Сборник материалов международной научно-практической

205 
 
За последние годы политика, направленная на охрану материнства и 
семьи,  претерпевает  изменения.  Теперь  уделяется  внимание  не  только 
исключительно  правам  женщин,  но  и  равному  исполнению  мужчинами  и 
женщинами  семейных  обязанностей,  также  как  и  мерам  по  обеспечению 
достойных условий труда для всех работников. 
Охрана  материнства  включает  в  себя  профилактику  опасного  и 
вредного  воздействия  в  период  беременности  и  в  послеродовой  период, 
медицинское пособие, право на декретный отпуск, право на перерывы для 
кормления,  защита  от  дискриминации  на  рабочем  месте  и  гарантии  на 
возвращение  к  трудовой  деятельности  после  окончания  декретного 
отпуска. 
Развивая  семейную  политику  государства  преследуют  несколько 
целей: 
- регулирование трудовых и семейных отношений через расширение 
возможностей выбора для родителей; 
- обеспечение гендерного равенства на рабочих местах и в семье; 
- оказание финансовой поддержки семьям; 
- создание благоприятных условий для развития детей. 
Задачей  государств  в  данной  области  является  совершенствование 
мер в сфере охраны материнства и семейной политики. 
Европейское 
законодательство 
претерпевает 
значительные 
изменения. Данные изменения включают в себя существенное увеличение 
количества  рамочных  конвенций  по  охране  материнства  и  семейной 
политики,  в  том  числе  и  за  счет  принятий  международных  конвенций  в 
этой области (например, Конвенция Международной организации труда об 
охране  материнства).  Как  следствие,  наблюдается  ежегодное  увеличение 
пособий и льгот в большинстве стран. [4] 
В  ЕС  принято  множество  законодательных  актов,  которые 
обеспечивают соблюдение принципа гендерного равенства в сфере труда, 
охраны  материнства  и  семейной  политики.  В  данных  документах 
предусматривается соблюдение права мужчин и женщин на равную оплату 
за  одинаковый  труд,  на  создание  благоприятных  условий  труда  и 
продвижения  по  службе,  на  равное  отношение  в  сфере  занятости  и 
профессиональной  подготовки,  равное  отношение  в  сфере  социального 
обеспечения и т.п. 
Предусматривается  защита  от  прямой  и  косвенной  дискриминации 
по  признаку  пола,  по  семейному  положению.  В  случае  дискриминации 
есть  возможность  обращения  в  суд.  К  тому  же  законодательство 
Европейского  Союза  включает  в  себя  профилактические  меры,  которые 
ориентированы на предотвращение дискриминации. [5] 
Вопросами  семейной  политики  и  политики  в  сфере  охраны 
материнства  в  Европейском  Союзе  занимаются  многочисленные  женские 
организации,  Комитет  Европейского  парламента  по  правам  женщин  и 

206 
 
гендерного равенства и др. Одной из их целей является совершенствование 
законодательства в вопросе предоставления отпуска по уходу за ребенком. 
В 1992 году ЕС была принята Директива Совета 92/85/ЕЕС, которая 
регулирует  меры,  направленные  на  улучшение  состояния  безопасности  и 
гигиены труда беременных женщин, а также женщин в декретном отпуске. 
В  данной  директиве  предусмотрено  право  на  отпуск  по  родам  сроком  не 
менее 14  недель  и право  на  сохранение  заработной платы  или  получения 
пособий. [1] 
Спустя почти 20 лет был принят новый документ. В 2010 году была 
принята  Директива  Совета  2010/18/EU  по  реализации  рамочного 
соглашения  об  отпуске  по  уходу  за  ребенком,  которое  было  заключено 
европейскими 
социальными 
партнерами. 
Данная 
директива 
предусматривает право уже не только женщин, но и мужчин на отпуск по 
уходу за ребенком как минимум сроком в четыре месяца. [2] 
Кроме  того,  в  этом  же  году  Европейский  совет  принял  Директиву 
2010/41/EU,  которая  предусматривает  предоставление  отпуска  по 
беременности  и  родам  сроком  не  менее  14  недель  для  женщин, 
работающих  не  по  найму,  и  супругам  тех,  кто  работает  не  по  найму. 
Данные две группы признаются особо уязвимыми. [3] 
В  конце  2010  года  Европейский  парламент  принял  резолюцию  об 
увеличении  минимального  размера  отпуска  по  беременности  и 
обязательного отпуска по уходу за ребенком. Кроме того, было одобрено 
увеличение  отпуска  по  беременности  и  родам  с  14  недель  до  20  недель. 
Важным  достижением  являлось  введение  двухнедельного  отпуска  для 
молодых  отцов,  который  не  подлежит  передаче  другому  лицу  и  является 
полностью оплачиваемым. Первые шесть недель декретного отпуска также 
не подлежат передаче и используются только матерью, однако следующие 
недели могут быть поделены между родителями ребенка. [6] 
Постоянное  совершенствование  законодательства  по  вопросам 
отпусков по родам и уходу за ребенком является показательным примером 
того,  что  европейские  страны  стремятся  лучше  регулировать  семейные  и 
трудовые  отношения  граждан,  а  также  обеспечить  достойную  охрану 
материнства. Принимаемые меры ведут не только к улучшению положения 
женщин, но и к улучшению семьи и демографической ситуации в Европе. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
 
1 Council Directive 92/85/EEC of 19 October 1992 on the introduction of 
measures  to  encourage  improvements  in  the  safety  and  health  at  work  of 
pregnant  workers  and  workers  who  have  recently  given  birth  or  are 
breastfeeding  [Электронный  ресурс].  –  Режим  доступа  :  http://eur-

207 
 
lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:01992L0085-
20070627&qid=1397825483077&from=EN 
2  Council  Directive  2010/18/EU  of  8  March  2010  implementing  the 
revised 
Framework 
Agreement 
on 
parental 
leave 
concluded 
by 
BUSINESSEUROPE,  UEAPME,  CEEP  and  ETUC  and  repealing  Directive 
96/34/EC  [Электронный  ресурс].  –  Режим  доступа  :  http://eur-
lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32010L0018&rid=3 
3 Directive 2010/41/EU of the European Parliament and of the Council of 
7 July 2010 on the application of the principle of equal treatment between men 
and  women  engaged  in  an  activity  in  a  self-employed  capacity  and  repealing 
Council  Directive  86/613/EEC  [Электронный  ресурс].  –  Режим  доступа  : 
http://eur-lex.europa.eu/legal-
content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:32010L0041&from=EN 
4 Здравомыслова Е., Темкина А. Исследования женщин и гендерные 
исследования  на  западе  и  в  России  //  Общественные  науки  и 
современность. - №6. – 1999. - С. 177-185. 
5 Козина И. Профессиональная сегрегация: гендерные стереотипы на 
рынке 
труда 
[Электронный 
ресурс]. 
– 
Режим 
доступа 
: 
http://www.nir.ru/sj/sj/sj3-02koz.html 
6  Охрана  материнства  в  контексте  урегулирования  трудовых  и 
семейных  отношений  для  мужчин  и  женщин.  Сравнительный  анализ 
систем  охраны  материнства  в  трех  европейских  странах,  декабрь  2011  г. 
[Электронный 
ресурс]. 
– 
Режим 
доступа 
: 
http://www.un.org/ru/publications/pdfs/motherhood_protection_in_context_of_f
amily_work_relations_rus.pdf 
7  Рощин  С.  Равны  ли  мужчины  женщинам.  Гендерная 
дискриминации на рынке труда [Электронный ресурс].  – Режим доступа : 
http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0219/tema05.php. 
 
 
УДК 338.49:339.92(574) 
Лобанова Ю., Хасенова А. 
Казахский университет технологии и бизнеса 
г. Астана, Республика Казахстан 
 
РАЗВИТИЕ ТУРИСТСКОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ КАЗАХСТАНА  
В КОНТЕКСТЕ ПРИГРАНИЧНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА
 
 
Туризм  в  настоящее  время  является  одной  из  ведущих  и  наиболее 
динамично  развивающихся  отраслей  экономики,  за  что  признан 
экономическим  феноменом  столетия.  Во  многих  странах  туристская  
индустрия  играет  значительную  роль  в  формировании  валового 
внутреннего  продукта,    активизации  внешнеторгового  баланса,  создании 

208 
 
дополнительных рабочих мест и обеспечении занятости населения. Туризм 
оказывает  огромное  влияние  на  такие  ключевые  отрасли  экономики,  как 
транспорт  и  связь,  строительство,  сельское  хозяйство,  производство 
товаров народного потребления и т.д. [1, с.12] 
Указанные  тенденции  закономерны  и  для  Казахстана,  где  в 
настоящее время функционирует Комитет индустрии туризма, который, в 
соответствии  с  законодательством  Республики  Казахстан  выполняет 
регулятивные,  контрольные  и  реализационные  функции  в  сфере 
туристской  деятельности.  Преодолев    проблему  определенного 
«недопонимания»  между  турфирмами  и  Правительством  страны  в 
вопросах  развития  туризма  данный  комитет  стал  своеобразным 
«связующим  звеном»  между  предпринимателями  и  Правительством.  К 
причинам  неразвитости  туристской  инфраструктуры,  согласно  данным 
Комитета, относятся не только объективные экономические трудности, но 
и  несовершенное  налоговое  и  туристское  законодательство,  в  частности, 
полное отсутствие норм, правил и законов, необходимых для контроля за 
развитием  отрасли  и  соблюдением  прав  потребителя  государственных 
стандартов. [2, с.5] 
Так, к примеру, в соответствии с действующей нормативной базой, в 
целях  контроля  режимом  пребывания  и  обеспечения  личной  и 
имущественной  безопасности  иностранцев,  туристские  фирмы  обязаны 
заблаговременно поставить в известность органы внутренних дел по месту 
предполагаемого  прибытия  иностранных  граждан,  о  сроках  их 
пребывания,  месте  жительства  и  маршрутах  передвижения.  Однако 
туристические 
организации, 
на 
которые, 
в 
соответствии 
с 
законодательством  Республики  Казахстан,  возложена  ответственность  за 
соблюдение  иностранцами  правил  пребывания  на  территории  страны,  в 
должной  мере  своих  обязанностей  не  выполняют:  не  всегда  организуется 
встреча  иностранных  туристов  в  пунктах  прибытия,  обеспечение  их 
жильем  и  экскурсионным  обслуживанием,  регистрация  по  месту 
проживания в гостиницах или органах внутренних дел. Данные тенденции 
будут сохраняться, если строго законодательным путем не прописать права 
и обязанности всех участников туристской деятельности. [3, с.1] 
Развивая  диалог,  изучая  динамику  развития  туризма,  выявились  и 
иные  проблемы,  напрямую  влияющие  на  динамику  его  развития  - 
договорно-правовая база РК, её состояние и соответствие международным 
стандартам, что в настоящее время является основной проблемой для всей 
туристской индустрии Казахстана. [4, с.7] 
Для  рационального  решения  указанных  проблемных  моментов, 
целесообразным  на  наш  взгляд  является  стимулирование  развития 
туристской инфраструктуры в приграничных районах, которые могут стать 
своеобразными 
«опытными 
моделями» 
для 
отработки 
норм 
государственного регулирования данной сферой в двусторонней, а затем и 

209 
 
многосторонней формах. Акцент в развитии туристских потоков в первую 
очередь  следует  сделать  с  учетом  анализа  привлекательности  для 
иностранных туристов. Так, в рамках развития двустороннего туризма по 
линии  Россия-Казахстан,  целесообразным  является  развитие  туристской 
инфраструктуры  приграничных  казахстанских  территорий  (Восточно-
Казахстанская  область,  Павлодарская  область,  Северо-казахстанская 
область,  Костанайская  область,  Актюбинская  область,  Западно-
казахстанская область, Атырауская область). Изучив проблемные моменты 
в  законодательстве,  несоответствия  и  расхождениях  в  трактовках 
ключевых  терминов  в  нормативно-правовой  базе  РК  и  РФ,  появится 
возможность в кратчайшие сроки отработать имеющиеся расхождения. 
 По направлению Китай-Казахстан (Восточно-Казахстанская область, 
Алматинская  область)  помимо  согласования  нормативной  базы, 
перспективным  на  наш  взгляд  является  обмен  опытом  по  вопросам 
поддержки государством малого и среднего бизнеса, занятого в туристской 
инфраструктуре  в  рамках  предоставления  налоговых  льгот,  упрощения 
бумажной процедуры оформления документации и т.п. 
Следующим  логическим  этапом  станет  развитие  приграничной 
туристской  инфраструктуры,  что  в  долгосрочной  перспективе  приведет  к 
ряду  положительных  для  экономики  страны  тенденций.  Во-первых  это 
стабильное  развитие  международного  туризма  с  последующим 
увеличением  количества  международных  прибытий  и  доходов  от 
международного  туризма,  что  обеспечивает  в  целом  положительную 
рыночную  основу  для  развития  индустрии  туризма  в  Казахстане.  Во-
вторых    -  растущий  туристский  спрос  на  приграничных  территориях 
предоставляет  возможность  разрабатывать  туристские  продукты  для 
данных  рынков  и  относительно  легко  их  реализовывать  благодаря  их 
территориальной близости к Казахстану. В-третьих, активная конкуренция, 
как  среди  развитых,  так  и  среди  развивающихся  туристских  компаний, 
будет  способствовать  активизации  позиций  казахстанских  компаний 
согласно 
мировым 
стандартам. 
Указанные 
тенденции 
будут 
способствовать  поддержке  имиджа  Казахстана  как  страны  открытой  и 
дружелюбной  для  иностранных  посетителей  (как  для  туристов,  так  и  для 
бизнесменов),  что  позитивно  скажется  на  интересах  экономических  и 
туристских отношений страны в целом. [5, с.17] 
Подводя  итоги,  мы  можем  сказать  что,  туризм  продолжает 
развиваться  уверенными  темпами,  несмотря  на  некоторый  спад  в  связи  с 
мировым  экономическим  кризисом.  В  своем  развитии  туризм  охватывает 
все больше стран и территорий, открывая новые направления для туристов. 
Нашей стране весьма важно не затеряться на периферии туристского мира 
и  выступить  на  мировом  рынке  с  достойным  и  конкурентоспособным 
предложением.  Необходимо  стимулировать  развитие    туристкой 

210 
 
индустрии в первую очередь на приграничных территориях, которые будут 
выступать в роли своеобразного «локомотива» для остальных регионов.  
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1.  Тайгибова Т. Т. Влияние индустрии туризма на экономику страны 
и  социально-культурную  сферу  //  Актуальные  вопросы  экономических 
наук: материалы междунар. науч. конф. 
2.  Информационные  данные  Агентства  Республики  Казахстан  по 
туризму. news.caspianworld.com/ru/ 
3.  Инструкция  о  порядке  применения  правил  пребывания 
иностранных граждан в Республике Казахстан 
4.  Информационно-правовые  системы  нормативных  правовых  актов 
Республики Казахстан. - http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z010000211. 
5.  Официальный  сайт  Министерства  транспорта  и  коммуникаций 
Республики  Казахстан,  Государственная  программа  по  форсированному 
индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010-
2014 годы. 
 
 
ӘОЖ 94:323 (574)         
Мамиева Ә., Игибаев С.К..   
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті 
Өскемен қ., Қазақстан Республикасы 
 
XVIII ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ – XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАРДЫҢ 
ТАРИХНАМАСЫ 
   
Қазақ  халқының  ұлт  –  азаттық  қозғалысының  көп  ғасырлық 
тарихында  маңызды  орынды  1916  жылғы  көтеріліс  алады.  1916  жылғы 
феноменінің  тарихнамасы  зерттеу  объектісінің  тəуелділігіне  байланысты 
(себептеріне,  мақсаттарына,  көтеріліс  сипатына,  көтерілісшілердің 
əлеуметтік базасына, қозғалыс аймақтарына, тарихи мəнділігіне) əр –түрлі  
бағытын  жəне  оқудың  біртегіс  емес  дəрежесін  өзіне  қосады.  Сондықтан, 
тарихнамада  оы  мəселеге  əр  –түрлі  тұжырымдамалық  көзқарастар 
туындады.  
1916  жылғы  ұлт-азаттық  көтеріліс  тарихы  əр  кезеңде  зерттеліп, 
тарихнамалық еңбектердің мол қоры қалыптасты. Алғашқы кезеңде, 1920 
жылдарда 1916 жылғы Қазақстан мен Орта Азиядағы болып өткен оқиғаға 
қатысушылар  өз  естеліктері  негізінде  қозғалыстың  басталуы,  дамуы,  туу 
себептері  мен  жеңілуіне  назар  ауударды.  Осы  жылдары  1916  жылға 

211 
 
қатысты  құжаттар  мен  мəліметтерді  жинақтау,  талдау  жасауға  қадам 
жасалды. 
Алғашқы  құжаттық  жарияланымдар  20-жылдар  ортасында,  ұлт-
азаттық  көтерілістің  10  жылдығы  қарсаңында  жарық  көре  бастады.  Олар 
негізінен көтеріліске қатысушылардың естеліктері мен жоғарғы қызметтегі 
адамдардың жеке құжаттары болды. Мəселен, Г.И. Бройдоның 1916 жылғы 
көтеріліс жөніндегі еңбегі əрқилы пікір тудырды [1]. 
Еңбекте  көтеріліс  патша  əкімшілігінің  жергілікті  халықты  жойып 
жіберу  жəне  отарлау  мақсатында  əдейі  арандатуымен  болды  деп 
көрсетілген. Автор осы еңбегінде: «Киргизское востание и было одним из 
средства царских палачей, уже в 16 году искавших земли, чтобы заткнуть 
глотку  революционизирующемуся  крестьянину.  Вырезать  киргиз  – 
спугнуть  их  в  Китай  и  захватить  новые  земельные  фонды  –  вот  что 
ожидало  царское  правительство  в  результате  своей  провокационный 
работы», - деген пікір білдіреді [2; 83 б.]. Автор қозғалыстың ұлт-азаттық 
сипатын,  патша  өкіметінің  аграрлық  саясатын,  отарлық  қанаудың 
қалыптастырған себептерін жоққа шығарды. 
Көтеріліс  тарихының  зерттелуіне  қомақты  үлес  қосқандардың 
арасында  бнлгілі  қоғам  қайраткері  Тұрар  Рысқұловтың  еңбектері  [3],  [4], 
[5]. 
Т.Рысқұлов, 
Г.И.Бройдоның 
көтеріліс 
патша 
өкіметінің 
арандатуымен  болды  деген  пікіріне  қосылып,  сонымен  қатар  көтерілістің 
негізгі  себептерін  патша  əкімшілігі  тарапынан  жасалған  отарлық  езудің 
салдары,  саяси  жəне  экономикалық  мəселелердің  тереңдеуінің  нəтижесі 
деген  пікір  түйеді.  Т.Рысқұлов  еңбектерінде  Түркістан  өлкесінде  болып 
өткен  оқиғалар  барысы  мен  сипаты  нақты  құжаттармен  дəлелденіп  анық 
көрсетілгендіктен де маңызы зор. 
Жоғарыда  аталған  екі  автор  1916  жылғы  оқиғаларды  өз  көзімен 
көрген  адамдар  болғандықтан  да  көтеріліске  тура  əділ  бағасын  беруге 
тырысқан.  Екеуінің  еңбегінде  бір  ой  қамтылған  –  1916  жылғы  көтеріліс 
патшалық орыс басқыншылары тарапынан қазақ-қырғыз еліне қарсы əдейі 
ұйымдастырылған  қыру  саясатының  негізінде  өтті.  1936  жылы  белгілі 
ғалым-тарихшы,  қоғам  қайраткері  С.Асфендияровтың  «Қазақстандағы 
1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс» атты еңбегі жарық көрді [6]. 
С.Асфендияров  аталған  еңбегін  кеңестік  идеологияның  үстемдігі 
орнап, тарихты тек коммунистік, таптық көзқарас тұрғысынан қарау талап 
етіліп  тұрған  кезде  жазса  да,  көтеріліске  əділ  бағасын  беруге  тырысқан. 
Автор  патша  өкіметінің  отарлық  саясаты  мен  қазақ  халқының  отарлық 
жағдайдағы  халін  анық  жеткізген.  Бір  өкініштісі,  бұл  еңбекке  де,  барлық 
30-40  жылдардағы  əдебиеттердегі  ұлт  зиялыларының  1916  жылғы  іс-
əрекеттеріне 
баға 
берудегі 
біржақтылық 
тəн. 
Әйтпесе 
де 
С.Асфендияровтың  еңбегі  сол  кездегі  отаршылдық  жүйенің  бет-келбетін 
тануда,  жергілікті  халықтың  күйзелісін  сезінуде  маңызды  рөл  атқарады. 

212 
 
Жəне  де  көтерілістің  халықтық  сипатта  болғандығын  көрсетіп,  көтеріліс 
тарихын зерттеуге елеулі үлес қосты.  
1916 жылғы көтеріліске қатысушылардың естеліктері негізінде 1937 
жылы естеліктер мен материалдар жинағы жарыққа шықты [7]. 
Жинақтың  ерекшелігі  мен  маңызы  мынада  болды:  естеліктер 
жинақталып  ғылыми  айналымға  енгізілді  жəне  көтеріліс  тарихын 
қарастыруда  пайдаланылды.  Сонымен  қатар  аталған  жинақта  БКП  (б) 
Өлкелік  комитеті  жанындағы  қазақ  марксизм-ленинзм  имститутының 
тезисі  жарияланды.  Тезисте  көтеріліс  барысы  дұрыс  көрсетілгенімен, 
көтеріліс  сипаты,  қозғаушы  күші,  құрамы  біржақты  таптық  көзқарас 
тұрғысынан бағаланған. 
1916  жылғы  көтеріліс  тарихын  зерттеуде  Б.С.  Сүлейменов  пен  В.Я. 
Басиннің еңбектері ерекше орын алады [8]. 
 Авторлар  еңбектерінде  көтерлістің  алғышарттары  мен  себептеріне, 
соның  ішінде  патша  үкіметінің  аграрлық  саясаты  мен  қоныс  аудару 
жүйесіне  кең  талдау  жасаған.  Сонымен  қатар  көтерілістің  басталуы  мен 
барысына  да  ауқымды  талдаужасалған.  Авторлар  1916  жылғы  оқиғаны 
сипаты  жағынан  отаршылдық  пен  феодализмге  қарсы  халықтық-азаттық 
көтеріліс болды деп бағалаған [8].  
Кеңестік 
тарихнамада 
1916 
жылғы 
көтеріліс 
біржақты 
қарастырылып,  шаруалар  көтерілісі  деп  көрсетіліп,  таптық  тұрғыда 
түсіндіру 
басым 
болды. 
Көтерілістің 
этникалық, 
ұлт-азаттық 
проблемалары ескерілмеді, қоғамдағы барлық топтар өкілдерін қамтығаны, 
негізгі  мақсаты  ұлттық  бостандық  болғаны  ескерілмеді.  Көтеріліс  1917 
жылғы Қазан төңкерісінің көлеңкесінде қалып қойды. 
Сонымен  қатар  көтеріліс  басшыларын  қарастыруда  да  таптық 
тұрғыдан  келіп,  тек  кедей  табынан  шыққандар  деп  баяндалды.  Ал 
ауқаттылар  табынан  шыққандар  немесе  хан  атағына  ие  болғандар  кеңес 
тарихнамасында  тіпті  де  мойындалмады.  Шындығына  келгенде  ұлттық 
тəуелсіздікке  ұмтылу  кезінде  таптық  мəселе  екінші  орынға  қалып  қойды, 
тіпті  ескерілмеді  десе  де  болғандай.  Рас  көтерілістің  алғашқы  уақытында 
басты соққыға болыстар мен олардың песірлері ұшырады, жарлықты іске 
асыруға көмектескендерге де оңай тиген жоқ. Осылай бола тұрса да 1916 
жылғы көтеріліс жалпыұлттық сипатта болды.  
Кеңес  тарихнамасында  көтеріліс  тарихындағы  аса  маңызды 
мəселенің  бірі  –  хандық  билік  мəселесі  қарастырылмады.  Хан,  сардар, 
елбегілер  сайланғандығы,  яғни  басқарудың  дəстүрлі  формасының  қайта 
қалпына  келтіріліп,  дала  демократиясының  жұмыс  істегені  айтылмады. 
Керісінше  көтеріліс  басшыларын  қарастыруда  таптық  тұрғыдан  баяндау 
басым  болып,  кедей  табынан  шыққандар  ғана  мойындалып,  көтеріліс 
басшыларын көрсетуде алалау орын алды. Көптеген ел басына күн туғанда 
елім  деп  атқа  қонған  ер-азаматтар  ауқаттылар  тобынан  болғандықтан 
немесе  хан  аталғандықтан  да  тарихтың  терең  қойнауына  тығылып,  олар 

213 
 
туралы  сөз  қозғауға  тиым  салынды.  Егерде  сз  қозғала  қалған  жағдайда 
теріс баға берушілік пен біржақтылық басым болды. 
Қазіргі уақытта 1916 жылғы ұл-азаттық қозғалыс тарихының кейбір 
мəселелері  қайта  қаралып,  зерттеліп  зерделенуде.  Бұл  істің  көшбасында 
Қозыбаев  М.Қ.,  Нүрпейісов  К.Н.,  Қойгелдиев  М.Қ.,  Қасымбаев  Ж.  жəне 
тағы басқа ғалымдарымыз көптеген істер атқарды. 
Көтеріліс  мəселелері  жөнінде  белгілі  тарихшы    академик  М.Қ. 
Қозыбаевтың еңбектері өзіндік тың ой-пікірлермен ерекшеленеді [9], [10], 
[11],  [12].  Автор  ұлт-азаттық  қозғалысты  көтеріліс  шеңберінен  шығып, 
төңкеріс  дəрежесіне  көтерілді  деп  бағалайды.  Жəне  де  оның  мынадай 
ерекшеліктеріне тоқталады: «Біріншіден, азаттық қозғалыс бүкіл халықтық 
бағыт алды. Отаршылдық зорлығы, қорлығы алдында таптық, əлеуметтік, 
тағы  басқа  қайшылықтар  аңдалмай  да  қалды.  Екіншіден,  тұтас  аймақ 
қаруланған  халықтан  тұрды.  Хан  Кенеден  кейін  ұзақ  жылдардан  кейін 
«қаруланған халықты» «территориялық» əскери ұйым, ата-бабадан қалған 
əскери  өнер  қайтадан  жаңғыртты...  Үшіншіден,  Қазақстан  мен  Қырғыз 
сахарасының  кейбір  аудандары  болмаса  күрес  тек  орысқа  емес,  қара 
шекпенді  шаруаға  емес,  империяға  қарсы  бүкіл  халықтық  бағыт  алды... 
Төртіншіден, тарихтың сол бір алмағайып кезінде халық қарулы күш қана 
ұйымдастырып  қоймады,  ел  басқару  органдарын  құрды,  құқықтық 
нормаларды  белгіледі.  Салық  жинау  жүйесін  жасады,  елбегі,  хан,  хан 
кеңесі,  қазылар  алқасы,  сардарбек  тағайындалды...  Басқаша  айтқанда, 
мемлекеттік негіздер құрылды» [12, 130-131 бб.].  
Сонымен  қатар  автор  1916  жылғы  ұлттық  қозғалыстың  кеңестік 
тарихнамада  Ресей  шеңберінен  аспай,  орыс  төңкерісінің  аясында  ғана 
қаралып  келгенін,  оны  əлемдік  ұлт-азаттық  қозғалыстың  құрамдас  бөлігі 
есебінде қарау керектігін атап көрсетеді.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 
 
1. Бройдо Г.И. Материалы к истории восстания киргиз в 1916 году. // 
Новый Восток. – 1924. -  №6. 
2. Восстание киргизов и казахов в 1916 году. - Бишкее, 1996. 
3. Рыскулов Т. Восстание казахов и кара киргиз в 1916 году. /К 10-й 
годовщине/. - Кзыл-Орда. 1926. 
4.  Рыскулос  Т.  О  восстании  казахов  и  каракиргиз  в  1916  .  К  10-
летней  годовщине.  //  Красный  Казахстан,  Кзыл-Орда.  –  1926.  -    №1.  –  С. 
14-34. 
5. Рыскулов Т. Восстание туземцев Туркестана в 1916 году. // Очерки 
революционного  движения  в  Средней  Азии.  Сборник  статей.  -  Москва, 
1926. - С. 46-122. 
6.  Асфендияров  С.Д.  Национально-освободительное  восстание  1916 
года в Казахстане. - Алма-Ата-Москва, 1936. 

214 
 
7.  Национально-освободительное  восстание  казахских  трудящихся 
против  царизма  в  1916  г.  Сборник  воспоминаний  и  материалов. 
Казгосиздат. - Алма-Ата, 1937. 
8.  Сулейменов  Б.С.,  Басин  В.Я.  Восстание  1916  года  в  Казахстане. 
Причины, характер, движущие силы. - Алма-Ата, Наука, 1977. 
9. 
Қозыбаев 
М.Қ. 
1916 
жыл: 
Ұлт-азаттық 
революция 
тарихнамасының кейбір мəселелері. // Қазақ əдебиеті. – 1992. -  3 сəуір. 
10. Қозыбаев М.Қ. Әмір Әбдіғапар. //Қазақ əдебиеті. -  1994. - №9. 
11.  Козыбаев  М.К.  Национально-освободительная  война  1916  г.  в 
Казахстане:  концептуальные  проблемы.  //Национально-освободительное 
движение в Казахстане и Средней Азии в 1916 году: характер, движущие 
силы, 
уроки. 
Материалы 
Международной 
научно-теоретической 
конференций.- Алматы, 1996. -  С.10-22. 
12.  Қозыбаев  М.Қ.  Жауды  шаптым  ту  байлап.-    Алматы,  Қазақстан, 
1994. 
 
 
ӘОЖ 677.64 
Маханбетов Н., Қасенова Қ.Б. 
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті 
Қызылорда қ., Қазақстан Республикасы 
 
ОҚУШЫЛАРДЫ СӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ  
ӨНЕР НЕГІЗІНДЕ ЕҢБЕККЕ БАУЛУ 
 
Кез  келген  елдегі  білім  беру  жүйесі  қоғамның  əлеуметтік  – 
экономикалық  жəне  мəдени  дамуына  ықпал  етуге  бағытталған,  себебі 
мектеп, жоғары оқу орны болашақта қоғамның экономика, мəдениет, саяси 
өмірі  салаларында  белсенді  қызмет  ететін  адамдарды  дайындайды. 
Сондықтан білім берудегі негізгі буын – мектептің ролі өте маңызды. 
Бұл мəселе: Қазақстан  Республикасының «Білім туралы» Заңында  – 
«Жеке адамның жалпы мəдениетін қалыптастыру, жеке адамды қоғамдағы 
өмірге  бейімдеу  міндеттерін  шешуге,  кəсіпті,  мамандықты  саналы  түрде 
таңдау  мен  меңгеру»  -  деп  көрсетілсе  [1,  21б.],  Қазақстан 
Республикасының  орта  білім  беруді  дамыту  тұжырымдамасында  –  «орта 
білім  берудің  негізгі  мақсаты  мен  міндеті  –  жылдам  өзгеріп  отыратын 
дүние  жағдайларында  алынған  терең  білімнің,  кəсіби  дағдылардың 
негізінде  адамгершілік  тұрғысынан  жауапты  шешімдер  қабылдауға 
қабілетті  жеке  тұлғаны  қалыптастыру,  оқушыларды    азаматтыққа, 
елжандылыққа, өз отаның сүюге тəрбиелеу жəне білім алушылардың еңбек 
рыногындағы  бəсекеге  қабілеттілігін  қамтамасыз  ету  үшін  кəсіптік 
дағдылар  алуына  жағдайлар  жасау  жəне  осы  қойылған  міндеттерді  іске 
асыру  үшін  білім  берудің  мазмұнын  дүниені  тұтастай  қабылдауды 

215 
 
қамтамасыз  ететін  өнер,  технология  сияқты  білім  беру  салалары  арқылы 
іске асыру қажет...» - деп анық айтылған [2, 5 б.]. 
Бұл  мəселе  технология  сабағында  оқушыларды  сəндік-қолданбалы 
өнер  негізінде  еңбекке  баулу  бағыты  қазіргі  таңда  да  жеткілікті  шешімін 
таппай жатуы, осы бағытта ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуді қажет 
етеді. 
Қазіргі кезде əрбір халық үшін өзінің тарихына тереңірек үңіліп, ата-
бабалардың  ғасырлар  бойы  ұрпағына  қалдырған  тəжірибесі  мен  білімі 
жөңіндегі  өмір  мектебін  зерделеп,  оның  қажеттерін  қоғам,  орта 
талаптарына  сай  сұрыптап,  мектептің  оқу-тəрбие  ісіне  ендірудің 
қажеттілігі анықталды. Мектепте оқушыларды материалдық өндірістің бірі 
еңбекке баулу мəселесі кеңінен қолға алынуда.  
Ұлт  мəдениетінің  жеке  тұлғаның  дамуына  тигізер  əсері  туралы  ой-
пікірлердің  қалыптасуында  Ш.Уəлиханов,  Ы.Алтынсарин,  А.Құнанбаев, 
т.б.  шығармалары  мен  халықтық  педагогиканың  ұлттық  тəрбие 
мəселесінде  алатын  орнын  зерттеуде  А.Байтұрсынов,  М.Жұмабаев, 
М.Дулатов  т.б.  еңбектерінің  қосқан  үлесі  зор.  Олар  өз  еңбектерінде  жас 
ұрпақтардың  тəрбиесінің  өзекті  мəселелеріне  байланысты  өте  құнды 
пікірлер айтқан. 
Ғасырлар өткен сайын ұрпақ тəрбиесі туралы ойлар, тұжырымдар өз 
жалғасын  тауып  тарихшы,  этнограф,  философ,  педагог-психолог 
ғалымдардың  зерттеулерінде  де  жан-жақты  қарастырылған  (Ә.Марғұлан, 
Ө.Жəнібеков,  К.Ақышев,  Х.Арғынбаев,  А.Нысанбаев,  Қ.Жарықпаев, 
Т.Басенов,  С.Қасиманов,  М.Мұқанов,  К.Әмірғазин,  Ә.Қоңыратбаев, 
Т.Қоңыратбай, 
С.Қалиев, 
К.Ибраева, 
О.Сатқанов, 
Ш.Әбдіəлиева, 
Ұ.Әбдіғапбарова,  т.б.). 
Олардың шығармаларында жастарды қолөнер арқылы еңбекке баулу, 
ұлттық  тəрбие  беру  мен  еңбек  сүйгіштік  қасиеттің  басты  роль 
атқаратындығы туралы  айтылады.  
Әрбір  кəсіптің  иесі,  əр  саланың  маманы  болмаса  жер  бетіндегі 
тіршілік  атаулының  пайда  болу,  даму  жетілу  үрдістері,  адам  еңбегімен 
жасалған материалдық жəне рухани мəдениет беймəлім күйде қалар ма еді. 
Қай дəуірде болмасын олар адамзаттың өткені мен бүгінінің арасын алтын 
көпірмен жалғап, атамұрамыздың, халқымыздың қадыр-қасиетін танытып, 
мəдени  құбылыстардың  обьективті  бағасын  беріп,  тарихи  сана 
қалыптастырып отырған. 
Ағылшын  ғалымы  Э.Б.Тайлор  мəдениетті  адамның  ақыл-ойымен, 
еңбегімен жасалған материалдық жəне рухани құндылық ретінде бағаласа, 
австиялық психолог З.Фрейдтің айтуынша, мəдениет адамзаттың ғасырлар 
бойы  жинақтаған  білімі  мен  тəжірибесі,  сол  негізде  игерген  кəсібі,  ақыл-
ойымен жасаған еңбек құралдары мен берген өнімі жатыр [3, 38 б.]. 
Түрлі ғылым салаларындағы осы тектес зерттеулерге сүйене отырып, 
адамзат  баласы  жасаған  мəдениеттің  қайнар  көзі  –еңбек  екеніне  көз 

216 
 
жеткіземіз.  Адамдардың  еңбек  қызметі  ежелгі  ұсақ  тайпалардың 
тарихымен тығыз байланысты. Ежелгі ұлыстар мен тайпалар материалдық 
жəне  рухани  байлық  жасау,  саяси-экономикалық,  мəдени-əлеуметтік 
қарым-қатынастарға  түсу  нəтижесінде  өзара  жақындасты,  халықтық 
қасиеттерін молайтып, халық ретінде қалыптаса бастады. 
Педагогикалық мəдениеттің өзі ең алдымен еңбек педагогикасы жəне 
еңбекке    тəрбиелеуден  тұрады.  Еңбек  –  халық  өмірінің  өзі.  Сондықтан 
еңбекке  тəрбиелеу  бүкіл  тəрбие  қызметі  мазмұнын  анықтайтын  тəрбие 
жүйесінің негізгі өзегі. 
Жалпы  білім  беретін  мектептерде  еңбекке  баулу  идеясы  үшін 
тартыста орыс педагогы К.Д. Ушинскидің еңбегі зор болды. Ол педагогика 
негізінде  еңбектің  білім  беру  мен  тəрбиелеудегі  мəнін  қарастырады. 
К.Д.Ушинский:  «Адамға  рұхани,  еркін,  рухани  толықтыратын  еңбек  беру 
жəне  бұл  еңбекті  орындауға  құрал  беру-педагогикалық  іс-əрекет 
мақсатының толық анықтамасы» – деп жазды [4,482 б.].  
Белгілі  ғалым  Д.И.Менделеев  орта  мектеп  үшін  оқу  жоспарын 
түзгенде,  қол  еңбегін  жеке  пəн  ретінде  басқа  пəндермен  бірдей  деңгенде 
бірдей  оқытуды  қарастырды.  Ол  еңбектің  оқушы  ақыл-ойы  мен 
физиологиясына  əсері  күшті  екендігін  атап  көрсетті.  Бəрінен  бұрын 
Менделеев  оқушының  жеке-дара  ерекшелігін  ескере  білетін  еңбек  пəні 
мұғалімнің арнайы дайындығына, жақсы педагогқа үлкен мəн берді  [5,72 
б. ]. 
Ы.Алтынсарин:  «Халық  мектептері  үшін  ең  керектісі  –  оқытушы; 
тамаша  жақсы  құралдары  да,  ең  жақсы  үкімет  бұйрықтары  да,  əбден 
мұқият  түрде  жүргізілетін  инспектор  бақылаушы  да  оқытушыға  тең  келе 
алмайды»,-деп, оқытушының мектеп қабырғасындағы ролін анықтап берді. 
Ы.  Алтынсарин  1883  жылғы  Торғай  облысындағы  халық 
мектептерінің  оқу  жұмысының  жалпы  жайы  туралы  есебінде:    «...  Бір 
кластық  мектептерге  Торғай  қаласында  тағы  бір  қолөнерлік  мектеп 
қосылды,  бұл  мектеп  жоғары  ұлықтардың  рүқсатымен  Яковлев  деп 
аталады»-  деп  жазды  [4,  227  б.].  Бұл  мектеп  негізінен  қазақ  жеріндегі 
кəсіптік  білім  берудегі  тұнғыш  мектептердің  бірі  болды.  Ол  туралы 
Н.Н.Ильменскиге жазған хатының бірінде Ы.Алтынсарин: «...бір жағынан 
қолөнер  кəсібіне,  екінші  жағынан  жазу-сызуға  үйрете  алатын  қолайлы 
оқытушы  тауып  алу  болмайды-ау  деймын  ..»  -деп,  қолөнерге  баулу 
мұғаліміні дайындығына көп көніл бөлді [4, 340 б.]. 
Үлы ағартушы қазақ жерінде мектептердің көптеп ашылуына үлкен 
үлес  қосты,  оны  үйымдастырушы  болды.  Торғай  қаласындағы 
қолөнершілер  мектебін  ашты,  ол  жерде  халықтың  сұранысын  өтеу  үшін 
ағаш  шеберлігі,  ұсталық,  тері  илеу  тағы  басқа  мамандыққа  үйретті. 
Өйткені,  бұл  мамандықтарға  баулу  сол  кездегі  халықтың  тұрмысына 
қажетті  бұйымдар  дайындаудың  қажеттілігінен  туындаған  болатын.  Бұл 
қажеттіліктер  мектепте  дəріс  беретін  мұғалімдерге  талаптар  қойды. 

217 
 
Олардың  біріншісі  –  мектеп  мұғалімінің  еңбектік  дайындығы;  екіншісі  - 
оны оқытудағы арнайы педагогикалық дайындығы. 
Келесі  кезекте  білім  беру  мазмұның  шешу  қойылды.  Соған  сəйкес 
қыздарды қолөнер кəсіптеріне баулу бойынша да қыздар гимназияларында 
бірқатар жұмыстар жасалынды. Ақтөбедегі «Мария» қыздар училищесінде 
қол ісі оқытылды. Қол ісі пəнінің мазмұның толығымен бұйым дайындауға 
қажетті оқу материалдарын қамтығанынан көруге болады  [4]. 
Қолөнер  мектептерінің  ашылуы  жəне  осы  мектептерде  балаларды 
қолөнерге  баулу  кеңестік  дəуірге  дейінгі  уақыт  аралығында  негізінен 
кəсіптік  сипатта  болған.  Қолөнер  мектептерінде  ұлдарды  техникалық 
еңбекке  баулып  (қолөнерге)  ал  қыздарды  қол    ісі  түрлеріне  үйреткен. 
Олардың  мазмұны  техниканың  жетістігіне  байланысты  толықтырып 
отырған деген қорытынды жасауға болады. 
Бүгінгі жастар арасындағы тəрбиенің бұзылуы ұлттық тəрбиеден қол 
үзудің салдары екені даусыз. Мектептердегі еңбек сабақтарында білім мен 
тəрбие  берудің  негізгі  кемшілігі  сəндік-қолданбалы  өнер  арқылы  еңбекке 
баулу  жұмыстары  жүйелі  оқытылмауы  жəне  олардың  табиғи 
мүмкіндіктерінің ескерілмеуі, оның басқа пəндер секілді жүргізілмеуі деп 
біліміз. 
Оқыту үрдісіндегі оқушы тұлғасын қалыптастырып, дамытуда «оқу-
тəрбие-білім»  жүйесі  тұтастық  сипатта  болуы  керек  жəне  оның  негізінде 
тұлғаны біртұтас қалыптастыру міндеті бүкіл оқу-тəрбие жұмысының бар 
компоненттері  бір  мақсаттылық  бағытта  өзара  ажырамас  байланыста 
үздіксіз жүруін қажет етеді. 
Бұл үрдіс көркем-шығармашылық еңбекке баулитын жаңа мазмұнды 
педагогикалық  жүйені  құрайды.  Оқушылардың  логикалық  ойлауы,  өзінің 
танымдық  көзқарасын  ұстануы,  оны  дəлелдеуі,  олардың  мінез-құлық 
сапаларын қалыптастырады. 
Оқушыларға технология  сабағында сəндік-қолданбалы өнер арқылы 
еңбекке  баулу    негізін  құраушылар:  оқу,  тəрбие,  көркемдік  білім, 
шығармашылық  іс-əрекеттер  т.б.  Соған  сəйкес,  жоғарыда  келтірілген 
түсініктер  мен  ғалым-зерттеушілердің  ой-түйіндерін,  тұжырымдарын 
басшылыққа  ала  отырып,  «оқу-тəрбие-білім»  жүйесінде  технология 
сабағында  сəндік-қолданбалы  өнер    арқылы  оқушыларды  еңбекке  баулу, 
адамгершілік, ізгілік қасиеттерінің қалыптасуын оларды жалпы адамзаттық 
адамгершілікке  баулу  рухында,  туған  еліне  деген  сүйіспеншілік,  ата-баба 
дəстүрінде  тəрбиелеу  негізгі  ұлттық  тəрбиенің  мақсаттары  болып 
табылады.  
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1.  Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы»  Заңы  баптары 
бойынша  түсіндірмелері  жəне  оны  жүзеге  асыру  жөніндегі  негізгі 
құжаттар. - Астана, 2007, 08.07. – 21 б. 

218 
 
2.  ҚР  2015  жылға  дейінгі  білім  беруді  дамыту  тұжырымдамасы 
//Егемен Қазақстан. 26.12. 2003.-5 б. 
3.  Қазақтың  тəлімдік  ой-пікірлері  Антологиясы,  1  том,  (құр. 
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев). Алматы, Рауан, 1994.-38, 6 б. 
4. Ушинский К.Д. Дидактика.2 т. М., Педагогика, 1983.-482 с.,161с. 
5.  Константинов  Н.А.,  Медынский  Е.Н.,  Шабаева  М.Ф.  История 
педагогики. М.,1974.-72 с. 
 
 
ӘОЖ 94 (574) 
Мейрбаев Е. 
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті 
Өскемен қ., Қазақстан Республикасы 
 
ОТАНДЫҚ ТАРИХ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ: БАҒЫТТАР 
МЕН МӘСЕЛЕЛЕР 
 
Өзектілігі.  Қазақстан  тəуелсіз  ел  болғанынан  бері  ғана  оның  өткен 
тарихына  сын  көзбен  қайта  қарау  мүмкіндігіне  ие  болдық.  Бұл  еліміздегі 
тарих ғылымының жаңа тыныс алуына жол ашты.  
Қазақстандық  тарих  ғылымының  дамуы,  тарихи  зерттеулердің 
сапасы  мен  тиімділігінің  артуы,  олардың  қоғамдық  дамудың  əлеуметтік-
саяси  жəне  мəдени-тəрбиелік  мазмұнына  ықпалы  белгілі  бір  дəрежеде 
тарихнамалық  зерттеулермен  анықталатындығы  белгілі.  Сондықтан  да 
қазіргі  таңдағы  отандық  тарих  ғылымының  дамуы  мен  өсуін  бағамдау 
мақсатында 
қазақстандық 
тарихнама 
мен 
олардың 
əдістемелік 
зерттеулерінің қалыптасуының өзіндік тарихы бар. 
Өркениетке  бет  алған  қай  халық  болсын  өзін  өзі  танып,  білуі  тиіс. 
Өткен  тарихын,  бүгінге  қалай  жеткенін,  оның  басынан  кешкен  небір 
қиыңдықтары  мен  ерлік  істерін  білмейінше,  оның  қадір-қасиетін  біле 
бермейді.  
Ал  еліміз  тəуелсіздік  алғаннан  кейін  тарихымызды  тереңінен 
зерттеп, ұзақ жылдар бойы айтылмай келген жайларды ашық айтуға, өткен 
оқиғаларға  жаңа  ұлттық-тарихи  көзқарас  арқылы  баға  бepyre  мүмкіндік 
туды.  
Қазақ  халқының  өзіндік  төл  тарихын  оқыту,  əсіресе,  оны  ғылыми 
тұрғыдан  зерттеу  қажеттігін  қазіргі  өмір  шындығы  көрсетіп  отыр.  Оның 
үстіне бұл күні Қазақстан Республикасымен іргелес орналасқан елдер ғана 
емес,  сондай-ақ,  шалғайда  жатқан  мемлекеттер  халқымыздың  өткен 
тарихын  білуге  айрықша  көңіл  бөліп  отырған  тұста  əдейі  бұрмаланған 
мəселелерді қалпына келтіру өте қажет. 
Ұлттық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуындағы ең басты буын 
болғанмен,  біз  жалпы  ұлттық  тарихи  білімнің  қалыптасуы  мен  даму 

219 
 
бағытын  тұрмыстық,  ғылымға  дейінгі  жəне  ғылыма-теориялық  деп  3-ке 
жіктеп, оның ежелгі дəуірден бүгінгі күнге дейінгі құрылымын 7 дəуір, 5 
кезеңге бөлуді жақтаймыз: 
 Яғни, бірінші бағыт (тұрмыстық тарихи білім) екі кезеңнен тұрады: 
тарихи  білімнің  пайда  болу  кезеңі  жəне  дəстүрлі  тарихи  білімнің 
қалыптасу кезеңі. 
Бұлардың əрқайсысы жеке-жеке дəуірге бөлінеді. Осы арада тарихта 
айтылатын  тас  дəуірі  мен  алғашқы  қауымдық  құрылыс  аралығында 
қалыптаса  бастаған  тарихи  білімді  түгелімен  бірінші  дəуірдің  үлесіне 
кіргіземіз.  Осы  дəуірдегі  тарихи  білім  нышандары  табиғат  құпияларын 
білуге  ұмтылу  сияқты  философиялық  ұғым  шеңберінде  бой  көтере 
бастайды. Ал тарихтағы сақ-үйсін дəуірі мен түркі дəуірі аралығында дами 
бастаған  тарихи  білімді  екінші  дəуір  үлесіне  кіргіземіз.  Бұл  дəуірдегі 
тарихи  білім  нышандары  философиялық  ұғымдағы  зерденің  төменгі 
сатысы-пайымдау арқылы мүмкін болады. 
Ал екінші бағыт (ғылымға дейінгі тарихи білім) үлкен бір кезең (есеп 
бойынша  3-ші  кезең)  барысында  қалыптасқанмен,  бұл  кезең  үш  дəуірге 
бөлінеді (III-IV-V дəуір). Үшінші дəуір қазақ жеріне арабтардың келуінен 
Ақ Орданың дүниеге келуі аралығын қамтыса, ол философиялық ұғымдағы 
дін арқылы болжаунəтижесінде болған тарихи білімді дүниеге əкелді. Осы 
екінші  бағыт  ішіндегі  төртінші  дəуір  қазақ  хандығының  қылаптасуынан 
бастап, Ресейге еріксіз бодан болған тұстағы ұлттық тарихи білімнің пайда 
болуын  философиялық  ұғымдағы  зерделеудің  нəтижесі  деп  түгінгеніміз 
жөн. Ал екінші бағыт ішіндегі бесінші дəуірдегі ұлттық тарихи білім, ұлт-
азаттық  қозғалыстар  арқылы  бой  көтеріп,  «зар-заман»  ақындары  арқылы 
қазақ-демократ-ағартушыларының  көзқарастарына  ұласса,  бұл  үрдіс 
философиялық түсініктегі зерделі сын арқылы жүзеге асты. 
Үшінші  бағыт  (ғылыми-теориялық  тарихи  білім)  2  кезең  жəне,  2 
дəуірге  бөлінеді.  Мұндағы  1-ші  кезең  (есеп  бойынша  4-ші  кезең),  6-шы 
кеңес  дəуірі  кезінде  саясат  арқылы  жүйелі  жолға  түсіп,  1935  жылдан 
бастап  идеологиялық  жағынан  қыспаққа  алынған  тарихи  білім.  Ал  есеп 
бойынша,  5-ші  соңғы  кезендегі  ұлттық  тарихи  білім  7-ші  тəуелсіздік 
дəуірімен бірге келіп, қайта жаңғырып отыр[1]. 
Сөйтіп көріп отырғанымыздай зерттеу жұмысымызда ұлттық тарихи 
білімнің  қалыптасуының  кезеңдері  мен  дəуірлерін  толық  ашпай,  XX 
ғасырдағы тарихи білімнің даму ерекшелігін көрсету де мүмкін болмады. 
ХХ  ғасырдың  70  жылдарының  басынан  басталған  қоғамдық-
экономикалық  жүйенің  дағдарыстық  көріністері  басқарудың  əкімшіл-
əміршіл  əдістерін  одан  əрмен  күшейтіп,  ақыры  қоғамды  тұтасымен 
тоқырауға  алып  келді.  Нəтижесінде  80  жылдардан  бастап  кеңес 
ғылымының, мектеп пен жоғары оқу орындарының олқы жақтарын айтуға 
шек  келтірілді.  Ал 70-ші  жылдары  КСРО  тарихымен бірге  қосалқы  түрде 
оқытуға  мəртебе  алған  білім  жүйесіндегі  Е.  Бекмахановтың  оқулықтары 

220 
 
80-ші  жылдары  елеусіз  қалып,  ұлттық  тарихи  білімнің  идеялық-саяси 
жағынан  шектетілуі  одан  əрі  жалғаса  берді.  Бірақ  Қазақстан  халқы 
идеологиядан тысқары тұрған шынайы тарихи білімнің қалыптасуын күтті.  
Осы  тұста  КОКП  Орталық  Комитетінің  1985  жылғы  сəуір 
пленумында  əлеуметтік-экономикалық  дамуды  жеделдету  бағыты 
жарияланып,  əлеуметтік-əділеттілік  ұстанымдарына  негізделген  жаңа 
рухани  өмір  салтының  пайда  болатыны  мəлімделді.  Бірақ  көп  ұлттардан 
тұратын  15  Одақтас  республикалардың  тарихи  білімін  олардың  ұлттық 
белгілеріне  негізделген  ғылыми  тұжырымдарсыз,  анық  бағдарламаларсыз 
қалдырған жерде, жаңа рухани өмір салтын орнықтыру мүмкін емес еді. 
В.И. Ленин негіздеген партия идеясымен тəрбиеленген жастар М.И. 
Гарбачовтың  «қайта  құру»  деп  аталатын  тарихи-білімдік  идеясына  да 
сенді.  Бірақ  КОКП  ОК-нің  Д.А.  Қонаев  сияқты  ұлт  қайраткерлерінің 
тағдырын  Кремльде  шешіп,  ұлттар  достастығындағы  сенімге  селкеу 
түсірген, Конституциядан тысқары əрекеттерге баруы жастар наразылығын 
туғызды.  Ал  осы  наразылықты  басуға  келген  М.С.  Соломенцевтің  ұлт 
саясатындағы  сауатсыздығына  байланысты  КОКП  ОК-нің  «қазақ 
ұлтшылдығы»  шешімінен  кейін,  КОКП  бүкіл  кеңес  халқының  ұлт 
еңбекшілерінің  алдында  өзіне  деген  сенімін  мүлде  жоғалтып  алса,  1986-
жылғы  Желтоқсан  көтерілісі  КСРО-ның  ыдырауын  да  тездеткен  аса 
маңызды  оқиға  болып  табылады.  Ендеше,  осы  оқиға  Қазақстандағы  жаңа 
тарихи білімді қалыптастыру ерекшелігімен де құнды[2]. 
Егеменді  елдегі  тарихи  білімнің  қалыптасу  ерекшеліктері,  ұлттық 
қасиеттерді  сақтап  қалудағы  Отандық  тарихи  білімнің  рөлі,  тарих  емес 
мамандықтарда  Отан  тарихын  оқытуға  қойылатын  жаңа  талаптар,  ұлт 
тарихын  бастауыш  сыныптарда  оқытудың  мəні,  жаңа  Қазақстандағы 
тарихи білімдік ой-сананың өріс алуы, тарихи білімдік ойдың əдебиет пен 
«мəдени мұра» аясында даму барысы қарастырылады. 
Кез-келген  мемлекеттің  прогрессивті  даму  өрісі  тарихи  білімнің 
шынайылылығымен  өлшенсе,  ол  əр  елдің  ғасырлар  бойғы  ұлттық 
құндылықтарын  сақтап  қалуға  бейімделген  саясат  белгілей  білуіне 
байланысты.  Мемлекеттің  білім  саясаты  болса  ол  жалпыға  міндетті 
стандарттар  арқылы  белгіленеді.  Тəуелсіз  Қазақстан  Республикасына 
халықтың рухани тағдырын шешетін осы құжаттарды негіздеуде кеңестік 
дəуірден қалған тарихи білімдік кедергілерді жоюға тура келді. 
Кеңестік  қоғамдағы  экономикалық  дағдарыс  белгілерінің  тарихи 
білімге жасаған кедергілері мына төмендегідей болатын: 
-  тарихи  білімде  биліктің  əкімшіл-əміршіл  əдісіне  көндігу  орын 
алды; 
- кеңес қоғамы ғылыми-техникалық революцияның əлемдік дамуына 
ілесе алмай қалса да, тарихи білімде оны дəріптеу көріністері байқалды; 
- тарихи білімде басшылыққа алатын зеттеу жұмыстарының бəрінде 
халық шаруашылығын дамытудың жоспарлы сипаты дəріптелді; 

221 
 
-  шикізатты  өндіру  мен  өңдеудің  республика  мүддесінен  тысқары 
дəрменсіз  күй  кешуін  əспеттеу  міндеттеріне  байланысты  тарихты 
оқытудың шынайылығы бұрмаланды, т.б. 
Кеңестік  дағдарыстың  қоғамдық  саладағы  белгілері  тарихи  білімге 
мынадай жағынан əсер етті: 
-  тарихи  білім  беру  жүйелерінің  бəрінде  əлеуметтік  əділетсіздікке 
жол берудің көздері əшкерленбеді; 
-  тарихшылар  кеңес  қоғамындағы  жағымсыз  көріністерді  халықтан 
жасыруға мəжбүр болды; 
-  тарихшылар  қазақ  тілінің  қолдану  аясы  мен  қазақ  халқының  үлес 
салмағының қысқару шындығын көрсете алмады; 
-  тарихи  білімдегі  шежірешілдік,  бүкіл  ауызша  тарих  айту 
дəстүрімен  бірге  ұлтшылдық  пен  рушылдыққа  жатқызылып,  қоғамдық 
ортадан шеттетілді; 
- тарихи білімде ұлттық діл мен ислам дінінің ерекшеліктері елеусіз 
қалып,  бүтін  бір  халық  мəдениетінің  ішкі  дəт-қуатының  шайылу  қуіпіне 
бейімделу көріністері орын алды; 
-  тарих  ғылымы  санада  «КСРО  халқы»  деген  түсінікті  орнықтыруға 
міндеттелгендіктен, аймақтың ұлттық мүддесі ескерусіз қалды, т.б. 
Қазақстан  Коммунистік  партиясынаның  Орталық  Комитеті  1988 
жылдың өзінде Алаш зиялыларының шығармашылығына қатысты «тарихи 
шындықты  толық  көлемде  қалпына  келтіру»  мен  «уақытша  адасуларын 
сын тұрғыдан қарап зерделеу» қажеттігін мойындауға мəжбүр болды.  
Еліміз  тəуелсідік  алғаннан  кейін  1995  жылы  дүниеге  келген 
«Қазақстан 
Республикасында 
тарихи 
сананы 
қалыптастырудың 
тұжырымдамасында»  Қазақстандағы  тарихи  білімнің  іргелі  принцптері 
айқындалып,  негізгі  басымдықтары  анықталды.  Ақыры  Қазақстан 
Республикасы Президентінің Жарлығымен 1998 жылдың «Отандық тарих 
жылы»  деп  жариялануының  өзі  еліміздің  динамикалық дамуына,  ұлтттық 
мəдениеті  мен  руханиятының  өсуіне,  қазақ  халқының  сана  сезімінің 
жандануына арқау болып, жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға 
міндетті стандарттарды шығаруға жол ашып берді[3]. 
Қазақстан  Республикасы  Білім,  мəдениет  жəне  денсаулық  сақтау 
министрлігінің  1998  жылғы  21  тамыздағы  №  465  бұйрығымен  бекітілген 
қоғамдық 
гуманитарлық 
пəндер 
циклына 
арналған 
Қазақстан 
Республикасы  орта  білім  мемлекеттік  стандартының  бірінші  кітабында 
тарихи  білімнің  сипаты  былай  түсіндірілген:  «Қоғам  мүшелерін  қажетті 
дəрежеде  тарихи  білімммен  қаруландырмай,  оларда  тарихи  сананы 
қалыптастырмай, ешбір мемлекет тарихи дамудың жоғарғы сатысына жете 
алмайды».  Бұл  стандартта  тарихи  білім  мазмұнын  іріктеуде  ұлттық 
деректердің  басыңқы  болуына  көңіл  бөлініп,  ғылымда  ұзақ  уақыт  бойы 
үстемдік  еткен  Европацентрлік  ұстаным  мен  коммунистік  идеологияның 
солақай  саясаты  сыналды.  Бұның  өзі  Тəуелсіздік  жағдайындағы  тарихи 

222 
 
білімнің  құрсаудан  шығуына  көмектесіп,  оның  ұлттық  белгідегі  өрісін 
кеңейте түсті. 
Ал  2002  жылы  Қазақстан  мектептеріне  арналған  жаңа  стандарт 
бойынша  мектепте  «Тарих»  пəнін  оқытудың  жалпылы  мақсаттары 
ықшамдалып,  отандық  тарихты  оқыту  арқылы  оқушыларға  бүкіл  адамзат 
жасаған  құндылықтар  мен  мəдени-тарихи  тəжірибенің  нəтижелерін 
табыстап,  меңгертудің  барысында  олардың  санасында  жүйелі  білім 
негіздерін  қалыптастырудың  жолдары  қарастырылған.  Стандартта  діннің 
тарихтағы  қызметін  дұрыс  түсіне  білуге  тəрбиелеу  міндеттері  көрсетіліп, 
«Тарих»  оқу  пəнінің  оқытатын  нысандары  нақтыланумен  бірге,  оның 
таяудағы  даму  болашағы  айқындалған.  Жңа  тарихи  сана  қалыптастыру 
ісіне  Елбасы  көңіл  бөліп,  бағыт-бағдардың  кең  болуын  еске  салды: 
«Бүгінгі  таңда  біз,  əлеуметтік  даму  динамикасын  ескермесек,  өзгелердің 
даму  қарқынына  қарап  отырмасақ,  тарих  шеруінің  соңында  шаң  қағып 
қалуымыз  əбден  мүмкін».  Н.Ә.  Назарбаевтің  бұл  сөзі  қазіргі  əлемдік 
мəдениет  дамуының  «Мəдениет  –  Білім  –  Тарих»  болсын  деген 
ұсынысымен де үндеседі. 
Әлемдік талғамдарға сай қимылдау үшіін тарих емес мамандықтарда 
Отан  тарихын  оқытуға  қойылатын  талаптар  мен  оқытудың  ерекшеліктері 
қазірдің  өзінде  байқалып  отырған  жас  ұрпақ  сана-сезіміндегі  түрлі 
қауіптермен байланысты. Кеңес дəуірінде жоғарғы мектепте өзінің ұлттық 
тарихын  білуге  орын  жоқ  болды.  Осыған  орай  ақылды  балалардың  көбі 
өзінің  рухына  жетімсіздігінен  бүгінгі  тəуелсіздік  заманның  салмағын 
көтеруге  дəрменсіз  болып  шықты.  Себебі  ауыл  жастарына  нарық  əкелген 
объективтік  себептер  туындатқан  бүгінгі  көңіл-күй  олардың  арасынан 
қылмыскерлер  мен  бұзақыларды  көптеп  шығаруда.  Ең  өкініштісі,  өз 
халқының тілін білмейтін, тіпті оны ерсі көріп, жат санайтын, сөйтіп басқа 
тілдің  жетегіне  еріп,  санасында  басқа  түсінік  қалыптастырып,  ұлттық 
намысын жоғалтатын тəрбие жолына түсе бастаған жаңа буынның əкімшіл 
тобы  бəрінен  де  қауіпті.  Демек,  бұл,  мемлекеттік  дəрежеде  ойланып, 
жастарды,  əсіресе  ауыл  жастарын,  оқыту  мен  тəрбиелеудің  арнайы  заң 
жобаларын əзірлеп, халық талдауына беруді қажет ететін күрделі мəселе. 
Жаңа  Қазақстан  жағдайындағы  тарихи  білімдік  ой-сананың  өріс 
алуы  тарихтағы  ақтаңдақтар  пердесінің  ашылуымен  ерекшеленеді: 
Академик К. Нүрпейіс пен тарих ғылымдарының докторы, профессор М.Қ. 
Қойгелдиев бастаған бір топ тарихшылар Алаш ұлт-азаттық қозғалысы мен 
«Алашорда»  автономиясының  жəне  айрықша  тұлғалардың  қызметін 
зерделейтін ғылыми мектептің іргетасын қаласа, академик М.Қ. Қозыбаев 
пен  профессор  Т.  Омарбеков  бастаған  тағы  бір  тарихшылар  тобы  Ф.И. 
Голощекин  ұйымдастырған  кеңестік  ұжымдастырудың  зобалаңдары  мен 
қасіреттерін  жариялап,  тарих  қалтарысындағы  шындықты  халыққа 
жеткізіп  бере  алды.  Академик  М.Қ.  Қозыбаевтың  ХХ  ғасырдағы  саясатқа 
бейімделген  тарихи  білімнің  қалыптасып,  дамуына  берген  қорытынды 

223 
 
бағасы  мынау  еді:  «ХХ  ғасыр  Отандық  тарих,  қазақ  халқының  тарихы 
саясат  құрбандығына  шалынды.  Мифтерге  негізделген  жалған,  жантақ 
тарих  осы  тұста  ірге  тасын  қалады.  Отан  тарихын  саясатқа  бейімдеп 
«өңдеу»,  «өзгерту»  сол  бір  аумалы  –  төкпелі  замианда  модаға  айналды» 
[4]. 
 Осыған  орай  тарихшы  К.  Аманжолова  «Көркем  əдебиеттегі  кейбір 
оқиға желісінен тарихи деректердің білімдік шындығын аңғаруға болады» 
[5] – десе, заман қыспағынан ықпай, нағыз сын сағатта тарихқа жүгінген І. 
Есемберлин  сияқты  көптеген  жазушылар  өз  шығармаларында  дəуір 
шындығын шебер бейнелеген. 
Қазіргі  таңда  2004  жылы  белгіленген  «Мəдени  мұра»  мемлекеттік 
бағдарламасының  негізінде  Қазақстан  тарихымен  байланысты  алыс  шет 
елдерден  алынған  деректер  жалпы  халықтық  мəнге  ие  болып  отыр. 
Қазақстан  тарихына  қатысты  тек  қана  Қытай  деректерінің  өзі  КСРО 
тарихнамасынан жеткен сақтар мен үйсіндерге қатысты мəліметтерді қайта 
ой  елегінен  өткізуге  шақырып,  тарихи  білімдегі  Еуроцентрлік 
ұстанымдарды санадан аластатуға алғышарт қалыптастырды [6]. Дегенмен, 
«Мəдени  мұра»  аясындағы  деректердің  тарихи  білімдік  мəнін  ажыратып, 
оларды ғылыми айналымға ендіру мақсатындағы зерттеу орталықтарының 
жұмысы кемелдене қойған жоқ. Соған қарамастан Отандық тарих ғылымы 
жаңа  деректерді  бір  орталыққа  топтау  мен  сұрыптауда  жəне  оны  жүйелі 
зерделеу  мен  зерттеу  əдістеріне  өзгеріс  жасауда  бұрын-соңды  болмаған 
мүмкіндіктерге  қол  жеткізіп,  өзінің  білімдік  қорын  ешбір  кедергісіз 
кеңейте бастады. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
 
1.  Қазақтың  ата  заңдары.  Құжаттар,  деректер  жəне  зерттеулер  – 
Древний  мир  права  казахов.  Материалы,  документы  и  исследования.  10 
томдық / Бағдарлама жетекшісі С.З. Зиманов. Өзгертіліп, толықтырылған. 
2  басылым.  Қазақша,  орысша,  түрікше,  ағылшынша.  –  Алматы:  Жеті 
жарғы, 2004. – Т. 2. – 2004. – 658 б. 
2.  Қазақстан  Республикасында  тарихи  сана  қалыптастырудың 
тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 1995. – 30 маусым. 
3.  Дахшлейгер  Г.Ф.  Историиография  Советского  Казахстана. Очерк. 
–  Алма-Ата:  Наука,  1969.  –  147  с.;  Галузо  П.Г.  Очерк  советской 
историографии аграрных отношений в Казахстане в период капитализма. – 
Алма-Ата: Наука, 1971. – 138 с.; 
4.  Қозыбаев  М.Қ.  Қазақ  тарихы  –  ұлы  дала  өркениетінің  перзенті  / 
Отан  тарихының  негізгі  кезеңдерін  музей  экспонаттарында  көрсету 
проблемалары. – Алматы, 1998. – 22 б. 
5.  Алпысбес  М.  Қазақ  шежірелері  –  тарихи  дерек  ретінде:  ):  тарих 
ғыл.  док.  …  автореф.:  07.00.09.  –  Алматы,  2007.  –  57  б.;  Ногаева  З.К. 

224 
 
Историческое  образование  и  наука  в  Казахстане  (1920-1970  гг.):  дисс.  ... 
к.и.н.: 07.00.02. – Алматы, 2010. – 162 с. 
6.  Қазақтың  ата  заңдары.  Құжаттар,  деректер  жəне  зерттеулер  – 
Древний  мир  права  казахов.  Материалы,  документы  и  исследования.  10 
томдық / Бағдарлама жетекшісі С.З. Зиманов. Өзгертіліп, толықтырылған. 
2  басылым.  Қазақша,  орысша,  түрікше,  ағылшынша.  –  Алматы:  Жеті 
жарғы, 2004. – Т. 2. – 2004. – 658 б. 
 
 
УДК 352.354.1 
Мураева Я.Н. 
Алтайский государственный университет  
г.Барнаул, Россия 
 
ВОЗМОЖНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ОПЫТА 
МЕСТНОГО САМОУПРАВЛЕНИЯ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН 
 
      Какую  модель  муниципального  управления  выбрать?  На  опыт, 
какой  страны  в  данном  вопросе  опираться?  Эти  вопросы  обсуждаются 
рядом ученых на протяжении долгих лет, но единой точки зрения так и не 
сложилось. 
      На  наш  взгляд,  необходим  комплексный  подход  к  решению 
поставленной  проблемы,  поэтому  считаем  целесообразным  выявить 
положительные  аспекты  развития  муниципального  управления  разных 
стран. В рейтинге стран мира по уровню процветания выбрали следующие 
страны: Швейцария (занимает 1 место в рейтинге), Великобритания (9)  и 
Польша (39 место) [1]. Важно отметить, что Россия занимает 115 место в 
данном рейтинге. 
      Итак,  перейдем,  непосредственно,  к  рассмотрению  форм 
местного самоуправления в выбранных странах. 
      Особенностью  и  в  тоже  время  преимуществом  Швейцарской 
модели  является  то,  что  для  Швейцарии  характерно  многообразие  форм 
местного 
самоуправления 
(гетерогенность). 
Каждый 
кантон 
самостоятельно 
определяет 
вопросы 
организации 
местного 
самоуправления,  поэтому  практически  в  каждом  кантоне  своя  система  и 
свои особенности. Всего в Швейцарии около 2900 общин с самым разным 
статусом. В некоторых кантонах муниципалитеты большие и влиятельные, 
в других кантонах это местные объединения, не имеющие никакой власти. 
Самый большой муниципалитет – город Цюрих (более 300.000 жителей), в 
самом маленьком муниципалитете Ларгарио (кантон Тессин) проживает 10 
жителей.  Получается,  что  в  некоторых  общинах  проживает  намного 
больше  жителей,  чем  в  маленьких  кантонах;  в  других  же  население  не 
превышает  100 или  200  человек.  Больше  половины общин  насчитывает  в 

225 
 
среднем до 1000 жителей. Большие города с населением в 10 000 жителей 
составляют  лишь  4%  от  общего  числа  общин.  В  этих  городах 
сконцентрировано  около  половины  всего  населения  Швейцарии.  Размеры 
территории общин варьируются от 0,3 кв.км до 282 кв.км. По сравнению с 
другими  европейскими  странами,  исключая  Францию,  Грецию  и 
Исландию,  среднестатистический размер  территории швейцарских общин 
является самым маленьким. [2] Но особенность Швейцарской модели МСУ 
заключается  в    том,  что  органы  местного  самоуправления  наделены 
широкими полномочиями в решении вопросов местного значения. Община 
занимается взиманием налогов, установленные органами государственной 
власти,  а  так  же  определяет  размеры  местного  налога,  исходя  из  таких 
факторов,  как  положение  общины,  количество  жителей,  структура 
имущества.  Общинный  налог  используется  исключительно  для  целей 
развития  общины,  и  органы  местного  самоуправления  регулярно 
отчитываются перед жителями о расходовании общественных средств. 
      МСУ  в  Великобритании.  Для  местных  органов  Великобритании 
свойственна значительная независимость и самостоятельность в принятии 
решений.  Характерными  чертами  местного  управления  Великобритании 
являются следующие:  
1) все органы местного управления являются юридическими лицами;  
2) органы местного управления в основном обладают полномочиями 
управленческого характера в отношении определенной территории;  
3)  финансироваться  местные  органы  должны,  хотя  бы  частично,  за 
счет местных налогов;  
4)  руководство  в  местных  органах  осуществляется  советниками, 
избираемыми  на  основе  всеобщего  избирательного  права  жителями 
соответствующей территории.  
      Долгое  время  в  Великобритании  существовали  три  уровня 
местного  управления.  Актом  о  местном  управлении  1972  года  в  целях 
организации  местного  самоуправления  с  1-го  апреля  1974  года  Англия 
разделена на области местного самоуправления, называемые графствами, а 
в  этих  графствах  образованы  районы  местного  самоуправления, 
называемые  округами.  Те  округа,  которые  по  закону  считались 
"сельскими",  разделены  на  приходы.  В  каждом  графстве,  округе 
образуется  совет.  В  каждом  приходе  создается  собрание  прихода  или 
образуется совет.  
      Отдельный регион может иметь три уровня местного управления: 
совет графства, совет округа, приходский совет (собрание прихода ), но на 
большей территории страны действуют два уровня: совет графства, совет 
округа.  
      Говоря  об  уровнях  местного  управления,  следует  сразу 
определиться,  что  это  понятие  достаточно  условно,  поскольку  органы 
разных уровней ни в коем случае не являются по отношению друг к другу 

226 
 
органами  более  высокого  или  низкого  ранга,  нет  "вышестоящих"  и 
"нижестоящих".  Взаимоотношения  между  органами  всех  уровней 
рассматриваются скорее как партнерские, но не иерархические.  
Разграничением полномочий между различными уровнями местного 
управления  ведает  парламент.  В  Англии  действует  довольно  четкое, 
возможно  даже  жесткое  распределение  функций.  Каждый  орган 
уполномочен  осуществлять  управленческие  функции  в  пределах, 
установленных законом.  
Так,  в  ведении  советов  графств  находятся  все  дороги  (за 
исключением магистральных дорог и мостов), образование и библиотеки, 
социальные службы, пожарная охрана, полиция, музеи, продовольствие и 
медикаменты, и т.д.  
Советы  округов  занимаются  здравоохранением,  жилищным 
строительством,  сбором  мусора,  кладбищами,  городским  и  сельским 
планированием,  налогообложением  и  др.  В  ведении  приходских  советов 
находятся:  распределение  земельных  участков,  пешеходные  дорожки, 
погребение,  местности  для  отдыха,  земли  под  кладбища,  автобусные 
стоянки. 
      Допускается  делегирование  отдельных  функций  на  основе 
договора одним органом другому (как  одного, так и различных уровней). 
Но есть исключения – не допускается делегирование функций, связанных с 
взиманием налогов, изданием предписаний о налогообложении и т.п.  
      Для  характеристики  местного  управления  в  Великобритании 
важнейшее значение имеют два понятия: "ultra vires" и "inter vires". Суть их 
сводится  к  одному  –  местные  органы  власти  жестко  связаны  в  своей 
деятельности  рамками  прямо  предоставленных  им  законодательством 
полномочий. 
"Отношения 
между 
центральной 
властью 
и 
муниципалитетами  определяются  принципом  inter  vires  (действовать  в 
пределах  своих  полномочий),  т.е.  муниципалитеты  могут  совершать 
действия, которые лишь прямо предписаны законом. В противном случае 
акты  местных  властей  считаются  совершенными  с  превышением 
полномочий (ultra vires) и могут быть признаны судом не имеющими силы. 
Характерной чертой неформальных отношений местных органов является 
принадлежащее  им  право  вступать  в  ассоциации,  которые  периодически 
проводят  конференции  и  собрания,  на  которых  обмениваются  опытом 
работы,  мнениями  по  тем  или  иным  проблемам,  но  прежде  всего 
обсуждают  вопросы,  которые,  по  их  мнению,  нуждаются  в 
законодательной реформе или особом внимании центра.  
      Опыт  построения  системы  местного  самоуправления  в  разных 
странах постсоветского пространства демократических институтов требует 
глубокого  осмысления,  поскольку  является  показателем  развитости 
гражданского  общества.  В  этом  отношении  большой  интерес  вызывает 

227 
 
Республика  Польша,  в  которой  территориальные  единицы  имеют 
определенную самостоятельность при составлении бюджета. [3] 
      С  точки  зрения  административного  деления  Польша    - 
государство  унитарное,  самая  маленькая  территориальная  единица 
которого  –  гмина.  Руководство  гмины  является  частично  выборным  из 
числа местного населения, которое хорошо знает своих общественников и 
представляет,  на  что  способен  каждый  из  них.    Под  их  юрисдикцию 
попадают  ремонт  и  надлежащее  содержание  дорог.  Переработка  мусора, 
работа школ и детских садов. Бюджет гмины – несколько миллионов злот 
(1  злота  равна  10  российским  рублям).  Все  чиновники  обязательно 
владеют  основами  бюджетирования,  главный  принцип  которого  – 
невозможность недостаточного финансирования бюджета гмины. 
      Гмина  –  самое  маленькое  территориальное  образование.  За  ней 
следуют  более  крупные  территориальные  единицы  –  повяты,  которые 
возглавляет  староста,  а  потом  сравнимые  по  размеру  с  нашими 
российскими субъектами – воеводства., которых всего в Польше 16.  
      Гмина  составляет  свой  бюджет  на  следующий  год,  исходя  из 
своих  потребностей,  и  отсылает  его  выше.  Повят  рассматривает 
бюджетирование со своей стороны, не корректируя бюджет, составленный 
гминой,  а  просто  добавляя  статьи  расхода  на  свои  нужды.  Так  как  в 
обязанность  повята  входит  содержание  «домов  социальной  помощи» 
(содержание этих лечебных заведений – одна из главных статей в бюджете 
повята),  то  властью  «сверху»  не  может  быть  уменьшено  финансирование 
этой статьи. Следующий этап – отправка бюджета в воеводство.  
      Финансовые 
проблемы  существуют  и  в  этой,  хорошо 
отработанной  схеме:  гмины  часто  запрашивают  финансирования  больше, 
чем  им  выделяют  в  реальности.  Однако  следует  отметить  два 
принципиальных правила, которые вступают в силу в данном случае. 
      Во-первых, 
за  гминой  и  повятом  четко  закреплены 
функциональные  обязанности,  и  на  их  выполнение  финансирование 
выделяется  в  том  объеме,  в  котором  гмина  сделала  запрос.  Уменьшение 
финансирования  ни  в  коем  случае  не  касается  тех  статей,  которые 
являются  обязательными:  здравоохранение,  жилищно-коммунальная 
сфера. 
      Второй  принципиальный  момент  –  отчетность  за  бюджетные 
деньги.  Ответ  за  расходование  денег  воеводства  держат  только  перед 
Счетной  палатой.  Но  недополучить  финансы  могут  только  те  проекты,  о 
которых  Счетной  палате  не  было  известно,  но  обязательные  статьи 
расходов будут учтены в любом случае.  
      Защита  финансовых  интересов  в  Польше  поставлена  во  главу 
угла в политике на разных уровнях. 
      Возможно  ли  применить  важнейшие  принципы  местного 
самоуправления  зарубежных  стран  для  укрепления  МСУ  в  России?  Этот 

228 
 
вопрос  остается  открытым,  но  изучая  положительные  направления 
развития зарубежных стран и внедряя в практику можно вывести местное 
самоуправление нашей страны на новый уровень. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1  Рейтинг  стран  мира  по  уровню  процветания-информация  об 
исследовании. 
[Электронный 
ресурс]. 
– 
URL: 
http://gtmarket.ru/ratings/legatum-prosperity-index/info. 
2 
Швейцарская 
конференция: 
местное 
самоуправление. 
[Электронный 
ресурс]. 
– 
URL: 
http://www.gmu-
countries.ru/europa/switz/switzerland-localgov.html. 
3  Балынская Н. Государственная служба. – М.: Российская академия 
народного хозяйства и государственной службы при Президенте РФ, 2012. 
– с.46 – 48. 
 
 
УДК 371.13 
Мусаканова Л.., Завалко Н.А. 
ВКГУ имени С.Аманжолова / Вроцлавский университет 
г.Усть-Каменогорск, Казахстан / Вроцлав, Польша 
 
ДИАГНОСТИКА СТЕПЕНИ ПРОЯВЛЕНИЯ  
СТУДЕНТАМИ ТОЛЕРАНТНОСТИ 
 
Процессы  интеграции,  глобализации,  происходящие  в  современном 
мире,  приводят  к  росту  интенсивности  взаимодействия  различных 
государств и культур. Возрастающая мобильность населения земного шара 
превращает  многие  страны  в  поликультурные  сообщества,  гармоничное 
развитие  которых  возможно  только  на  принципах  равноправия  и 
равноценности,  толерантного  отношения  к  разным  проявлениям 
человеческой  и  культурной  самобытности.  В  качестве  необходимого 
условия  общения  и  взаимодействия  людей  разных  культур  в 
международной практике утверждается толерантность как общекультурная 
норма  и  личностное  качество  человека.  Эта  тенденция  отражена  в 
«Декларации принципов толерантности», подписанной в ноябре 1995 года 
185  государствами  -  членами  ЮНЕСКО.  Актуальность  исследования 
процесса  развития    толерантности  у  студентов  подтверждается 
противоречием  между  социокультурным  запросом  на  толерантную 
личность      и  недостаточной  разработанностью  моделей  ее  развития  в 
условиях высшего образования. [5]. 
Установление  имеющегося  уровня  развития  толерантности  очень 
важно  для  ис¬следования  механизмов  формирования  этого  качества,  а 

229 
 
также  для  опре¬деления    содержания  и  форм    работы  в  данном 
направлении. 
В  рамках  процесса  студенческой  мобильности,  один  из  авторов 
статьи  проходил  обучение  в  магистратуре  по  педагогике  и  психологии 
Вроцлавского  университета,  со  студентами  которого  было  проведено 
анкетирование и опрос. 
 
 
Таблица 1. Характеристика респондентов. Всего: 88 студентов (100%) 
 
Для  исследования  использовались  следующие  методики  для 
констатирующего 
эксперимен¬та, 
обладающие 
комплексными 
диагностическими 
возможностями. 
Тща¬тельный 
анализ 
исследовательских  возможностей  методик  «Шкала  Фейя  (ди¬агностика 
принятия 
других)», 
«Шкала 
Кэмпбелла 
(диагностика 
доброжела¬тельности)»,  анкета  «Терпимы  ли  Вы  к  чужому  мнению? 
Способны  ли  уважать  иную  точку  зрения?»   (Щебетенко А.  И.),  и  анкета 
«Как я принимаю людей и строю свое поведение» (Вовк, Л. А.), определил 
выбор  именно  этих  методик  в  качестве  инструментария  исследования, 
адек¬ватного  поставленным  задачам.  Также  нами  была  создана  и 
составлена анкета «Уровень толерантной установки среди студентов». Для 
определения  лидера,  харизматичного  студента,  который  и  есть  самый 

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: