз алдымызда…
# # # 72
Түйiндеме • Деректерге негiзделген жаңалық жазу арнайы мiндетi болған соң жақсы жазуға рұқсат беретiн тəәсiлдердi игеру қажет. Бұл тəәсiлдердi қолданбау немесе бұзуға болады, бiрақ əәуелi оларды игеру қажет.
• Жақсы жаңалық стилi əәрқашан (1) оңай, (2) серпiндi жəәне (3) көрнекi болуы қажет.
• Кез келген жаңалық мақаласында кiрiспе абзацы жетiстiкке жетуде басты рөл ойнайды.
• «Жедел» жаңалықтар, журналистиканың өмiрлiк күшiнiң қайнар көзi, олар анық та қысқартылған түрде берiлуi қажет.
• «Ағымдағы» жаңалықтар түрлi тəәсiлдермен берiлуi мүмкiн, сонымен бiрге көркемдi кiрiспеден басталуы да мүмкiн.
Мақала мазмұны — мақала берудiң шешiмiнде басты фактор болып табылады.
Бейтарап жариялама автор жағынан сын есiмдi сөздер сияқты бағалауы болмайтын сөздердi қолдануды талап етедi.
• Ақпарат көзiн көрсету жəәне дəәл цитаттар — объективтi журналистиканың маңызды элементтерi.
• Айтудан гөрi көрсету тиiмдi. • Газеттер күрделi атау сөздерi мен техникалық жаргонның мəәнiн түсiндiруi қажет, өйткенi
газеттер мамандардан тұрмайтын аудиторияға бағытталған.
• Тұжырымдардың барлығы керектi сандар мен мəәлiметпен бекiтiлуi қажет. ƏӘсiресе қоғамдағы беталыс жайындағы мақалаларға байланысты. Бiрақ тым көп мəәлiмет пен егжей-тегжейлiк оқырмандардың көңiлдерiн қалдыруы мүмкiн.
• Жаңалықтар əәуелi адамдар туралы баяндайды, сондықтан оқырмандар оның өмiрлерiне тигiзетiн ықпалы жаңалықта ашылуы қажет.
• ƏӘр мəәдениет пен тiлдiң өзiнiң арнайы стилi бар, бiрақ қандай тiл қолдануына қарамастан, есту қабiлетi көру тəәрiздi жақсы төрешi болып табылады.
# # #
|