Ж.БЕКТҰРОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ-ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ

247 

 

Кəгенұлы Бектұров. Ол өзінің ауқымды да бейнелі сөздерімен Орталық Қазақстанның көптеген 

фактілері мен тарихи оқиғаларын көпшіліктің жадында қалдырды. 

Ж.Бектұров шеберлігі нақтылы фактілер мен деректердің шеңберінен шықпай отырып-ақ, 

шығармаға  үлкен  танымдық,  көркемдік  сипат  дарыта  білуден  байқалады.  Мұнда  деректілік - 

негізгі  көркемдік  тəсіл.  Деректі  жанрда  əдеби  шығармаға  тəн  көркемдік  сипаттар,  өмірдегі 

нақтылы  шындық,  баяндалып  отырған  жағдайлар,  автордың  ой  елегінен  өткізіліп,  оның  сезім 

əсерлерімен  нəрленіп  шығуы  арқылы  танылады.  Нақты  жайлар,  жеке  фактілер  жинақталып, 

қорытылып,  типтік  дəрежеге  көтеріледі. «Кез  келген  дерек  шығармаға  арқау  бола  алмайды. 

Маңызды өмір құбылысын, адам мінезінің елеулі өзгешелігін танытатын жайлар, деректер ғана 

жазушы  назарын  өзіне  аудара  алады» [1], – деген  пікірді  нысанаға  алсақ,  Ж.Бектұров  тарихи 

шындыққа  негізделген  өмірде  болған  нақтылы  жайларды  анық  мəлімет,  айқын  деректерге 

сүйеніп,  өмірбаяндық  (автобиографиялық),  естелік  түріндегі  (мемуарлық),  публицистикалық 

түрде жазған.  

Жазушының көтерген тақырыптарының ауқымы да, мөлшері де өте кең. Олардың ішінен 

жоғары  бағаға  ие,  құнды  естеліктерінің  қатарына:  əдебиет,  тарих  өкілдері  туралы,  жер-су 

атаулары жайлы өрбіген ойлары мен мақала, жолжазба түрінде əр жылдары жазылып, əр түрлі 

басылым  беттерінде  жарияланған,  түрлі  жинақтарға  енген  "Ағалардың  жазығы  не?", "Қайран 

абзал ағалар", "Аға жазушы", "Ұлы ханның ұрпақтары", "Жақсы жолда", "Атыңнан айналайын 

туған  жер", "Сібір  сілеміндегі  сүрлеулер", "Жаужүрек", "Өң  бе,  түс  пе?", "Кенесары 

керуенінде", "Тайбурылдың өлімі" секілді еңбектері ерекше атауға тұрады.

 

Азаткер ағалардың 

дүниелерін  көзі  қарақты  оқырманға  ұсынып  қана  қоймай,  елін,  жерін  қызғыштай  қорғаған 

батырлар  мен  ғұламалардың  бірлікке,  ерлікке  толы  кезеңдері,  сондай-ақ  Əлихандар  бастаған 

бағытты  жалғастырушы  Міржақып,  Мағжан,  Ахмет,  Жүсіпбектей  тұлғалардың  заманның  қос 

өкпеден  қысқан  тар  жол  тайғақ  кешудегі  отбасындағы,  қоғамдағы,  мемлекеттік  деңгейдегі 

өрелі-өнегелі өмірнамалары, естен кетпес қуғын-сүргіндегі жазушының өзі жəне замандастары 

тартқан тағдыр тауқыметі, өзі өскен Сарыарқа өлкесінің аңыз, ертегі қиссаларының қыр-сыры, 

өзге де тарихи деректер нақты дəлелмен кеңінен суреттелген очерктерін жинақтай келе, оларды 

екі топқа жіктеуді дұрыс көрдік. 

1

 

Халық  ауыз  əдебиетіне,  фольклорымызға  байланысты  көнекөз  қариялардан  естіген, 

жазып  алған,  өзі  зерттеулер  жүргізу  арқылы  нақтылаған  аңыз-ертегі,  жыр,  қиссалар,  халық 

ақындары мен жыршылар, сал-серілер туралы жазбалары. 

2

 

Ұлан-байтақ кең жеріміздің ішкі-сыртқы көріністеріне, табиғи жаратылыс, қасиеттеріне 

сай қойылған лайықты атаулардың сақталуына куə əдебиет, тарих, география үшін құндылығы 

жоғары деректері. 

Ж.Бектұровтың  ертерек  жазған  мақалаларында  қазақ  əндерін  сынау  басым  болса, 1970 

жылы  "Орталық  Қазақстан"  газетінде  жарияланған: "Сарыарқа  саяхатында"  мақаласында 

Қарағанды  облысына  келген  алматылық  жас  ақын-əншілердің  əнді  шебер  орындағанын, 

əндердің тазалығын, бұзылмағанын да айтқан. 

Халықтың  жазба  əдебиеті  дамып  келе  жатқанмен,  бəрі  бірдей  шығармаларын  баспаға 

ұсынуға құлықсыз екендігін атап өтіп, əсіресе, Ұлы Отан соғысы кезіндегі ел арасында тараған 

шығармаларды жинақтау, топтастыру, тарих пен əдебиетке нақты дəлел болатын айтқан. 

Ж.К.Бектұровтың "Аңыз соңы" еңбегіндегі: "Бала мінезді Əлекең (Əлкей Марғұлан) бірде 

менен  осы  Моншақты  жотасының  дəл  қай  аймақта  екенін  біліп,  қатты  қуанып  еді. "Адам 

бармаған, ат баспаған жерлер аз емес қой, бұрын ол кісі Моншақты жотасын Шəуешек жақта 

деп түйген екен" [2], - деген естелігін де назарға алғанымыз жөн. 

Академик  Ə.Марғұланның  Ж.Бектұров  дерегіне  ықылас  қойып  "халық  аңызы  "Алтын 

сандық", "Қарқара", "Домбыра", "Моншақ" секілді атауларды Баян сəлемдемелері түсіп қалған 

жерлер деп есептейді" [3],- деген түйіні де сөзімізді қуаттай түседі. 

Қ.Жұмалиевтің  зерттеуіне  зер  салсақ: "Қозы  Көрпеш - Баян  сұлу"  жырын  халық  көп 

заманнан  сүйіп  тыңдаған.  Мұны  осы  екі  ғашықтың  əңгімесіне  байланысты  қойылған  жер,  су 

аттарынан  танимыз.  Өлеңі  өзені  Қарабай  мен  Сарыбайдың  қонысы  деседі.  Қарабай  антын 

бұзып, "Қызымды жетім ұлға бермеймін", - деп өлеңінің аяғын өрлей Аякөзге көшеді. Көшкен 

күні Қарабайдың сабасы жарылады. Сол жер Ақкөл, Жайылма атаныпты. Айбас Баянға "Алтын 

айдар,  шоқ  белбеу  жарың  бар,  соны  əкелемін",-  деп  қанатты  қара  биеден  туған  бақа  айғырға 

мініп  қашады.  Сəлемдемеге  Баянның  домбырасын,  бет  моншағын,  қарақарасын,  алтын 

сандығын,  ақ  жамшысын  алады.  Айбас  жолда  адасады.  Алдынан  өткелсіз  орман  шығып, 

248 

 

Баянның  домбырасы  мен  моншағын  ұмытады.  Содан  ол  жер  "Домбыралы", "Моншақты" 

атанған, сандығы қалған жер "Алтын сандық", "Ақшатау" атанған, - дейді [4]. 

"Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жырында көптеген жер-су аттары, ру, тайпа, атаулары, адам 

есімдері  кездеседі.  Осы  атауларға  байланысты  аңыздар,  хикаялар,  кейбір  деректер  құнтталып 

жиналса, əдебиетшілерге, тарихшыларға, этнографтарға, тілшілерге, бір сөзбен айтқанда, əдеби 

жөне  тарихи  өлкетанумен  шұғылданушыларға  баға  жетпес  материал  болатыны  сөзсіз.  Тек 

жиналуы құнтталса ғана мұратқа жетеміз, - деген Е.Сыдықов пікірі де орынды [5]. Ж.Бектұров:

 

"Қиссада "Моншақты" тау аталып тұр,

 

Түсінгей соны анықтап жатқаным деп...

 

Тегіннен "Моншақты" деп ат қоя ма?

 

Қоршаған қара орманға көз тоя ма?

 

Тастапты бір биікке домбырасын,

 

Əн-күймен жүрегінің дерті қалып.

 

Кетіпті Баян сұлу елге налып,

 

Жерінен айрылғанда естен танып, - дей келе, Баянның өз

 

жерінен білмейтін, танымайтын 

елге,  алыс  сапарға  аттанарда  "Балталы,  бағаналы,  ел  аман  бол", - деп  қоштасқанын  көпшілік 

мектеп бағдарламасынан білетінін де айтқан. 

Шежіреші халық жырларын тек өз жеріне тартуды мақсат етсе, "Қыз Жібек", "Ер Тарғын" 

секілді  ауыз  əдебиетінің  інжу-маржандарынан  да  ұқсастық  іздеп,  қалам  тартуы  мүмкін  еді. 

"Тарихи  шығармада  құрғақ  қиял  өмір  шындығынан,  болмыстан  тыс  тұрып  нəтижелі  бола 

алмайды", - деген  Жанғара  Дəдебаев  пікіріне  сүйенсек [6], Ж.Бектұров  жоғарыда  сөз  болған 

жыр төңірегінде ғана осындай ой, пікір айтқан. 

Жазушы  мөдениетіміздің  əдеби  қорын  молықтыра  түсетін,  тілімізге,  теңеу-

баламаларымызға өнеге болып кіретін ауыз əдебиетінің бай үлгілерін ерінбей-жалықпай жинау, 

мұның  бүгінгі  өскелең  өмірімізге,  тілек-талабымызға  пайдалы-тиімділерін,  кəдеге  асатын 

құндыларын іріктеп, саралап алуға ауыл-қаладағы оқытушыларымыздың, əдебиетшілеріміздің, 

журналистеріміздің  жалпы  ауыз  əдебиетін  қадір  тұтатын  адамдарымыздың  тікелей  ат 

салысулары қажеттігін, мазмұнды, парасатты бүгінгі қауым ғибрат аларлық көркем сөзді дария 

түбінен  меруерт  сүзгендей  іріктеп,  асылды  жасықтан  ажырата  білулері,  əлдеқалай  жұғымды, 

қосынды тоттан аршып ала білулері керектігін ортаға салған.

 

Ж.Бектұровтың  халық  ертегілерінен  бастау  ала  отырып,  фольклорлық  шығармалардың 

ізімен жаңаша жаңғырта жазған еңбегіне тоқталғанда, "Қазақтың өр жерінде жыр нұсқасының 

табылуы,  ұқсас  кешененің  болуы  "Қозы  Көрпеш - Баян  сұлу"  жырының  оқиғасы  сол  арада 

болды дегендік емес. Жырдың көп нұсқасының болуы сонша жыршының қолынан өткендігінің 

белгісі. Өңделіп, толығып, жыршы өз жеріне қарай, ру, ел аттарына қарай бұрып та жіберген. 

Ең  күшті  жырда  жер-су  аттары  өзгеріссіз  сақталып  қалған, - деген  пікірді  негізге  алсақ [7], 

біздің ойымыз əлемдік деңгейде аталып өткен жырды өз жерімізге тарту емес, сақталған жер, 

су  атауларының  жайын  анықтап,  еліміздің  өзге  аймақтарында  да  мұндай  атаулар  кездесіп 

жатса, пікір алысып, тарихи аңызды зерделеуге үлес қосу.

 

"Осы  күні  кейбір  жастар  қайтсе  де  "жақсы  қазақ"  болғылары  келіп,  өз  жандарынан 

қайдағы  жоқты  қисынсыз  сөздерді  шығарып  алып  жүр.  Халық  өзінің  тұрмыс  қарекетіне, 

əлеуметтік  ахуалына,  жер-су  ыңғайларына  қарай  ертеден  қойған  жер  аттарын  жаңадан 

өзгертудің  зиянынан  басқа  еш  пайдасы  жоқ",-  дей  келе,  ол  қазақ  жерінің  көптеген 

аймақтарының тарихи атауларын нақты атап берген.

 

Ж.Бектұровтың  өткір  тақырыпты  қозғаған  еңбектерін  саралай  келіп,  оны  сөз  қадірін 

жетік меңгерген қаламгер, халық ауыз əдебиетін жинаушы, фольклортанушы, қазақ əдебиетінің 

көрнекті  өкілдерінің  шығармашылъқ  өмірбаяны,  еңбектері  туралы  əдебиет  тарихы  ушін 

маңызды  деректер  қалдырған,  əдебиет  саласында  ұлттық  байлыгымызды  сақтау  жолдарын 

көрсеткен  шежіреші-жазушы,  ұлан-байтақ  жеріміздің  ішкі-сыртқы  көріністеріне,  табиғи 

жаратылыс,  қасиеттеріне  сай  қойылған  атаулардың  анығын  зерделеп  ғылымға  беймəлім 

сырларды  анық  көрсеткен  географ,  тарих  бетінде  жаңсақ  айтылган  жайттарды  анықтаған 

зерттеуші.  

 

"Ұлдарына  қоймайтын  жақсы  аттарды  жерлеріне  қойған", - деп  Ə.Кекілбаев  айтқандай, 

қазақ  халқының,  əсіресе,  өзі  туып  өскен  Арқа  өңірімен  шектес  жатқан  мекендердің  жер-су 

атауларының "атынан айналған" Ж.К.Бектұров мұрасынан əдебиет ғана емес, тарих, география 

ғылымдарының үлесіне де тиер мағлұмат жетерлік.

 

 

249 

 

Əдебиеттер тізімі: 

1. Əдеби терминдер сөздігі. - Алматы: Ана тілі, 1996. – Б.79. 

2. Бектұров Ж. Аңыз соңы // Орталық Қазақстан.1991, 16 қараша. 

3. Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры. Құрастырған: Əуезов. – Алматы, 1936. – Б.235-236. 

4. Жұмалиев Қ. Қазақ əдебиеті тарихы. 2-бөлім. – Алматы, 1950. – Б.18. 

5.  Сыдықов  Е. «Қозы  Көрпеш-Баян  сұлу»эпосы - Əлемдік  мəдени-тарихи  құбылыс. – 

Алматы, 2002. – Б.11. 

6. Дəдебаев Ж. Жазушы еңбегі. - Алматы: Қазақ университеті, 2001. -303 б. 

7. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз əдебиеті. – Алматы, 1958. – 279 б. 

 

 

УДК 378 (072) 

 

ГРАММАТИКА

 

М.С.УМЕТБАЕВА 

 

Хусаинова Л.М. 

Стерлитамакский филиал БашГУ, г. Стерлитамак, 

Республика Башкортостан, Российская Федерация 

 

Башкирами,  их  языком,  фольклором,  бытом,  культурой  интересовались  первоначально 

русские  просветители,  краеведы  такие,  как  Р.Г.  Игнатьев,  В.В.  Катаринский,  А.Г.  Бессонов, 

М.В.  Лоссиевский,  С.Г. Рыбаков  и  др.  Возможно  именно  поэтому  первые  азбуки,  словари  и 

многие  национальные  алфавиты,  предложенные  для  башкирского  языка,  основывались  на 

буквах кириллицы, так как русские исследователи образцы башкирского народного творчества 

фиксировали, пользуясь русской графикой (кириллицей) [Галяутдинов, 2000:101].  

Но и выходцы из башкир в своих исследованиях обращались к русскому алфавиту. Так, 

российский  дипломат,  переводчик  М.  Биксурин  (Бекчурин)  составляет  рукописный  словарь 

«Перевод слов на башкирский язык», датируемый 80-ми годами ХVII в., в котором содержится 

360 слов русского языка в переводе на башкирский, при этом переводы приводятся на русской 

и  арабской  графике  [Ишбердин, 1986:11]. В 1869 г.  в  Казани  он  издает  словарь  «Начальное 

руководство  к  изучению  арабского,  персидского  и  татарского  языков  с  наречиями  бухарцев, 

башкир, киргизов и жителей Туркестана». В нем впервые даны систематизированные сведения 

о  башкирской  грамматике,  сделан  сравнительный  анализ  башкирских,  татарских,  казахских 

языков  с  арабским,  персидским  и  русским.  В  конце  учебника  помещены  небольшие  словари 

этих языков, составленные по тематическому принципу. В качестве образца башкирского языка 

М. Биксурин приводит сказку «Батыр батша əкиəте». Данное пособие является первым опытом 

сравнительно-сопоставительного  изучения  неродственных  языков  не  только  в  башкирской 

лингвистике, но и во всей тюркологии.  

В изучении истории башкирского литературного языка имеет большое значение научно-

просветительское  наследие  башкирского  просветителя-демократа XIX в.,  поэта,  первого 

башкирского ученого М.С. Уметбаева. В 1897 г. он издает «Символы веры и правила быстрого 

обучения  чтению»,  а  в 1901 г. – «Краткую  татарскую  грамматику» («Татар  нəхүенең 

мохтасары»). Оба издания опубликованы в Казани. Необходимо уточнить по поводу названия 

последней книги: в данном случае автор подразумевает не современный татарский язык. Здесь 

термин «татарский» употребляется в более широком значении, как было принято в то время, – в 

значении тюркского языка [Хусаинова, 2012:75].  

При  написании  грамматики  использован  действующий  в  то  время  алфавит  на  арабской 

графике, усовершенствованный М.И. Уметбаевым путем добавления к существующим буквам 

дополнительно 6 букв для передачи собственно башкирских звуков.  

В  грамматике  большое  внимание  уделяется  особенностям  татарского  и  башкирского 

языков  в  рамках  общего  тюрки.  Во  вступлении  автор  пишет  так: «Наш  татарский  язык 

происходит  из  языка  древних  чагатайцев  и  башкир.  На  нем  говорят  кипчаки,  киргизы, 

башкиры и туркмены из чагатайского рода. Сами они называют свой язык «тюрки тель». То 

есть язык тюрки». 

М.С.  Уметбаев,  работая  над  созданием  своей  грамматики,  обращает  пристальное 

внимание на принципы построения восточных и западных грамматик, на внутреннюю природу, 

особенности  башкирского  и  татарского  языков.  Приводит  часто  примеры  из  народного 

250 

 

творчества.  Очень  тщательно  указывает  на  своеобразие,  отличие  башкирской  лексики, 

фонетики и морфологии. Стремится ясно и просто, доступно для всех сформулировать правила 

и определения.  

Важно  и  то,  что  М.С.  Уметбаев,  исследуя  древний  лексический  пласт,  архаическую 

грамматику  языка,  делает  интересные  выводы.  Он  пишет,  что  истяки,  или  башкиры,  в 

древности  говорили  на  тюрки,  доказательство  этого – книги  «Кисанбиа»  Рабгузи, «Шэжэре 

тюрк»  Абулгази  Багадура  и  «Бабур-намэ»  Загретдина  Бабура,  так  как  автор  первой  Насир 

Рабгузи в начале своей книги пишет: «Дабы было понятно истякам, пишу на этом языке». 

Башкирский  ученый  сопоставляет  чагатайскую  (староузбекскую)  лексику  с  башкирской 

по книге «Бабур-намэ», находит общие черты и отличия [Хусаинов, 2006:72].  

М.И.  Уметбаев  занимался  переводческой  работой.  Будучи  членом  комиссии  по 

проведению 100-летнего юбилея со дня рождения А.С. Пушкина, он переводит на башкирский 

язык  стихотворение  великого  русского  поэта  «Бахчисарай».  Некоторые  из  его  переводов 

представлены  в  книге  «Ядкарь» (Казань, 1897 г.),  которая  была  переиздана  в 1984 г.  После 

ухода  в  отставку  переводческая  деятельность  ученого  была  одним  из  источников  для 

проживания, о чем говорится в письме М.И. Уметбаева, написанном царю 14 декабря 1904 г. 

Таким  образом,  первый  башкирский  ученый  М.И.  Уметбаев  провел  большую 

просветительскую  работу.  С  целью  повышения  грамотности  башкирского  населения,  он 

предлагает ввести в учебную программу изучение русского языка и литературы, так как, по его 

мнению,  только  владея  русским  языком  можно  ознакомиться  с  европейской  и  мировой 

культурой. В  своей грамматике, по  мере  возможности, он  проводит сопоставительный  анализ 

между  этими  языками,  находит  общие  моменты,  указывает  на  их  практическое  применение. 

Среди  рукописного  наследия  ученого  сохранились  рекомендации  по  преподаванию  русского 

языка  башкирским  и  татарским  детям,  в  которых  большое  внимание  уделяется  осознанному 

изучению данного предмета. Эти рекомендации не утратили свою актуальность и в наше время. 

 

Список литературы: 

1. Галяутдинов  И.Г.  Два  века  башкирского  литературного  языка. – Уфа:  Гилем, 2000. – 

448 с.  

2. Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка. – М.: Наука, 1986. 

– 152 с.  

3. Уметбаева М.С. Краткая татарская грамматика / Татар нəхүенең мохтасары. – Казань, 

1901. 

4. Уметбаева М.С. Символы веры и правила быстрого обучения чтению. – Казань, 1897. 

5. Уметбаева М.С. Ядкарь. – Уфа: Китап, 1984. – 288. 

6. Хусаинов Г.Б. Мухаметсалим Уметбаев // Ватандаш. – 2006. – № 10. – С. 111-145; №11. 

– С. 91-137. – № 12. – С. 70-103. 

7. Хусаинова Л.М. Башкирское письмо. – Стерлитамак: СФ БашГУ, 2012. – 120 с. 

 

 

УДК 811 

 

СЕМАНТИЧЕСКАЯ РОЛЬ ТВОРИТЕЛЬНОГО ПАДЕЖА 

(НА МАТЕРИАЛЕ ПАРЕМИОЛОГИЧЕСКОГО ФОНДА РУССКОГО И 

БАШКИРСКОГО ЯЗЫКОВ) 

 

Шайхутдинова Г.Р. 

Башкирский государственный педагогический университет  

им. М.Акмуллы, г. Уфа, Республика Башкортостан, Российская Федерация 

 

На  сегодняшний  день  проблема  взаимосвязи  и  взаимодействия  языка  и  культуры 

является одной из самых сложных и спорных в лингвистике и в культурологии.  

Как  мы  знаем,  на  основе  понятий  «язык»  и  «культура»  возникла  наука 

лингвокультурология. В настоящее время одним из вопросов лингвистики является интеграция 

лингвистического  и  лингвокультурологического  принципов  в  процессе  обучения  русского 

языка в национальной школе. Как отмечает В.А. Маслова, «лингвокультурология – это наука, 

возникшая  на  стыке  лингвистики  и  культурологии  и  исследующая  проявления  культуры 

251 

 

народа,  которые  отразились  и  закрепились  в  языке» [Маслова, 2001: 28]. Иными  словами 

можно сказать то, что в настоящее время в языкознании культуру нужно изучать через призму 

языка. Одним из предметов исследования в лингвокультурологии является паремиологический 

фонд языка, так как во многих пословицах и поговорках отражаются быт, история, верования, 

обряды, обычаи, философия и психология народа.  

В  пословицах  башкирского  народа  с  присущей  им  лаконичностью  и  экспрессией 

выражен  острый  ум,  природная  наблюдательность  народа,  его  проницательность,  глубокая 

мудрость. Башкирские пословицы, как и пословицы других народов, возникли в весьма давние 

времена в процессе трудовой деятельности. В них запечатлены отзвуки жизненного, трудового 

опыта  и  истории  народа  с  древнейших  времен  до  настоящего  времени.  Пословицы  помогают 

яснее выразить мысль, полнее аргументировать доводы собеседника, украшают речь. 

Данная  статья  посвящена  сопоставительному  изучению  семантической  роли 

творительного  падежа  в  пословицах  и  поговорках  на  тему  «труд».  В  связи  с  этим  большое 

значение  приобретает  раскрытие  концепта  «труд»  в  башкирском  и  русском  языках.  Трудовая 

деятельность  с  давних  времен  является  основной  деятельностью,  которая  определяет 

существование  человечества.  Из  этого  следует  то,  что  труд  относится  к  базовым  ценностям 

башкирской  и  русской  лингвокультурной  общности.  Новизна  и  уникальность  данной  темы 

заключается в том, что при изучении падежей на уроках русского и башкирского языков через 

пословицы  можно  объективно  установить  некоторые  ценности  сравниваемых  культур  и, 

конечно  же,  воспитать  у  учащихся  любовь  к  труду.  Вместе  с  тем,  учитывая  научную 

значимость  паремиологического  фонда,  лингвокультурологический  подход  к  изучению 

семантической роли падежа раскрывает ментальную сущность народа. 

Категория падежа – одна из важнейших грамматических категорий, в каждом языке она 

имеет свою специфику. В русской грамматике выделяется особая категория склонения, одна из 

особенностей которого – наличие предложного и творительного падежей. Семантика падежных 

форм  достаточно  глубоко  исследована  в  трудах  А.М.  Пешковского,  А.А.  Потебни,  А.А. 

Шахматова, Ю.Н. Караулова, С.М. Бернштейна и др. 

Как  отмечает  В.Ш.  Псянчин  «в  башкирском  языке  исходный  падеж  (башк. cығана

ҡ 

килеш)  образуется  при  помощи  аффиксов  -дан, -дəн; -тан, -тəн; -

ҙ

ан, -

ҙ

əн; - нан, - нəн» 

[Псянчин, 1975: 24]. Например,  Ял

ҡ

аулы

ҡ

тан  ауырырһың,  тырышлы

ҡ

тан  һауығырһың 

(Человек от лени болеет, от труда здоровеет); Тырыштан тир китмə

ҫ

, ял

ҡ

ау

ҙ

ан сир китмə

ҫ

 

(Человек от лени потеет,  а  от  труда  здоровеет);  Ял

ҡ

ау

ҙ

ан  эш  ояла  (Лентяя  и  работа 

стыдится).  

По  мнению  исследователей,  исходный  падеж  в  тюркских  языках,  в  том  числе  и  в 

башкирском,  происходил  от  местного  и  дательно-направительного  падежей  путем  наращения 

элемента –н: эш-тə «на работе» эш-тə-н «из работы» [В.Ш. Псянчин, 27]. 

Обратим внимание на следующие пословицы: 

Дерево красно плодами, человек – делами (Ағас емеше менəн, кеше эше менəн); 

Доказывай не словом, а делом (Һү

ҙ

 менəн түгел, эш менəн күрһəт); 

За спешной работой ум не поспевает (

Ҡ

абалан эшкə а

ҡ

ыл эйəрмəй); 

Кто взглядом в небесах, тот душой в лучах (Айға үрелгəн – нурға күмелгəн); 

Над работой не смейся – сам посмешищем станешь (Эштəн көлмə – көлкө булырһың); 

Без совета с аксакалом дела не начинай (Ү

ҙ

еңдəн олоға кəңəш итмəйенсə эш башлама); 

Пусть слово рядом с делом идет (Һү

ҙ

ең менəн эшең бер булһын); 

То, что сделано с душой, создает успех, 

То, что сделано без души, вызывает смех  

(Күңел биреп эшлəгəн эш өлгө булыр, 

Күңел бирмəй эшлəгəн эш көлкө булыр); 

Чужим делом не похваляйся (Кеше эше менəн ма

ҡ

танма); 

Камыш водой не насытится, 

Усердный – трудом не насытится 

(

Ҡ

амыш һыу

ҙ

ан туйма

ҫ

, тырыш эштəн туйма

ҫ

); 

Лентяй всегда за лентяем тянется (Ял

ҡ

ау ял

ҡ

ауға эйəрер); 

Аштан 

ҡ

алһаң да, эштəн 

ҡ

алма (Лучше без пищи, чем без работы) [БХИ, 1980: 23-55]. 

Сопоставительный  анализ  пословиц  позволяет  сделать  вывод  о  том,  что  передача 

семантики  русского  творительного  падежа  в  башкирском  языке  не  имеет  однозначной 

252 

 

трактовки. Значения падежей выражаются в русском языке при помощи окончания в сочетании 

с предлогом и без него, а в башкирском языке посредством падежного аффикса в сочетании с 

послелогом  или  без  него.  Наблюдается  следующая  закономерность:  в  русском  языке  предлог 

употребляется  обязательно  в  сочетании  с  падежным  окончанием  (без  окончания  не 

употребляется),  а  в  башкирском  языке  возможно  употребление  послелога  и  без  падежного 

аффикса, например: думаю о работе – эш тураһында уйлайым. Все падежи в обоих языках в 

разных своих значениях употребляются как без предлогов, так и в сочетании с ними. 

В  башкирском  языке  нет  творительного  падежа,  поэтому  его  многообразные  значения 

могут  передаваться  разными  формами,  то  есть,  одно  и  то  же  грамматическое  значение  в 

русском  и  башкирском  языках  выражается  разными  способами.  В  результате  значение 

творительного  падежа  при  переводе  на  башкирский  язык  может  соответствовать  другой 

падежной форме.  

Перевод  форм  творительного  падежа  как  с  предлогами,  так  и  без  него  осуществляется 

посредством  употребления  послелога  менəн.  При  этом  практически  всем  формам 

творительного  падежа  соответствует  форма  именительного  падежа  в  башкирском  языке. 

Сравним: Дерево дорого плодами, а человек делами (Ағас емеше менəн, кеше эше менəн) [БХИ, 

1980: 23]. 

 

Подводя  итоги,  можно  сказать  следующее:  во-первых,  творительный  падеж  в  русском 

языке  имеет  многообразные  значения  и  при  переводе  на  башкирский  язык  может 

соответствовать другой падежной форме, во-вторых, изучая падеж через пословицы, учащиеся 

должны  учиться  анализировать  язык  не  только  с  точки  зрения  лингвистики,  но  и  в 

культурологическом аспекте.  

 

Список литературы: 

1. Азнабаев  А.М.,  Хайруллина  Р.Х.  Сопоставительная  грамматика  русского  и 

башкирского языков. – Уфа: Гилем, 2006. – 150 с. 

2. БХИ, «Мə

ҡəлдəр һəм əйтемдəр». – Өфө: Башҡортостан китап нəшриəте, 1980. – 23, 53-

55 б.б. 

3. В.Ш.  Псянчин  «История  развития  форм  грамматических  категорий  именных  частей 

речи башкирского и татарского языков». – Уфа: Гилем, 1975. 

–

 С. 25-27. 

4. Маслова В.А. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. 

– 

М.: Издательский центр «Академия», 2001. 

– 

208с. 

5. Самситова  Л.Х.  Реалии  башкирской  культуры.  Словарь  безэквивалентной  лексики 

башкирского языка. // Под ред. профессора М.В. Зайнуллина, профессора Л.Г. Саяховой. – Уфа: 

Китап, 1999. – 176 с.

 

 

 

УДК 811.11

 

 

жүктеу/скачать 5,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: