РАБҒУЗИДЫҢ «ҚИССАС-УЛ-ƏНБИЯ» ШЫҒАРМАСЫНЫҢ

109 

 

ежелгі  əдебиетіміздің  бұл  дəуірін  тұтас  қарастыратын  қазақ  тілінде  басылып  шыққан 

толыққанды зерттеу еңбек жоқ деуге болады.  

Аталған дəуірдің жекелеген ескерткіштері 1967 жылы, «Ертедегі əдебиет нұсқаларында», 

Б.Кенжебаевтың  «Қазақ  əдебиетінің  тарихы  мəселелері» (1974) атты  кітабында, 

Х.Е.Сүйіншəлиевтің  «Қазақ  əдебиетінің  қалыптасу  кезеңдерінде» (1969), «Ғасырлар 

поэзиясында» (1987), соңғы  жылдары  А.Қыраубаеваның,  Н.Келімбетовтің,  А.Егеубаевтың 

еңбектерінде  жаңа  көзқарас  тұрғысынан  сөз  болып  келеді.  Осы  дəуір  ескерткіштерінен 

«Махаббатнама»  қазақша  аударылып  басылып  шыққан.  Қазақ  тілі  тарихында  Ғ.Айдаров, 

Ə.Құрышжанов,  М.Томановтың  «Көне  түркі  жазба  ескерткішінің  тілі» (1971), А.Ибатовтың 

«Хұсрау  уа  Шырын»  поэмасының  сөздігінде» (1974) қарастырылады.  Сондай-ақ,  ежелгі 

əдебиеттердің айырым  дəуірлерін арнайы  зерттеген  М.Жолдасбеков, М.Мағауин  еңбектерінде 

де құнды пікірлер айтылады.  

Бұл  жанрлар  ХІІІ  ғасырда  араб  мемлекетінде  ресми  іс-қағаз  стиліне  мұқтаждық  туған 

кезде пайда болған жаңа əдеби дəстүрде жазылған. Тарассульдің негізгі белгісі – біреуге немесе 

көпшілікке  арнау  ретінде  жазылады.  Ұйқасты  əрі  ырғақты  қара  сөз – «саж»  стилімен 

орындалған. Онда өлең, мақал-мəтел, Құран мен Хадистерінен үзінділер көп қолданылған. Бұл 

жанр  араб  əдебиетінде  Х  ғасырда  барынша  кемелдеңген  кезі  еді.  Хорезми  «намасына»  осы 

жанрдың  үлкен  ықпалы  болған. «Махаббат-нама»  дастанында  Ренессанс  белгілері  байқалады. 

Ана  тілін  құрметтеуі,  поэзия  тілі – парсы  тілі  болып  қалыптасқанына  қарамастан,  ана  тілінде 

жазуы,  көне  грек  ойшылдарын  пір  тұту,  кейіпкердің  ішкі  жан  дүниесін,  сезім  толқуын  нəзік 

суреттеу  т.б.  осыны  аңғартады.  Хорезми  өз  шығармашылығында  «наманы»  қолдану  арқылы 

намашылыққа  кең  жол  ашты.  Дастанда  араб-парсы  поэзиясының  өлең  түрлерін  қолданды. 

Мысалы,  бəйіт,  ғазал,  мəснəуи,  қыита,  фард  бар.  Негізінен  шығарма  аруз  өлең  өлшемімен 

жазылған лирикалық дастан. Аруз өлең өлшемі түркі поэзиясына Баласағұни мен Қашқарилер 

арқылы  ене  бастаған  болатын.  Шығарманың  көркемдеу  тəсілдері  араб-парсы  поэзиясын  көп 

үлгі алғандығын көрсетеді, шығыс ұғымындағы сұлулық бейнесін жасайды. «Махаббат нама» 

дастанының  көркемдік  дəстүрі  қазақ  əдебиетінде  молынан  сақталған.  Алтын  Орда  дəуірінде 

мемлекет  тілі  де,  əдеби  тілі  де  жергілікті  халық  тілі,  яғни  түркі  тілі  болды.  Шығыс  əлемінде 

араб-парсы  тілінің  үстемдік  құрғанына  қарамастан,  поэзияда  түркі  тілі  дамыды.  Бұған  сол 

уақыттағы  қыпшақ  нəсілді  сұлтан  Бейбарыстың  Египетті  билеуі  де  əсер  етті.  Алтын  Орда 

дəуіріндегі  əдебиетке  ғана  тəн  бір  əдеби  үрдіс – нəзирəгөйлік  дəстүр  болса,  оның  алғашқы 

бастаулары қазақ даласына исламның орнығу кезінде кіре бастады. Жалпы исламдық мəдениет 

аясында  кең  тараған  құран  сюжеттері,  араб-парсы  поэзиясының  түрі  мен  мазмұны  ХІІІ-ХІV 

ғасырлардан  бұрын  қазақ  əдебиетінде  көрінді.  Ғалым  Ахмет  Байтұрсынұлы  қазақ  əдебиетін 

дəуірлеу  процесін  білгірлікпен  «а)  діндар  дəуір,  ə)  ділмар  дəуір.  Діндар  деген  діншіл  деген 

мағынада, ділмар – тілшең деген мағынадағы сөздер» деп екіге бөлген болатын. 

Ғалымның  айтқан  діндар  дəуіріне  ислам  дəуірі  əдебиеті  (Х-ХІІ)  мен  Алтын  Орда 

дəуірінде (ХІІІ-ХІV) жазылған мұраларды жатқызуымызға болады. Ислам дəуірі кезінде түркі 

жұртын діни шығармалармен ислам дінін таратушылар таныстырса, Х-ХІV ғасырларда «ислам 

дінін  бұрынғыдай  арабтар  емес,  енді  жергілікті  түркілердің  өздері  белсенді  түрде  таратуға 

кірісіп  кеткен  еді».  Енді,  түркі  даласында  жазылған  əдеби  шығармалар  «қалыпты  сюжеттер» 

деп  аталып  кеткен  «Мың  бір  түн», «Тотынама»  т.б.  құраннан  алынған  оқиғаларға  құрылды. 

ХІІІ-ХІV  ғасырларда  түркілер  саяси  жағынан  Моңғол  империясының  қол  астына  біріккені 

болмаса,  рухани  дүниесінің  одан  бұрын  келген  мұсылмандық  таным  мен  ежелгі  түркілік 

дəстүрде қалыптасып қалғанын жəне оның мызғымасын осыдан да байқауға болады. Екі бірдей 

жаугершілікті  басынан  кешіріп  отырған  ғасырларда  өмір  сүрген  түркілердің  қираған 

қалалармен  бірге  тəуелсіздігін  жоғалтқаны,  ең  əуелгі,  ақындар  көкірегіне  сыздауық  болып 

қадалды. Бірте-бірте түркілік сана көзін аша бастады. Ал оянушылықтың негізгі шарттарының 

бірі – өткен тарихқа, ғасырлар шаңында қалған əдеби мұраларға оралу, сонымен бірге, саяси-

əдеби сахнадан ысырылып қалған халық тілі – ана тілінің  мəртебесін көтеру. Мұндай  жайлар 

əдебиетімізде  Алтын  Орда  дəуірінен  кейін  де,  ХІХ-ХV  ғасырдың  бас  кезінде  бой  көрсетті. 

Осының  бəрі – нəзира  тəсілінің  тууына  түрткі  болды.  Еуропа  зерттеушілері  оянушылықты 

құбылыс деп тану үшін, негізінен, мынандай шарттарға жауап іздейді.  

Біріншіден, осы аймақта қала мəдениетінің дамуы. Екінші, жазба əдебиеттің қалыптасуы 

жəне  оның  өзекті  тақырыбы – өткен  тарихқа  қатысты  мəселелер  болуы.  Үшінші,  халық  тілін 

саяси жəне əдебиет-мəдениет тіліне айналдыруға қызмет ету. Алтын Орда дəуірінде əдебиеттің 

негізгі  тілі  араб-парсы  тілі  болды.  Бұл  кезде  түркі  тілі  ақындар  ауылынан  ығыстырылып, 

110 

 

«поэзия  тек  парсы  тілінде  жазылады», «ғылым  тек  араб  тілінде  орындалады»  деген  пікір 

қалыптасты.  Аллитерациядан  басталып  ішкі  ырғаққа  құрылатын,  аракідік  кездеспесе,  ұйқас 

болмайтын  ежелгі  түркі  өлеңінің  орнына,  араб  тіліндегі  созылыңқы  қысқа  дауысты 

дыбыстардың  орналасуына  қарай  түзілетін  квантативті  аруз  өлең  өлшеміне  көше  бастады. 

Қарахан  мемлекетіндегі  түркі  билеушілерінің  ыстық  ықыласының  аясында  парсы  ақындары 

болды,  түркі  билеушілерінің  өздері  де  парсы  тілінде  жазды.  Поэзияда  араб-парсы  тілдерінің 

дəурені  жүріп  тұрған  кезде  Алтын  Орда  ақындарының  қаламынан  түркі  тілінде  оншақты 

кітаптың дүниеге келуі екі бірдей жаугершілікті бастан кешіп отырған түркіліктердің рухы мен 

дəстүрдің,  сананын  мықтылығынан  хабар  береді.  Бұл  дəуірде  қазақ  даласында  əбден 

қалыптасқан исламдық тұтастықты шығыстан кірген будда діні ығыстыра алмады.  

ХІІІ-ХІV  ғасырлардағы  Алтын  Орда  əдебиетінің  қолжазба  көшірмелері  біздің 

ғасырымызға  дейін  жеткен  көркем  туындылардың  дені  Құран  хикаяларын  қисса  түрінде 

жаңғыртқан  көркем  туындылар  болып  келеді.  Сопылық  поэзия  ықпалындағы  жоғарыда  атап 

өткен «Махаббат-нама» мен «Шаһнама» сюжетіне жазылған «Құсырау – Шырын» дастанынан 

басқасы  атап  айтқанда:  Əлидің  «Қисса  Жүсібі»,  Хұсам  Кəтибтің  «Жұмжұма»,  Рабғузидің 

«Қисса-и-Рабғузи” («Қиссас-үл  əнбия»  деген  атпен  белгілі),  Сəйф  Сараидің  «Гүлстан  бин 

түркиі»,  Махмұд  бин  Əлидің  «Неһж-үл-фарадис» («Жұмаққа  апарар  жол»)  т.б.  шығармалары 

діни  тақырыпқа  жазылған.  Ренессанс  шарты  бойынша  ақындардың  көне  тамырға  оралуы 

исламдық тамырды тереңдетуден туындаған.  

Алтын  Орда  тұсында  жазылған  Рабғузидің  «Қиссас-үл  əнбиясы»  сөз  болып  отырған 

дəуірдің  хрестоматиясы,  əр  түрлі  жанрдағы  шығармалар  қамтылған,  өз  дəуірі  əдебиетінің 

негізгі ерекшелігін көрсететін  құнды  мұра. Бұл  еңбектің  авторы – Рабат Оғыз қыстағынының 

қазысы  Бұрханаддин  ұлы  қазы  Насреддин  (Лақап  аты – Рабғузи,  Рабат  оғузи  мекенінің 

қысқарған түрі) Рабғузидің өмірі жайлы дерек жоқтың қасы. 

Еуропалық  түркітанушы  А.Бомбачидің  пікірінше,  Рабғузи 1250 жылы  Сырдарияның 

төменгі  ағысындағы  Баршыкентте  өмір  сүрген.  Араб,  парсы  түркі  тілдерін  еркін  меңгерген, 

еңбектерін  осы  тілде  жазған.  Алайда  ғалымның  еңбектерінен  біздің  заманымызға  дейін 

сақталып, бүгінгі ұрпақтың қолына тигені «Қиссас-үл əнбия» ескерткіші ғана. 

«Туған жылы шамамен ХІІІ ғасырдын ортасы. Ол біраз уақыт Рабат Оғызы деген жерде 

қазы  қызметін  атқарды.  Содан  кейін  Мəуренаһрдың  орталығына  барып  Шағатай  ханның 

кеңесшісі,  əмір  Тоқбұға  бекпен  танысады.  Тоқбұға  бектің  өтінішімен  əулиелер  жайлы  қисса 

жазып, оны шамамен 1310-11 жылдары аяқтайды. Насрединнің өлген жылы белгісіз. Ал оның 

жерленген  жері  аңыз  бойынша  Қаршыдан 15 шақырым  қашықтықтағы  Пудин  елді  мекендегі 

Құсам-ата шайхтың бейітінің жанында-мыс  делінген. Орта  ғасырларда «Қиссас-үл əнбияның» 

əр  тілде  бір-біріне  ұқсай  бермейтін  бірнеше  варианттары  пайда  болды.  Əр  түрлілік  оқуға, 

түсінуге қиындық туғызады. Осы себепті Рабғузи пайғамбарлар туралы кітаптың араб, парсы, 

т.б. тілдегі нұсқаларын реттеп, бір жүйеге келтіріп, қағаз бетіне түсіреді. Оны көне түркі тіліне 

асқан шығармашылықпен аударып шығады. Өзінің айтуы бойынша шығарма 1310 жылы (710 

қыжыра) Насреддин Тоқбұға бекке арналып жазылған: 

«Иеті йуз он ерді йылға кім бітілді бұ кітаб  

Иазуб елттім Насреддин Тоқбұға бек табұғұна… 

Бұл кітап жеті жүз оныншы жылы жазылды... 

...Насреддин Тоқбұға бектің құрметіне арнап жаздым…» 

Рабғузидің  бұл  еңбегі  осы  кезеңнен  бастап  (ХІІІ-ХІV  ғғ.)  бүкіл  түркі  халықтарының 

рухани  қазынасына  айналды. «Ол  Құран  кəрім  сүрелерін  жəне  араб,  парсы  тілдеріндегі 

нұсқаларды, басқа да діни исламдық сарындағы материалдарды дереккөз ретінде пайдаланған 

жəне өз жанынан шығарған өлеңдерді жинақтаған». 

Рабғузидің  «Қиссас-үл  əнбия»  ескерткіші  біздің  заманымызға  бірнеше  нұсқада  жетті. 

Көне түркі тілінде үш нұсқасы бар. Бірі – Лондон, бірі – Қазан, бірі – Ташкент нұсқалары. 

Шығарманың  ең  ескі  көшірме  қолжазбалары  Лондондағы  Британия  музейінің 

кітапханасында, 

Санкт-Петербургтағы 

М.Е.Салтыков-Щедрин 

атындағы 

көпшілік 

кітапханасында  сақталған.  Бірнеше  көшірмесі  КСРО  Ғылым  академиясының  Шығыстану 

институтының  Санкт-Петербургтегі  бөлімінің  кітапханасында  да  бар.  Ең  алғаш 1859 жылы 

белгілі түрколог Н.И.Ильминский Императорлық Қазан университетінің баспаханасынан толық 

текстін  бастырып  шығарды.  Шығарушы  көпшілікті  ескерткіштің  мазмұнымен  ғана 

таныстыруды мақсат еткен. Қандай қолжазбаны пайдаланғаны мəлім емес. Жорамал бойынша 

екі түрлі қолжазбаны негізге алған сияқты. Бұл жөніңде П.М.Мелиоранский былай дейді: 

111 

 

«Шамасы  Н.И.Ильминский  кейін  Азия  музейінде  сақталған  №361  қолжазбаны 

пайдаланған  тəрізді  жəне  ол  императорлық  көпшілік  кітапханасындағы  Дорн  каталогында 

тіркелген №ХІІ қолжазбамен де таныс болған болуы керек». 

Түрколог  ғалымдар  «Рабғузи  қиссаларының»  ең  көне  қолжазбасы  бойынша  толық  та 

ғылыми  текстін  іздестірген. «Іздеген  жетер  мұратқа»  демекші, 1893 жылы  Лондонға  барған 

сапарында П.М.Мелиоранский Британия музейіндегі ең ескі, толық қолжазбаны қарап шығып, 

кейбір  көшіріп  алған  үзінділерін  елге  оралған  соң, 1897 жылы  жариялады.  Бұл  болашақта 

жасалатын ғылыми-салыстырмалы толық текстке үлгі етіп аларлықтай еңбек болды. Автордың 

ұйғаруы бойынша, ескерткіштің ондай баспасы əдебиет, тарих, тіл зерттеушілеріне жан-жақты, 

толық  сенімді  материал  бола  алатын  кітап  болып  шығуы  керек.  Ғалым  үзіндіде  Британия 

нұсқасын  Москва,  Санкт-Петербург  кітапханаларындағы  қолжазбалармен  де  салыстырып 

отырған [1, 59]. 

П.М.Мелиоронский  еңбегінің  жалғасындай  болып,  Санкт-Петербург  кітапханасындағы 

қолжазбалардың ішінен ол бұрын жариялап үлгермеген Лондон нұсқасының бірнеше үзіндісін 

С.Е.Малов тауып бастырған. 

Ал  Н.И.Ильмиинский  баспасы  бойынша  берілген  үзіндісі  С.Е.Маловтың 1951 жылы 

жоғары  оқу  орындарының  студенттеріне  арнап  шығарған  «Көне  түркі  жазба  ескерткіштері» 

деген кітабына да енгізілді. 

«Рабғузи  қиссаларының»  жеке  үзінділері  Н.П.Остразлиевтің (1874 ж.),  Н.Ф.Катановтың 

(1894 ж.) мақала еңбектерінде бар.  

Н.Ф.Катанов «Мұсылман аңыздары» деген мақаласында Қытайдың Гань-Су-Синь-Цзянь 

провинциясын  аралағанда  жергілікті  мұсылмандардың  айтуымен  жазып  алған  кейбір 

аңыздарды  құранмен, «Рабғузи  қиссаларымен»  салыстыра  қатар  жариялап,  өзара  ұқсастығын 

көрсеткен. 

«Рабғузи  қиссалары»  əдеби  мұра  ретінде  өзбек  əдебиетінің  тарихында  ертеден 

қарастырылып, 1950 жылы  М.Айбектің  алғы  сөзімен  шыққан  «Өзбек  əдебиетінің 

антологиясында жарияланған». 

«Бұл  ескерткіш  қазақ  əдебиеттану  ғылымында  бірінші  рет 1967 жылы  профессор 

Б.Кенжебаевтың  басшылығымен  филология  факультетінің  студенттеріне  арналып  шыққан 

«Ертедегі  əдебиет  нұсқалары»  атты  хрестоматияға  енгізілді.  Мұндағы  үзінділер  «Рабғузи 

қиссаларының» 1914-жылғы Қазан баспасынан алып жарияланған. Ал зерттеушілер Ғ.Айдаров 

пен  Ə.Құрышжанов,  М.Томановтың  филология  факультеттеріне  арналған  «Көне  түркі  жазба 

ескерткіштерінің  тілі» (1971 ж.)  деген  оқулығында  ескерткіштің  жазылу  тарихы,  əртүрлі 

көшірмелері  жайлы  мəліметтер  берілген: «Шемсуддин  Хусайнов  Н.И.Ильминский  баспасын 

қайталаған  (Қазан, 1881 ж.);  Гулям  Хасан  Арифджанов – метографиялық  баспа  «Қиссасул 

анбия» (Ташкент, 1917 ж.); «Өзбек əдебиетінің үлгілері» (Ташкент-Самарқант, 1928 ж.) деген 

жинақта үзінділер келтірілген. Я.Будагов пен В.Радловтың белгілі сөздіктерінде де «Қисса-сул 

əнбияның» лексикалық материалдары бар» [2, 216]. 

Б.Кенжебаевтың  бастамалы  еңбегінен  кейін  əдебиеттанушылар  Х.Сүйіншалиев, 

М.Жолдасбеков,  А.Қыраубаева,  Н.Келімбетов,  Г.Асқаровалардың  зерттеу  еңбектерімен 

жалғасты.  Қиссаның  қазақша  аударылуында  Б.Сағындықұлының,  Н.Сағындықовтың, 

Р.Мұқанованың  еңбектері  бар.  Ал  қырғыз  əдебиетшілері  Теміралы  Қунашев,  Қамбаралы 

Ботояров  ескерткішті  аударып,  əрбір  пайғамбарларға  арналған  қиссаларды  бөлек-бөлек  кітап 

етіп, «Пайғамбарлар баяны» деген атпен жариялады. 

Рабғузи  қиссаларының  алғаш  қолға  алынған  кезінен  бастап,  қазірге  дейінгі  зерттелуі 

барысын  қарастыра  келгенде  көретініміз:  ескерткіш – тілдік-лингвистикалық  жағынан  да, 

əдебиеттік сипаты жағынан да біраз зерттелген. 

Қорыта  келгенде,  Біз  Рабғузидің  бұл  шығармасын  танып  білу  арқылы  бүгінгі  қазақ 

əдебиетінде  қисса  жанрының  өмірге  келу  жолдарын,  қазіргі  қазақ  тілінің  даму  сатыларын 

тереңірек  ұғынатын  боламыз.  Жəне  де  бұл  қиссаның  аты  айтып  тұрғандай  тек  діни  шығарма 

ғана емес, сонымен қатар дидактикалық, танымдық мəні зор, дүниəуи əңгімелері мен өлеңдері 

кейінгі əдебиеттің дамуына ықпал еткен, кейіннен қазақ əдебиетіндегі нəзира дəстүрмен туған 

діни, ғашықтық, батырлық дастандарға жол салған шығарма екені анық. 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 163 б. 

2. Қазақ  əдебиетінің  қысқаша  тарихы. 1-кітап:  Оқу  құралы. – Алматы:  Қазақ 

университеті, 2001. – 467 б. 

 

112 

 

УДК 811. 512. 141 

 

СИНТАКСИКО-КОНСТРУКТИВНЫЕ ПОВТОРЫ В БАШКИРСКОЙ РАЗГОВОРНОЙ 

РЕЧИ 

 

Басырова Г.А. 

Стерлитамакский филиал БашГУ, г.Стерлитамак, 

Республика Башкортостан, Российская Федерация 

 

В  тюркских  языках  одним  из  продуктивно  используемых  приемов  в  разговорной  речи 

являются  повторы.  На  них  первыми  обратили  внимание  Е.И.Убрятова,  В.Г.Егорова, 

Р.А.Аганин, М.И.Адилова и др. В их работах повторы исследованы в грамматическом плане и 

вне связи с разговорной речью.  

Е.И.Убрятова  отмечает,  что  повторение  основы  слова  в  форме  зависимого  от  нее  члена 

предложения  в  якутском  языке  имеет  целью: 1) особое  выделение  повторяемой  основы  в 

предложении; 2) усиление  ее  с  выражением  грамматических  понятий; 3) эмоциональное  ее 

усиление [9, 82]. Наблюдаемые  еще  в  различных  письменных  памятниках, «повторения 

переходят  в  способы  выражения  дополнительных  грамматических  значений.  Особенно  это 

проявляется  в  случаях  с  глаголами  и  прилагательными,  когда  повторение  основы  в  форме 

зависимого  от  нее  члена  предложения  является  дополнительным  средством  выражения 

грамматических значений вида и степени качества. В случаях с существительными повторение 

основы в форме зависимого от нее члена чаще является средством выражения грамматических 

значений вида и степени качества. В случаях с существительными повторение основы в форме 

зависимого  от  нее  члена  чаще  является  средством  придания  эмоциональной  выразительности 

повествованию» [9, 91]. 

Основной идеей удвоения является усиление значения слова в том или ином отношении. 

Эта  возможность  особенно  четко  прослеживается  в  разговорной  речи.  В  языках  мира  слова-

повторы  чаще  всего  выступают  как  показатели  грамматической  категории  множественного 

числа  имен,  категории  разделительных  числительных,  категории  превосходной  степени 

прилагательных и т.д. [3, 119]. 

В  работе  М.И.Адилова  рассматриваются  синтаксико-конструктивные  повторы,  так 

называемые  «повторы  с  внутренним  членением»,  где  компоненты  входят  между  собой  в 

подчинительные связи. Это – глагольные сочетания с прямым дополнением, сочетания глагола 

с  глаголом  в  самых  различных  формах,  повторный  вид  простого  сказуемого,  повторение 

подлежащего  в  сказуемом,  которые  являются  нерасчлененными  словосочетаниями  и 

предложениями. Автор рассматривает их в плане лексикологизации [1, 21]. 

В  последующем  Р.Амиров  исследует  прием  повторение  основы  слова  как  особенность 

организации  простого  предложения  в  разговорной  речи [2: 1972]. Автор  отмечает,  что 

повторение  основы  как  речевой  прием  выполняет  следующие  коммуникативные  цели: 1) 

обеспечивает  экономный  способ  выражения  мысли; 2) служит  для  организации 

эмоционального  выражения  мысли,  логического  выделения  предмета,  действия; 3) для 

поддержания связи между репликами в диалогической речи [2, 16]. По его мнению, связанные 

повторы организуются путем зависимых отношений составляющих компонентов. Компоненты 

повторов соединяются между собой посредством предикативных, объектных, определительных 

отношений [2, 17]. 

Повторение  слов  как  конструктивный  элемент  диалога  рассмотрены  в  работе 

Ф.С.Сафиуллиной.  По  ее  мнению,  связь  реплик  в  диалогической  речи  осуществляется  при 

помощи  повторов  отдельных  слов,  словосочетаний  первой  реплики  во  второй.  Эти  повторы 

осуществляют как смысловую, так и структурно-грамматическую связь между репликами, чем 

и  отличается  повтор  в  диалоге  от  лексико-грамматических  повторов,  основной  функцией 

которых  является  усиление  значения  повторяемого  слова – обозначения  грамматического 

значения множественности, превосходной степени прилагательных, интенсивности действия и 

т.д. [8, 88]. Так  же  в  ее  работе  исследуются  однокоренные  конструкции  (она  их  предлагает 

назвать  редуплицированными  формами  имен  и  глаголов)  преимущественно  разговорно-

бытовой сферы употребления.  

При  определении  повторов  с  семантической  и  формальной  точки  зрения  формируются 

различные взгляды: 1) повторы рассматриваются как разновидность сложных слов; 2) повторы 

113 

 

и  парные  слова  рассматриваются  как  одна  синтаксическая  категория.  Основной  причиной 

являются  недостаточное  изучение  слов-повторов,  парных  слов  и  формальное  отношение  к 

строению  слов  в  башкирском  языке.  Если  рассмотреть  строение  повторов  и  парных  слов  с 

формальной  точки  зрения,  то  они  оба  состоят  из  двух  и  более  слов,  поэтому  они  образуют 

сложные  слова.  В  частности,  повторы  отличаются  от  сложных  слов  семантической  и 

стилистической функцией и являются отдельной синтаксической конструкцией.  

Отличительные  особенности  парных  слов  от  повторов: 1) в  повторах  подразумевается 

использование  (повторение)  одних  и  тех  же  слов,  а  в  парных  словах  компоненты  разные; 2) 

повторы  обозначают  множественность,  объемность,  повторение  мысли,  а  парные  слова – 

обобщение, сбор или отрицательное значение. 

По  строению  повторы  делятся  на  два  вида:  полные  (абсолютные)  и  неполные 

(сокращенные) повторы. 

Встречаются следующие виды абсолютных повторов: 

1)  полные,  однородные  повторы.  При  повторном  использовании  слово  остается  не 

изменненным: 

Зөлфиə. Ə «тала

ҡ

» ни тигəн һү

ҙ

 һуң ул? 

Хикмəт. Тала

ҡ

… Бына һин у

ҡ

ыған кеше… һин əйт (И.Абдуллин). 

2) морфематические повторы. В этом случае повторам добавляются различные аффиксы:  

а) первый компонет использется в форме исходного падежа: 

Сахаров. Һин уны, бабай, Сөннəтовтан һора инде. 

Ҡотлоғужа.  Сөннəтов…  Сөннəт… 

Ҡ

өрьəндə  лə,  халы

ҡ

  араһында  ла  ундай  исемде 

ишеткəнем ю

ҡ

 (И. Абдуллин). 

б) повторы, образованные при помощи элемента – һа: 

– Бир

ҙ

е һиңə! 

Ҡ

ола

ҡ

ты бормаһа… 

– Борһа – борор – старшина бит (И. Абдуллин). 

в) антономические повторы, образованные при помощи элемента – мə, – мə: Гөлбə

ҙуан. 

Күрергə насип булһын. 

Шаһи. Насип булмаһа, ү

ҙ

ебе

ҙ

 насип итербе

ҙ

 (М. Кəрим). 

г) второй компонент используется в форме деепричастия прошедшего времени: 

Батырбаев. Аңлайым мин һине, Самат Солтанович. 

Самат. Аңлағас… коммунистың йө

ҙ

ө берəү генə булырға тейеш (И. Абдуллин).  

Сания. Ул да я

ҙҙ

ы. 

 Рəсих. Я

ҙ

ғас? Ниңə антығы

ҙҙ

а торманығы

ҙ

 (И.Абдуллин). 

д) прилагательные с противоположным значением: 

Лəйсəн. 

Ҡ

асандыр һин миңə, көсһө

ҙҙ

əр

ҙ

е ғəфү итергə кəрəк, тигəйнең. 

Аяз. Көслөлəр

ҙ

ең йəр

ҙ

əрен тартып алмай

ҙ

ар (И. Абдуллин). 

е) глагол в форме изъявительного наклонения повторно используется в форме условного 

наклонения и в отрицательной форме: 

Сөннəтов. Телең көрмəлə башланы. Бар, 

ҡ

айт.  

Нурғужин. Көрмəлһə…күңелем көрмəлмəй минең (И.Абдуллин). 

Гəрəй.  Нисек  улай.  Районға  бит: «Силос  һалыу  планын  тултыр

ҙ

ы

ҡ

», – тип  сводка 

бирелде түгелме һуң? 

Шəүкəтов. Бирһə. Башланған эш бөткəн – эш инде ул… (М.Кəрим). 

Неполные повторы не встречаются в башкирском языке. 

Повторы  в  зависимости  от  места  в  предложении  делятся  на  несколько  видов.  Простые 

повторы – повторение  одного  слова  или  словочетания  несколько  раз  в  предложении.  Такие 

повторы в предложениях встречаются часто. Автор обращая внимание слушателя, читателя на 

эти  слова  добивается  усиления  эмоциональности,  значимости  речи.  Примеры:  –Берəү

ҙ

əр 

оялсан булып киткəн икəн. Харап! – Быныһын Көмөшбикə семеттереп алды. 

– Оялам, тигəс, оялам… (М.Кəрим). 

Один из видов приема повторения основ, имеющих силу воздействия – анафора – часто 

встречается в диалогической речи. Автор осознанно и специально повторяя одни и те же слова 

или словосочетания в каждом предложении или в начале абзаца, обращает внимание читателя, 

слушателя  на  эти  слова,  эмоционально  воздействует  на  них.  Например: - 

Ҡ

ы

ҫ

ылма, - тип 

ҡ

ыс

ҡ

ыр

ҙ

ы Лəлə 

ҡ

əйнəһенə. – Ү

ҙ

 балам, телəһə нишлəтəм.  

114 

 

– 

Ҡ

ы

ҫ

ылма,  тип  ни…  Бе

ҙ

 

ҙ

ə  балалар  ү

ҫ

тер

ҙ

ек.  Һинең  кеүек,  бер 

ҙ

ə  а

ҡ

ырманы

ҡ

-

екермəнек, 

ҡ

а

ҡ

маны

ҡ

-һу

ҡ

маны

ҡ

 (Ф.Мыр

ҙ

а

ҡ

аев).  

В  разговорной  речи  можно  встретить  и  эпифоры.  Автор  заканчивая  предложения  или 

абзацы одними и теми же словами ставит целью усиление силы воздействия текста, обращения 

внимания  конкретно  на  эти  слова::  Сəскəле 

ҡ

ыр

ҙ

ар,  йəшел  урмандар,  а

ҡ

  тажлы  тау

ҙ

ар, 

ҡ

оторон

ҡ

о океандар йəшəрме, ю

ҡ

мы? Йəшəр! Мең йəшəр! Мəңге йəшəр! (М.Кəрим).  

Таким  образом,  повторы  как  стилистический  прием,  усиливают  эмоциональность 

разговорной  речи,  помогают  показу  усиления  действия,  психологического  состояния, 

внутреннего переживания человека.  

 

Список литературы: 

1. Адилов  М.И.  Синтаксико-конструктивные  повторы  в  азербайджанском  языке / 

М.И.Адилов // Вопросы  тюркских  языков  и  взаимоотношения  их  с  другими  языками. – Баку, 

1972. 

2. Амиров  Р.С.  Особенности  синтаксиса  казахской  разговорной  речи / Р.С.Амиров. – 

Алма-Ата: Издательство “Наука” Казахской ССР. – 1972. – 180 с. 

3. Басырова  Г.А.  Повторы  в  башкирской  разговорной  речи // Диалектология,  история  и 

грамматическая  структура  тюркских  языков:  сборник  материалов  Международной 

тюркологической  конференции,  посвященной  памяти  профессора  Казанского  университета 

Д.Г.Тумашевой (21-24 октября 2011 г.) / под.ред. Р.Р.Замалетдинова. – Казань: Отечество, 2011. 

– С.119-122. 

4. Басырова  Г.А.,  Каримова  Л.  Повторы  в  башкирском  языке // Филологические  науки: 

взгляд  молодого  филолога:  Сб.  материалов  Всерос.науч.-практ.конф.  аспирантов,  студентов  и 

учащихся, 17-18 мая 2012 г.,  Республика  Башкортостан,  г.  Стерлитамак:  в 2-х 

частях.Ч.1./Отв.ред.З.И.Саляхова,Л.М.Хусаинова.–Стерлитамак:  Стерлитамак.гос.пед.акад.им. 

Зайнаб Биишевой, 2012. – С. 109-112. 

5. Басырова  Г.А.,  Хасанова  Ф.  Повторы  как  конструктивный  элемент  вставочных 

конструкций разговорной речи // “Занкиевские чтения”: Материалы Всерос.науч.-практ.конф. – 

Тобольск: ТГСПА им. Д.И.Менделеева, 2012. – С. 135-136. 

6. Егоров  В.Г.  Слова–повторы  как  показатели  формальных  грамматических  категорий  в 

ряде языков мира / В.Г.Егоров // Филологический сборник: Уч.зап. научно-исследовательского 

института при Совете Министров Чувашской АСС. Вып. XXVIII. – Чебоксары, 1965. 

7. Ирғəлина Г. Парлы һү

ҙҙəр һəм уларҙы өйрəнеү // Башҡортостан уҡытыусыһы. – 1973. 

– № 5. – 35-се б. 

8. Сафиуллина  Ф.С.  Синтаксис  татарской  разговорной  речи / Ф.С.Сафиуллина. – Казан: 

Издательство Казанского университета, 1978. – 253 с. 

9. Убрятова  Е.И.  Усилительное  повторение  основы  слова  в  форме  зависимого  от  нее 

члена предложения в якутском языке / Е.И.Убрятова // Тюркологические исследования. – М.-

Л., 1963. 

 

 

УДК 811.512.141`36 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: