Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
жүктеу/скачать 4,29 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
- ЭТНОПЕДАГОГИЗАЦИЯ ОБРАЗОВАНИЯ: ПРОБЛЕМЫ И ПУТИ РАЗВИТИЯ
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Жаулыбаев Ж. Этнопедагогизация образования: проблемы и пути развития
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Байкенже Н.Қ. Жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық тұрақсыздықтың себептері
352
келеді. Сондықтан бұл аралық үлкен күшті талап етеді; Екінші кезең – баланың өтпелі кезеңге тап келуімен, яғни қиын саналатын дағдарыстық кезеңмен сай келеді. Бұл кезең, біріншіден, морфологиялық және физиологиялық өзгерістер жасөспірімнің ағзасын біршама өзгертуге ұшыратады да, олардағы соматикалық аурулар кауіпін тудырады, сонымен бірге, тура осы жеткіншектік кезеңде көптеген жүйке және психикалық аурулар көрініс береді, екіншіден осы кезеңге тән әлеуметтік қарым-қатынас аймағының кеңеюі оларға меңгеруге қиын болып табылатын жаңа әлеуметтік тәжірибелер береді. Өтпелі кезең – жас ерекшелік дамудың өте жауапты сатысы. Бұл кезеңнің өзіндік ерекшеліктері П.П.Блонский, Л.С.Выготский еңбектерінде анық жазылған. П.П.Блонский өтпелі кезеңде жүріп жатқан өзгерістердің бірден болып жатқанына көңіл бөлсе, Л.С.Выготский бұл кезеңді ескінің өшуін сипаттайтын жас деп көрсетеді. Олай болса, өтпелі жас дегеніміз, баланың бір сатыдан екінші сатыға өту аралығы. Бірақ бұл уақытта балада оны біршама жоғары сатыға дайындайтын барлық негізгі психологиялық жаңа құрылымдар қалыптасуы қажет. Әйтсе де, бұл екі жас қиылысып, осы қиылыста дағдарыс тууы мүмкін. Ал дағдарыс дегеніміз теріс байланыстарды шақырушы, мінез- құлық моделінің ауытқуын көрсететін негізгі құбылыс. Үшінші кезең – бұл оқушылардың жасөспірімдік жас пен ересектік жас аралығындағы және олардың
10-11 сыныпта
кездесетін қиындықтарымен сай келеді. Бұл уақыт адамның тұлғалық дамуының өте маңызды және жауапты кезеңі болып табылады. Тіпті, Ж.Ж.Руссо («Эмиль» немесе «Тәрбие еңбегінде») саналық өзіндік анықтауды жасөспірімдік кезеңдегі тұлғаның екінші туылуының негізгі мазмұны ретінде қарастырады. Сонымен қатар, жасөспірімдік кезеңде ағзаның физикалық дамуы, жыныстық жетілуі жүреді және бұл кезеңдегі психикалық дамудың ерекшелігі дамудың әлеуметтік жағдайымен де байланысты. Сондықтан да, бұл кезеңдегі әрбір қадамның жауапкершілігі артады, сондай-ақ бұл кездегі әрбір қатенің белгілі бір көлемді салдары болуы мүмкін, ал кей кезде ол драмалық сипатқа ие болуы да мүмкін. Сондықтан да бұл жас аралығын немесе осы жас аралығындағы оқушыларды «қиын жас» немесе «қиын балалар» категориясына кіргізуіміз мүмкін. «Қиын жасты» екі сөзді талдау арқылы түсіндіруге болады: 1. Дағдарыстық; 2. Өте қиын, қауіпті. Өйткені бұл кезеңде де физикалық әлсіздік, мінез сипатының ерекшеліктері, қарым- қатынас ерекшеліктерінің жоқтығы, эмоционалды жетілмеушілік, жағымсыз сыртқы әлеуметтік орта сияқты т.б. көптеген факторлар жалғаса беруі мүмкін. Осындай факторлардың салдарынан «қиын балалар» пайда болуы мүмкін. Қиын балалар дегеніміз, дамуы мен мінез-құлқында жалпы қабылданған нормалардан ауытқуы бар, өзінің психоәлеуметтік дамуы қалыптасуының жаңа сатысын басынан нәтижелі өткізе алмайтын балалар [2.28].
Байкенже Н.Қ. Жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық тұрақсыздықтың себептері
353
Сонымен мектептегі үш кезеңге сүйене отырып, біз барлық мектеп жасындағы уақытты дағдарыстық жас деп айта аламыз. Л.С.Выготский «Дағдарыстық кезең» теориясы бойынша дағдарыстық жас дегеніміз, бір жағынан балалардың қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі өзгерулері жататын, екінші жағынан баланың «ішкі позициясынан» өзгеруі жататын дамудың әлеуметтік жағдаятының қайта құрылу нәтижесі дейді. Л.С.Выготский бұл жас аралықтарын мағынасы дамудың жалпы кезеңінде оның орнымен анықталатын және дамудың жалпы заңдылықтары барлық уақытта сапалы да, өзіндік сипаттарды тауып алатын дамудың жабық немесе өзіндік кезеңі ретінде қарастырады. Әрбір жас кезеңінде бала мен орта арасында сол кезеңге тән жалғыз да, қайталанбас өзіндік қатынас орнай бастайды. Мұны Л.С.Выготский сол кезеңдегі дамудың әлеуметтік жағдайы деп көрсетті. Бірақ, барлық жас аралығындағы өтпелі кезеңдердің белгілері мен мазмұндары ұқсас болғанымен және олар жалпы заңдылықтармен өткенімен, бір кезеңнен екінші кезеңге өтуде дамудың өзіндік қиындықтары пайда болады және олардың мазмұны тұрақты кезеңдегіден, яғни, тұрақты кезеңдегі даму ерекшеліктерінен біршама айырмашылықтары бар. Сонымен, баланың жас ерекшелік психологиялық сипаты оның бөлек- бөлек жаңа құрылымының немесе ерекшелігінің жиынтығымен анықталмайды, ол оның әр жас кезеңіндегі жеке адамдық қасиеттерінің қалыптасуымен анықталады. Әр жас кезеңіндегі мазасыздану деңгейінің ерекшелігіне байланысты В.Д.Кисловская «проективті тест» көмегімен мазасызданудың жас ерекшелік динамикасын қарастырды. Оның нәтижесі бойынша, кіші мектеп жасындағы оқушылардағы мазасыздану бейтаныс үлкен адамдармен қарым-қатынас кезінде және қатарластарымен қарым-қатынас кезінде көрінсе, жеткіншектерде бейтаныс адамдармен жеткіншектерден гөрі, қатарластары және ата-анасымен қарым-қатынас кезінде, ал жасөспірімдерде мазасыздану барлық қатынас аймағында, әсіресе ата-аналармен немесе балалар тәуелді болып табылатын басқа да үлкендермен қарым-қатынас кезінде көрінеді екен және жасөспірімдерге мазасыздану деңгейінің жоғарылылығы тән болып шықты. Мұның себебі, жеткіншек кездегі эмоционалды реакцияның әсерінен дифференциацияның жалғаса беруінде және эмоционалды реактивтіліктің төмен дәрежеде болуында. Оқушылардың мінез-құлқындағы жағдаяттарды талдай отырып, мінез- құлықты едәуір өзгертетін нәрселерді атап өткен жөн. Оқушылардағы үйлеспеушілік құрамына қарай едәуір болады. Олардың құрамы күрделі. Оқушылардың мінез-құлқының үйлеспеуіне тән сипаттың бірі – олардың кейбіреуінің жынданғаннан өлуге дейін баруы. Оның негізгі себебі - өмірлік қиындықтар, әсіресе отбасындағы түсінбестік, еркелетудің, махаббаттың жетіспеушілігі болып табылады. Яғни, баланың жан талаптары отбасында қанағаттандырылмайды, оның әрбір қадамда көңілі қалып отырады. Өмірдегі мұндай жағдайлар балаларға соққы болып тисе, екіншілері, керісінше барлығына көңілі толмай, кек алғысы келіп тұрады,
354
бәрін керісінше істейді. Олардың себепсіз іс-әрекеттері өздерінше дұрыс саналады. Егер оқушыларының бірнеше мағынасы бар мінез-құлқын нақты жағдайдағы шынайы өмірге көрсетсе, онда ол мағына басқаларға мағынасы үйреншікті «басқаша оқу» немесе айналадағыларға жаңаша тіл болып көрінеді [3.35]. Ол біріншіден, түсініксіз, екіншіден, қабылданбайды, үшіншіден, әншейін аффективті түрде
қабылданбайды. Осы
жерден қиын
тәрбиелену қиыншылықтары туындайды. Сонымен бірге эмоционалды үйлеспеген оқушыларды зерттеу барысында олардағы қажеттіліктер отбасында қанағаттандырылмайды және ата-аналардың өз дегені бойынша балалардан бірнәрсені талап етуі оларға керісінше әсер етеді. Оқушыларда еліктеу жоғары дәрежеде болады, сондықтан да олардың жоғары талап қоюшылығы немесе біреуден бірдеңе талап етушілігі, олардың мінез-құлқының бұзылуына әкеліп соғады. Оқушылардағы мазасыздану деңгейінің жоғарылауы, отбасындағы қарым-қатынастың шектелуімен, күйзелістерімен сипатталады. Мұндай балалардан ашық агрессия сирек пайда болады. Оларға когнитивті стиль, өзінің мүмкіншілігін байқай алмаушылық тән және оларда «ешкім көмектеспейді» деген көзқарас немесе айналаға жаушылық көзқараспен қарау тереңдік алып отырады. Жеткіншек жасындағы балалардың өмірі мен дамуы нақты әлеуметтік жағдайларымен байланысты және баланың ересек адамдар дүниесіндегі қоғамдық жағдайды меңгеруімен анықталады.
Балаларда эмоционалды үйлеспеу олардың сабақты үлгермеушілігімен де сипатталады. Мысалы, балаларға көмектескенде егер де ол тапсырманы ұзақ түсінбесе кері эмоцияны ғана емес, сонымен бірге, тапсырманы нәтижелі орындаудың жолдарын қарастырмай, мұндай әрекеттерден алдын-ала іштей бас тарта бастайды. Оқушыларда психологиялық «энергетиканың» жоғарылауы және төмендеуі болады, осының әсерінен балалар бір уақытта көңілсіз болып жүрсе, бір уақытта жеткілікті қарсылық көрсететіндігі және жақсы бейімделген қабілетте болады. Бұл жердегі бірінші жағдай екінші жағдайға қарағанда жиі көрінеді [4.230]. Қорыта айтқанда, баланың өмір жағдайына көңіл бөлу керек. Мысалы, бала отбасындағы екінші баланың пайда болуына байланысты жат қылықтар көрсете бастайды, сондай-ақ мектеп ауыстыру дәрежесінде тәуелділік, мазасыздану сезімі пайда болады. Ата-аналарға негізгі көңіл бөлу керек нәрсе - көп балаларда мұндай күйзеліс эмоционалды үйлеспеушілікті зерттеген зерттеушілер пікірін талдау нәтижесінде оқушылардың эмоционалды үйлеспеуіне әсер ететін негізгі факторлар: биологиялық ерекшеліктер мен әлеуметтік ортаны тұрақсыздықтан сақтап, үйлесімді дамуына жағдай жасау керек.
1.
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан, 2007. 2.
Бютнер К. Жизнь с агрессивными детьми. - М.: Образование. 1991. 3.
Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология.- М.: Образование. 1990. 4.
Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. – Алматы: Мектеп, 1994 – 230 б. А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
355
преподаватель Южно-Казахстанского педагогического университета
Мақалада Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесін дамытудың этнопедагогикалық бағыттарын жетілдіру мен оқытудың құндылықтарын ескере отырып, халықтық тәжірибені пайдаланудың өзекті мәселелеріне зерттеу жасалынған. The author of the article brings forward the idea of developing ethnic and pedagogical directions of educational system of Kazakhstan. The author researches some issues of realization of people’s experience into practice as well.
Одной из актуальных проблем современности становится возрождение культурно- исторического наследия народов, в том числе, этнической педагогики с еë прогрессивными богатейшими традициями и опытом воспитания подрастающего поколения. Социокультурные и духовные ценности казахского народа, его традиции всегда играли важную роль в гражданском становлении человека, в формировании его нравственных и трудовых качеств, в социализации личности в целом. Поэтому так необходима обьективная оценка исторической роли этих феноменов и изучение формирующего влияния различных воспитательных институтов. Знание, осмысление и переработка культуры прошлого играют важную роль в успешном решении сложных проблем воспитания детей и молодëжи в современных условиях. Без изучения и использования этнопедагогики не может быть полноценного воспитания личности [1.15]. В настоящее время, становится актуальным соединение традиций и опыта этнопедагогики с методолого-теоретическими положениями педагогической науки в решении воспитательных задач постановленных обществом. Особую значимость приобретает процесс обновления содержания образования и воспитания на основе возрождения прогрессивных традиций этнопедагогики, в которых заложены гуманистические и демократические идеалы казахского народа. Обновление содержания образования с учëтом общечеловеческих ценностей, исторического опыта, культурных многовековых традиций выдвигает новые требования к процессу подготовки будущих учителей, т.к. эффективность воспитания учащихся средствами этнопедагогики определяется личностью самого учителя, уровнем его теоретической и практической подготовки. Это потребует не только новых организационных форм, теоретических и методических разработок, но и ломки устоявшихся стереотипов в сознании работников системы образования и широкой общественности. Ведь этнопедагогика, как учебная дисциплина, вообще отсутствовала в учебном плане, (что является свидетельством влияния идеологических штампов того времени). Вместе с тем, анализ психолого- педагогической литературы и опыта работы педагогических вузов показывает, что нынешний
Жаулыбаев Ж. Этнопедагогизация образования: проблемы и пути развития
356
уровень готовности их выпускников к организации учебно- воспитательного процесса с учетом прогрессивных традиций этнопедагогики по-прежнему не соответствует требованиям практики школы. С провозглашением суверенитета, проблемы этнопедагогики привлекли внимание широкой педагогической общественности, что нашло отражение в директивных и нормативных документах Правительства и Министерства образования Республики Казахстан. Так, в решении коллегии Министерства образования «Об итогах 1-й Республиканской научно-практической конференции «Использование традиций народной педагогики в учебно- воспитательном процессе» (1992, май, г. Алматы) отмечено: организовать республиканский научно-координационный центр по
проблемам этнопедагогики и этнопсихологии, основной задачей которого является координация деятельности по разработке учебных программ [2.28]. Однако, это решение Министерства образования в части, адресованной непосредственно вузам, не реализовано по ряду причин: из-за отсутствия квалифицированных кадров по данному направлению, из-за крайне слабой материально-технической базы, отсутствия необходимой учебно- методической и научно-теоретической литературы. Трудности исследования проблем этнопедагогики связаны также с недостаточной разработанностью в сфере других наук о человеке таких понятий как «национальное чувство», «национальный характер», «национальная психология» и др. Всë это лишний раз убеждает в необходимости разработки концепции этнопедагогического образования в высшей школе и активном еë внедрении в педагогический процесс. Это, несомненно, будет способствовать повышению уровня этнокультурного образования и этнопедагогической образованности студентов высшей школы и всей нации в целом. Народ из поколения в поколение передает свой общественный и социальный опыт, духовное богатство как дань старшего поколения младшему, создавая тем самым историю материальной и духовной культуры общества. Преемственность дает возможность новым поколениям вобрать в себя и развить все лучшее, что было создано предшествующей историей человечества, обогатить в новых условиях многообразие духовных ценностей общества[3.47]. Народное воспитание, составляя важнейшую органическую часть духовной культуры каждого этноса, уходит своими корнями в глубь веков. Создание и развитие современной культуры, в частности, педагогической культуры, невозможно мыслить без опоры на многовековой фундамент этнической цивилизации. Этнос (от греч. ethnos – народ) особый, исторически возникший вид социальной группировки людей, представленный племенем, народностью или нацией. Основным условием возникновения этноса является общность территории, как естественная база для тесного общения и обьединения людей.
Другим важным условием является общность или близость языка у
обьединяющихся в этнос людей. Под влиянием различных социально- экономических факторов и особенностей природной среды, к которой люди адаптировались и которую они активно использовали в производственной А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Жаулыбаев Ж. Этнопедагогизация образования: проблемы и пути развития
357
деятельности, складывались характерные для этноса черты материальной и духовной культуры, быта, обычаев и нравов, а также других психических характеристик. Наряду с этим вырабатывалось этническое самосознание, видную роль в котором играет представление об общности происхождения и исторических судеб, входящих в этнос людей, отражаются представления об отличиях своего этноса от соседних этнических образований [4.56]. Каждый народ имеет свой язык, традиции, предания, в которых заложены определенные моральные нормы и правила, то есть основы нравственности. Эта народная мудрость передается из поколения в поколение чаще всего с помощью устного творчества. В народной педагогике сконцентрирован весь человеческий опыт воспитания. В ней имеются ответы на многие проблемы современности. Практически любая отрасль науки о воспитании и обучении берет свое начало в народности, поэтому не должно быть искусственного разделения между научной и народной педагогикой. По большому счету существует лишь одна педагогика, где центральное место, наряду с другими принципами, занимает принцип народности. Исторические, историко-археологические и этнографические данные свидетельствуют о фундаментальной роли народной педагогики в возникновении и развитии научной педагогики. Из недр народной педагогики произрастают корни практически всех направлений воспитания-физического, трудового, патриотического, нравственного [5.32]. Народная педагогика, как составная часть коллективного народного творчества, как проявление педагогической культуры масс зародилась в глубокой древности. Она олицетворяет собой думы и чаяния народа, отражает его идеалы, воззрения, представления о человеке, семье, детях, о воспитании подрастающего поколения. В созданных человеком, передаваемых из поколения в поколение и бытующих до наших дней народных обычаях, традициях, праздниках, обрядах, играх, фольклоре (песни, легенды, былины, предания, эпосы, сказки, пословицы, поговорки, потешки, считалки, скороговорки, загадки, приметы и т.д.) нашло свое яркое выражение неоценимое богатство педагогической культуры народов. Таким образом, казахская этнопедагогика – самостоятельная учебная педагогическая дисциплина, представляющая собой целостное системное образование, сформировавшееся в лоне педагогической науки на стыке казахской философии, философии культуры, этнопсихологии, теории этносов, истории педагогики и этнографии.
ЛИТЕРАТУРА 1.
Гершунский Б.С. Философия образования. – М.: Московский психолого-социальный институт Флинта, 1998. – 432 с. 2.
3.
4.
Казахстана. – М.: Педагогика, 1991. – 256 с. 5.
Ахияров К.Ш. Народная педагогика и современная школа. – Уфа: БашГПУ, 2000. – 328 с.
жүктеу/скачать 4,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|