Педагогических работников по актюбинской области

299 

еліміздің  ҽлеуметтік  –  экономикалық  дамуының  нақты  жоспарын  айқындап  берді.  Бҧл  жоспар  Қазақстанның 

ҽлемдік  дағдарыстың  қашан  аяқталуын  кҥтпей  ҿзіндік  даму  стратегиясын  белгіледі.  Президентіміз 

Н.Ҽ.Назарбаевтың тек экономиканы  ғана  емес, сонымен қатар ғылым мен білім, денсаулық сақтау салаларын 

барынша  дамытуға  кҿп  кҿңіл  бҿлгендігі  ерекше  аталып  ҿтілді.  Осы  жолдауда  білім  мен  ғылымның 

модернизациясын  жалғастыру  қажеттігін  меңзеді.  2020  жылға  қарай  ағылшын  тілін  білетін  халықтың  саны 

кемінде 20% - ды қҧрауы тиіс делінген. 

Ҥштілділік  мемлекеттік  деңгейде  ынталандырылуы  керек...  Бҧл  сҿздерді  президентіміз  Нҧрсҧлтан 

Назарбаев  «Қазақстан-2050»  стратегиясында  айтады.  Сонымен  қатар,  ол:  «Орыс  тіліне  жҽне  кириллицаға  біз 

қазақ  тіліне  қандай  қамқорлықпен  қарасақ,  сондай  қамқорлықпен  қарауымыз  керек.  Орыс  тілін  білу  -  біздің 

ҧлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі. Дҽл осы орыс тілі арқылы қазақстандықтар бірнеше 

ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де ҿз дҥниетанымдары мен араласатын ортасын 

кеңейтіп  келе  жатқанын  жоққа  шығармауға  тиіспіз.  Біз  ағылшын  тілін  игеруде  серпіліс  жасауымыз  керек. 

Қазіргі  ҽлемнің  осы  «лингва  франкасын»  меңгеру  біздің  еліміздің  ҽрбір  азаматына  ҿмірдегі  шексіз  жаңа 

мҥмкіндіктерді ашады»  - дейді. Расында, ағылшын тілін білген адам шексіз мҥмкіншіліктерге ие болады. Сол 

лингвистика ғылымының тілімен сҿйлейтін болсақ, екі тілді білетін адамды «қостілді», ал 3 немесе одан да кҿп 

тілді  білетін  адамды  «полиглот»  дейді.  Дҥние  жҥзі  тарихына  кҿз  жіберсең,  жаһанға  атағы  жайылған  дара 

тҧлғалардың, ғалымдар мен ақындардың барлығы дерлік кемінде 2 немесе 3 тілді меңгергенін байқауға болады. 

Мҽселен, шығыс ғҧламасы, Аристотельден кейін екінші ҧстаз атанған, қазақ топырағынан шыққан Ҽбу Насыр 

Ҽл-Фараби  70-ке  жуық  тілді  меңгерген.  Бҥгінде  бҧл  ғалым  тарих  парақтарынан  ҿшпестей  орын  алған.  Ал, 

орыстың классигі, ақыны  А.С.Пушкин француз, ағылшын,  неміс, итальян, испан, латын, грек, славян тілдерін 

білген.  Тіпті,  кҿне  еврей  тілін  зерттеп  ҥлгеріпті.  Бҥгінде  орыс  десең  –  Пушкин,  Пушкин  десең  –  орыс  есіңе 

тҥседі. Яғни, Пушкин Ресейді жер жаһанға танытуда ақындығымен қатар, бірнеше тілді меңгергенінің кҿмегі де 

болған. 

Қазақ  поэзиясының  атасы  -  Ҧлы  Абай  орыс-қазақ  тілдерімен  қатар  парсы,  араб  тілдерін  меңгеріп,  сол 

тілдерде бірнеше кітаптарды оқыған. Орыс тілін орта жастан асып барып, кеш меңгерген. Дегенмен, ештен кеш 

жақсы ҧстанымын ҧстанған ҧлы данамыз, ғылым игеруде тіл білудің маңыздылығын ҿте жақсы ҧққан. Сонымен 

қатар,  қазақ  халқының  ҧлы  перзенті,  Абылай  ханның  немересі  Шоқан  Уҽлиханов  араб,  шағатай  жҽне  тҥркі 

тілдерінің біразын білген екен. Кадет корпусында оқып жҥргенде орыс тілін жетік біліп ҥлгерген. Сол тҧстарда 

қазақтан  шыққан  жалғыз  зерттеуші  ғалым  Шоқан  болғанына  ешкім  кҥмҽн  келтіре  алмас.  Оның  ғылымға, 

зерттеушілікке деген қызығушылығы кҿптілді меңгергенінен кейін пайда болғаны да жасырын емес. Кҿптілді 

адам білім мен ғылымға қҧштар болатыны бҥгінгі кҥнде де талай дҽлелденіп отыр. 

Кҿп тілді меңгерген жастар кҿп тіл білу адамның мінезіне де, карьерасына да, ҿміріне де оң ҽсер ететінін 

айтып жатады. Ҿзге тілді білу жаңаша ойлауға жҽне бҧрынғы қалыптасқан пікірлеріңді одан ҽрі дамытуға ҥлкен 

септігін тигізеді. Жаңашылдыққа, объективті ойлауға жетелейді. 

Адамның қоғамдық болмысы жанжақты ҽрi кҿп деңгейлi аралық қатынастар арасында ҿзiнiң ерекше мҽнi 

мен  қҧрылымы  жағынан  танылатын  қҧбылыс  бҧл  тiлдестiк  қатынастар.  Тiлдесу  барысында  адамдар  ҿзара 

ҽрекеттiк байланысқа келiп, тҧрмы, еңбек тҽсiлдерi мен нҽтижелерiн, ҽрекетке орай туындаған болжамдар мен 

идеяларын,  ниеттерiн,  қызығулары  мен  сезiмдерiн  жҽне  т.б.  ҿзара  бҿлiседi,  алмасады.  Тiлдестiк  қатынас 

бiршама  дербес  қҧбылыс  ретiнде  қабылдануымен,  субъектi  белсендiлiгiнiң  ерекше  бiр  формасы  ретiнде 

кҿрiнедi. Тiлдесу қызметiнiң нҽтижесi ҿзгертiлген, болмаса қайта жасалған дҥниелiк не идеалдық ҿнiм емес, ол 

адам  мен  адамның,  адам  мен  қауым  арасында  орныққан  байланыс  қатынасы.  Бҧл  ретте  ҽңгiме  тек  бiрдiң 

екiншiге  бағытталған  жай  ҽрекетi,  не  оның  ықпалы  жҿнiнде  емес,  ал  ҿзара,  бiрбiрiне  болған  ҽсерi  туралы. 

Тiлдесу ҥшiн мiндеттi тҥрде ҽрқайсысы ҿз алдына субъектiк мағынаға ие ең кемiнде екi адам болуы қажет. 

Қазiргi  кезде  жалпы  психология  мҽселелерiнiң  кҿптеген  шешiмi  осы  тiлдестiк  қатынастарды  зерттеуге 

байланысты болып отыр. Себебi психологиялық бейненiң бiр формадан екiншiсiне ҿтуi (мыс.: тҥйсiктiң сезiмге, 

сезiмнiң ойға, ойдың сҿзге т.с.с.), адам психикасындағы ашық сана аймағы мен бейсана байланысы, адам кҿңiл 

шарпуларының ерекшелiктерi, жеке адам заңдылықтары т.б. осы тiлдестiк қатынастың негiзiнде жасалады. 

Тiлдесу  деген  не?  Тiлдесу  бiркелiкi  iсҽрекет  қажеттiгiнен  туындаған  адамдар  арасындағы 

байланыстардың даму кҿзi. Тiл қатынасы негiзiнен ҽңгiмелесушiлердiң ҿзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. 

Бҧл  ақпарат  алмасу  тiл  қатынасының  коммуникативтiк  сипатын  қҧрайды.  Тiлдесудiң  екiншi  тарапы 

сҿйлеушiлердiң  ҿзара  ықпалы,  яғни  сҿйлесу  барысындағы  сҿз  алмасу  ғана  емес,  сонымен  қатар  бiр  бiрiнiң 

ҽрекетiн, қылығын танып, оны ҿзгерiске келтiруi, жауап беруi. Ҥшiншi, ақырғы, тарапы тiл қатынасы сҿйлесу 

арқылы  адамдардың  бiрiн  бiрi  қабылдап,  ҿздерiнiң  психологиялық  бейнесiн  тҥзуi.  Сонымен,  бiртҧтас  тiлдесу 

процесiнде ҥш бағытты байқаймыз: коммуникативтi (ақпарат алмасу), интерактивтi (ҿзара ықпалды ҽрекетке 

келу)  жҽне  перцептивтi  (адамның  бiрiн  бiрi  қабылдап,  тҥсiнiсуi).  Осы  ҥш,  бiр-бiрiне  байланысты  тiлдесудiң 

қырлары бiрлiктi қызмет орындауымен сол қызметке араласқан адамдардың ҿзара қатынасын ҧйымдастырудың 

ҽдiстерiн қҧрайды. 

Тiлдесу мен iс-ҽрекет ҿзара тығыз байланысты екенi сҿзсiз. Бiрақ, ҽңгiмеге арқау болып отырған тiлдесу 

қызметi  iс-ҽрекеттiң  бiр  бҿлiгi  ме,  не  бҧл  екеуi  ҿз  алдына  дербестiгi  бар,  теңдей  қҧбылыс  па?  деген  сҧрақ 

туындайды.  Бiрлiктi  iс-ҽрекет  барысында  адам  қажетсiнуден  мiндеттi  тҥрде  басқа  адамдармен  қауым  тҥзедi, 

сҿйлеседi,  пiкiр  алысады,  яғни  байланысқа  келiп,  ҿзара  тҥсiнiсумен  ақпарат  алысып,  берiседi.  Бҧл  жағдайда 

тiлдесу  қызметi  iс-ҽрекеттiң  бiр  бҿлiгi  сипатында  қарастырылады,  бiрақ  адам  мҧнымен  шектелiп  қалмайды. 

300 

Тiлдесе отырып адам басқаларға ҿзiнiң ерекшелiктерiн, даралық қасиеттерiн танытады (қазақтың «аузын ашса, 

кҿмекейi  кҿрiнедi»  деген  қанатты  сҿзi  осыдан).  Ҿндiрiлген  зат  (қҧрылған  ҥй,  отырғызылған  ағаш,  жазылған 

кiтап, орындалған ҽн) бҧл, бiр жағынан, iс-ҽрекет нысаны, ал екiншi жағынан адамның ҿзiн-ҿзi қоғамдық тҧлға 

ретiнде кҿрсетуiнiң қажеттi қҧралы, себебi ҿнiм басқалардың мҥддесiне бағышталған. Осы зат арқылы адамдар 

арасындағы  қатынас  тiке  емес,  жанама  сипат  алады  да,  ҿндiрушi  мен  пайдаланушыға  теңдей  ортақ  тiл 

байланысын туындатады. Сонымен, iс-ҽрекет тiлдiк қатынастың бiр бҿлiгi, ал сезiм iс-ҽрекеттiң қҧрам бҿлiгi, ал 

екеуi қосылып барша жағдайларда тҧтас бiрлiктi қҧрайды. Тiлдесу ҽрекетiнiң сипаты, аймағы мен ҽдiстерi оған 

қатынасқан адамдардың ҽлеуметтiк қызметтерiмен, қоғамдық қатынаста тҧтқан орынымен, қандай да қауымға 

мҥшелiгiмен  анықталады  да  ҿндiрiс,  ҿнiм  алмасу  жҽне  оны  пайдалануға  байланысты  жағдайларға,  сондай-ақ 

қоғамда  орныққан  заңдар,  ережелер,  талаптарға  сай  ҽлеуметтiк  мекемелер  тарапынан  реттелiп  барады. 

Шынында да, қай тарапынан болмасын тiлдесу процесiне қатыспайтын адамға тҽн психикалық қҧбылыстарды 

атау ҿте  қиын.  Iс-ҽрекетпен бiртҧтас байланысқан осы тiлдесу арқылы  адам бҥкiл қоғам жаратқан тҽжiрибенi 

игередi.  Жеке  адам  дамуы  тҧрғысынан  тiлдесу  барысында  бiрiне-бiрi  қайшы  екi  диалектикалық  бағыт  ҿзара 

байланысқа  келедi: бiр жағынан, жеке адам қоғам ҿмiрiне  араласады, адамзат топтаған тҽжiрибенi игередi,  ал 

екiншi жағынан адамның даралығы айқындалады. 

Тiлдесудiң жеке адам деңгейiндегi сипаты ҿз алдына. Бҧл жағдайдағы оның қызметi ҥш тҥрге бҿлiнедi: 

ақпараттық тiлдесу, реттеу тiлдестiгi жҽне сезiм бiлдiру тiлдестiгi. Осыдан тiлдестiк қатынастың ҥш тҥрлi 

мазмҧны ашылады: ақпарат алмасу, адам аралық өзара ықпал және адамдардың бiрiн-бiрi түсiнуi. 

Коммуникативтiк  процесте,  бiрiншiден,  ақпарат  бiр  жақты  бiреуден  бiреуге  жеткiзiлiп  қалмастан,  екеу 

арасындағы  хабар  алмасуы,  яғни  бiр  адамның  ҿз  ақпаратының  мазмҧнына  сҽйкес  екiншiсi  жауап  хабар  алуға 

бағытталған  ҽрекетi  ҥздiксiз  жҥрiп  жатады.  Егер  осы  ақпарат  тiлдесу  барысында  тҥсiнiмдi  қабылданса  ғана, 

тiлдескен адамдар ҥшiн ҿз мҽндiлiгiне ие болады. 

Екiншiден, адамдар арасындағы ақпарат алмасу сипаты қоғамда қабылданған таңбалар жҥйесi негiзiнде 

адамдардың  бiр бiрiне  ықпалды ҽсер ете  алуына  байланысты  келедi. Бҧл жағдайдағы коммуникативтiк ықпал 

бiр адамның екiншiсiне жасаған психологиялық ҽсерiне теңгерiледi. 

Ҥшiншiден, ақпарат алмасудың нҽтижесi болған коммуникативтiк ықпал тiлдесуге қатысқандардың тiл 

жҥйесiндегi таңбаларды теңдей таныса ғана пайда болады. Бiрақ, ескеретiн жҽйт, бiр сҿзге тҽн мағынаның ҿзiн 

бiле  тҧра,  адамдардың  бiрiн  бiрi  тҥсiнiспейтiн  жағдайлары  болады,  мҧның  себебi  сол  адамдардың  ҽртҥрлi 

ҽлеуметтiк, саяси, жас ерекшелiктерiнiң болуында. 

Тӛртiншiден,  адамдар ҿзара  сҿйлесу  барысында  ерекше  тiл қатынастары  кедергiсiне  ҧшырауы  мҥмкiн. 

Бҧл, бiр жағынан, ҽңгiмелесушiлердiң ҿзара сҧхбат ҿзегiн тҥсiне алмауынан, яғни ҽртҥрлi кҿзқараста, нанымда, 

пiкiрде  болуынан,  екiншi  жағынан,  кедергiлер  сҿйлесушiлердiң  даралық  психологиялық  бiтiстерiнен  немесе 

екеу  арасындағы  тiлдесуге  мҥмкiндiк  бермейтiн  адам  аралық  қатынастардың  белең  алуынан  туындайды. 

Ақпараттың  қайсысы  болмасын  таңбалар  жҥйесi  арқылы  берiледi.  Бiздiң  қолдануымыздағы  бҧл  таңбалар 

дыбыс,  сҿз,  сҿйлеу.  Сҿйлеу  мен  ойлау  генетикалық  байланыста,  қоғамдық  еңбек  желiсiнде,  адамзаттың 

ҽлеуметтiктарихи  дамуында  қалыптасты.  Сҿйлеу  процесi  санамен  реттеледi  де,  ҿз  кезегiнде,  адамдар 

арасындағы тiлдесуде қалыптасады. Сананың негiзгi қызметi болмысты ҿрнектермен бейнелесе, сҿз бен тiл сол 

болмысты арнайы қабылданған таңбалармен белгiлейдi. Болмыс бейнесiнiң белгiсi (таңбасы) ретiнде сҿйлеу де 

тiлмен  бiрлiктi  байланыста.  Сҿйлеу  тiлдесу  ҽрекетi,  тiл  негiзiнде  мағына  бiлдiру,  ықпал  жасау,  ақпарат  беру, 

яғни сҿйлеу ҽрекеттегi сана мен ойдың кҿрiнiс формасы. 

Сонымен,  сҿйлеу  тек  адамға  тҽн  тiл  қатынасының  ең  жетiлген  формасы.  Бҧл  қатынас  айтушы  жҽне 

тыңдаушының  мiндеттi  тҥрде  болуымен  жасалады.  Айтушы  ойды  жеткiзуге  қажет  болған  сҿздердi  iрiктеп, 

грамматика  ережелерiне  сай  оларды  байланыстырады,  артикуляция  ағзаларын  iске  қосумен  дыбыстайды. 

Тыңдаушы  сҿздi  қабылдап,  онымен  ҿрнектелген  ойды  тҥсiнуге  ҽрекет  жасайды.  Айтушы  мен  тыңдаушы 

арасындағы  сҿз  тҥсiнiстiгiмен  белгiлi  ойды  қабылдау  ҥшiн,  сол  ойды  ҿрнектеуге  бағытталған  екi  тҧлғаға  да 

ортақ сҿздердi жҥйелестiру қҧралы мен ережелерi болуы шарт. Мҧндай қҧрал жҽне ережелер тобы сипатында 

кҿптеген ҽулеттердiң ҿмiр барысында ҿзара сҿйлесуден қалыптасқан белгiлi бiр ҧлттық тiл қызмет етедi. 

Тiл  сҿйлесу  қҧралдарының  қатаң  қалыпқа  келтiрiлген  жҥйесi,  ал  сҿйлеу  ой  мен  сезiмдi  жеткiзуге 

арналған  тiлдiң  екеуара  қатынасты  ҽрекеттiк  қолданымы.  Тiлдiң  ҿзiнде  мағынаой  болмайды,  ол  тек  ойды 

ҿрнектеуге  арналған  ҽртҥрлi  таңбабелгiлердiң  жиынтығынан  тҧрады.  Ал  осы  қордан  сҿйлеу  ҥшiн  қажеттi 

белгiлi тiлдiк қҧралдар (дыбыстар, сҿздер, ережеге сай сҿз тiркестерi мен сҿйлемдер, ҽуен, ырғақ т.б.) iрiктелiп 

алынған  шақта  ғана,  ой  бiлдiру  мҥмкiндiгiне  ие  боламыз.Адамдар  қатынасу  ҥшін  белгі  жҥйесі  ретінде  сҿзді 

қолданады, яғни табиги фонетикалық белгілар (тіл дыбыстары). Бҧл- ҽмбебап коммуникативтік қҧрал, ақпарат 

алмасу кезінде оның мағынасы ҿзгермейді. Сҿз арқылы мҽлімет адамнан адамға ҧсынылып, қатынасушылар бір 

-  біріне  ҽрекет  жасайды,  бағыт  береді,  ҿз  ойын  тҥсіндіруге  тырысады.  Егер  қатынасуда  сҿзден  басқа  белгі 

жҥйелер (верьбальді емес) қосымша қолданылса, комуникацияның мағынасы ҿте тҥседі. 

Сӛздік қарым-қатынас қҧралы жӛнінде не білу қажет? 

Ақпарат алмасуға сҿздік қарым-қатынас қҧралы кҿп қолданылатыны белгілі. Оған, ең алдымен,сҿйлесу 

жатады.  Мҽдениет  аралық  қатынаста  ең  қиынға  тҥсетіні,бір  тілді  екінші  тілге  аудару  болып  табылады. 

Ескертетін бір жағдай, бҧл ақпаратты дҽл сол қалпында аудару мҥмкін емес. Ол сҿздің тек заттардың жҽй ғана 

аталуы  ғана  емес,  яғни  сҿз  ҽр  халықтың,  ҽр  елдің  ҽлемді  тҥсіну  мҽдениеті  болғандығына  байланысты. 

Сондықтан,  «He  is  a  Friend  деген  сҿздерді  американдықтарда  басқа,орыстар  басқаша  қабылдайды.  Себебі, 

301 

―Friend‖сҿзі  американдық  ҥшін  «таныс»  ал  орыстар  ҥшін  «дос»  деген  мағынаны  береді.  Сондықтан  осындай 

жағдайлар тҥсінбестік туғызуы мҥмкін. 

Тҥрлі коммуникативтік стильдердің ерекшеліктері. 

Дҽрігер  мен  науқас  арасында  да  сҿйлеу  стилінің  сҽйкес-сҿздігінен  тҥрлі  тҥсініспеушіліктер  туындауы 

мҥмкін. Сҿздік қарым-қатынас стилі 4 тҥрге бҿлінеді: 

- тура жҽне жанама; 

- нақты жҽне қысқартылған, мҽнерлі; 

- жеке тҧлғалық жҽне жағдайлық; 

- аспаптық жҽне аффективті. 

Тура,  яғни  тік  стилдің  ерекшелігі  мҧнда  адамның  шынайы  ниеті  мен  ойлары  айтылады.  (америка 

мҽдениеті)  ал,  жанама  стильде  жеке  ойлар  мен  ниеттер  жасырылып,тіке  айтылмайды  (кҿптеген  ҧжымдық 

мҽдениеттер). Мҽнерлі сҿйлеу стилі, бҧл ҿте бай, экспрессивті тілді қолдану болып табылады (араб мҽдениеті), 

нақты  стильде  ақпаратты  жеткізу  ҥшін  қажетті  жҽне  жеткілікті,  неғҧрлым  аз  сҿздер  қолданылады  (батыс 

Европа  елдері,  АҚШ).  Қысқартылған  сҿйлеу  стилі  ҧстамдылығымен,  байыптылығымен  ерекшеленеді,мҧнда 

ҥзіліс  жҽне  ҥнсіздік  нақышымен,  мҽнерлі,  қолданылады.(кҿптеген  азия  мҽдениеті).  Тҧлғалық  жеке  стильде 

айтушының  жеке  «Мені»  басым  (америка  мҽдениеті),ал  жағдайлық-ол  жағдайға  орай  стильдің  ҿзгеруі 

(жапондықтар  мҽдениеті).  Аспаптық  жҽне  аффективті  сҿйлеу  стильдері  қандай-да  бір  сҿйлеушіге 

бағытталуымен  ерекшеленеді.  Егер,  аспаптық  стиль  (еуропа  мҽдениеті  жҽне  АҚШ)  айтушыға  жҽне 

коммуникацияның мақсатына бағытталса, ал аффективті стиль (жапон мҽдениеті) тыңдаушыға жҽне ҽңгіменің 

барысына бағытталады. 

Сондықтан  қазіргі  таңда  медициналық  қызметкер  мен  науқас  арасында  да  ҥш  тілді  меңгеріп  қарым-

қатынас жасағаны абзал. Себебі ҥш тілді меңгеру заман талабына сай болып отыр. Мінез тҧрғысынан да, жҧмыс 

жасау  барысында  да  адамдармен  ашық  араласып,  бҧрын  болмаған  позитивті  ойлар  қалыптасады.  Яғни,орыс 

жҽне  ағылшын  т.б.  тілдерді  білсең  ҿзіңді  еркін  сезініп,  ҽлем  бойынша  кез-келген  адаммен  қарым-қатынасқа 

тҥсе алатыныңды байқайсың. 

Пайдаланылған әдебиеттер: 

1. Жарықбаев Қ. Аталы сҿз.– Алматы: Жалын, 1980.  

2.  Ақиқат.  2013  жыл,  №1.  «Қазақстан  –  2050»  стратегиясы  –  қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты. 

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ҽ.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 

3.  Ақиқат.  2011жыл,  №5.  «Қазақ  тілін  білу  -  ҽншейін  бір  ҧран  емес»,  Н.Ҽ.Назарбаевтың  Қазақстан  халқы 

ассамблеясының ХҤІІ сессиясында сҿйлеген сҿзі 

4.Назарбаев Н.Ҽ. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа ҽлемдегі жаңа Қазақстан. Астана, 2001 

5. Хасанҧлы Б. Тілдік қатынас негіздері, А, 2008ж. 

 

 

КӚПТІЛДІЛІК БІЛІМ БЕРУ – ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ МАМАН ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗІ 

 

Мирова Ш.Б., 

АГУ Тарлан колледжінің оқытушысы Ақтҿбе қаласы 

Ойлыбаева Р.А., 

№7 ОЖББМ қазақ тілі пҽні мҧғалімі Қазақстан Республикасы Орал қаласы 

 

Қазақстан  ҧлтаралық  келісімді,  дінаралық  сыйластықты,  еларалық  ынтымақтастықты  ҿз  саясатында 

дҽйекті ҧстану арқылы мҽдениетаралық коммуникацияда кҿптілді интеллектуалды тҧлға тҽрбиелеу мҽселесіне 

ерекше назар аударып отырғаны белгілі. Мҽңгілік еліміздің болашақ кҽсіби маманы – жастарды ҧлттық негізде 

ҧлтжанды,  адамгершілігі  жоғары  интеллектуалды  тҧлға  ретінде  қалыптастыруға  мемлекеттік  тҧрғыда  мҽн 

беріліп  отырғандығы  қуантады.  Бҥгінгі  ақпараттық  қоғам  жағдайының  ҿркениетті  бағытына  сай,  ҿзгермелі 

жағдайға тез бейімделгіш, терең білімді, бҽсекелестік жағдайда ҿресі биік, рухани жан дҥниесі бай, азматтық-

тҧлғалық  бет-бейнесі  қалыптасқан,  мемлекеттік  тілмен  қоса  бірнеше  тілді  еркін  меңгерген  жастарға  дҧрыс 

бағыт-бағдар беру ҿзекті мҽселе. 

Мемлекеттік тіл – қазақ халқының рухани алтын діңгегі, руға, жерге бҿлінбейтін ортақ еншісі, елімізді 

мекендейтін  тҧрғылықты  халықтың  тілдік  коммуникация  жасайтын  қҧралы.  халықтар  арасындағы  саяси, 

мҽдени,  экономикалық  жҽне  ҽлеуметтік  қатынастардың  жаңа  сипатта  дамуы  нҽтижесінде  тілдің 

коммуникативтік қызметі де ҥздіксіз дамып отырады. Кезінде  

кҥн  тҽртібіне  қостілділік  мҽселесін  қойса, 

қазіргі  уақытта  ҿркениетті  елдерде  кҿптілділік  мҽселесінің  ортаға  шығуына  себеп  болып  отыр.  Бҥгінгі  кҥнде 

ҽлемнің  отыздан  астам  елдерінде  ағылшын  тілі  ҧлттық  тілдермен  қатар  мемлкеттік  дҽрежеде  қолданылады. 

Ағылшын тілі мҽдениетаралық коммуникацияның негізгі қҧралы ретінде танылып, адами капиталдың бҽсекеге 

қабілеттілігін арттыруда. 

Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік 

бағдарламасында  елімізде  тҧратын  барлық  этностардың  тілдерін  сақтай  отырып,  ҧлт  бірлігін  нығайтудың  аса 

маңызды факторы  ретінде  мемлекеттік тілдің  кең ауқымды қолданысын  қамтамасыз  етумен  қатар кҿптілділік 

мҽселесіне  ерекше  маңыз  берілді.  Қазіргі  замандағы  нарықтық  экономиканың  дамуы,  бизнес  саласының 

302 

ауқымының  кеңеюі,  ҽртҥрлі  елдер  арасындағы  саяси-экономикалық  қарым-қатынастың  ҿсуі  бҧл  адамдардың 

алдында  жаңа  ізденістер,  талаптар,  жоспарлар  қояды  жҽне  адамдардың  кҿптілді  меңгеруі  бҧл  заман  талабы 

екені  ақиқат.  Тілдерді  дамыту  –  еліміздегі  мемлекеттік  саясаттың  аса  маңызды  бағыттарының  бірі.  Тіл 

мҽселелерін  оңтайлы  шешу  –  ҧлтаралық  қатынастар  ҥйлесімділігінің,  халық  бірлігі  мен  қоғамдық  келісімді 

нығайтудың тҥпқазығы болып табылады. Елбасымыз «Тілдердің ҥштҧғырлығы» мҽдени жобасын тыңғылықты 

жҥзеге  асыруды  ҧсына  отырып,  қазақ  елін  ҽлемдегі  ҥш  тілді  қатар  меңгеретін  білімді,  саналы  ел  ретінде 

танытуымыз  қажет  екенін  атап  ҿтті.  Біздің  мемлекеттік  тіліміз  –  қазақ  тілі,  орыс  тілі  –  ҧлтаралық  қарым-

қатынас  тілі  жҽне  жаһандық  экономикаға  табысты  кірігу  тілі  –  ағылшын  тілі  болуы  тиіс  екенін  ерекше  атап 

кҿрсеткен. [2] 

«Ҿзге тілдің бҽрін біл ҿз тіліңді қҧрметте» дегендей, ҿз тілің бҧл ана тілің, ҿз анаңды қалай қҧрметтесең 

ана  тіліңді  де  солай  қҧрметтеуің  керек.  Бҧл  тек  қана  ҿз  тіліңді  біл  деген  сҿз  емес,  заман  талабын  да  ескеру 

қажет.  Қазіргі  нарықтық  заманында  кҿптілді  меңгеру  бҧл  ҽлемді  тану  деген  сҿз.  Қазір  кҿптілді  білім  беру  – 

мектептегі оқу пҽндерін екі немесе одан да кҿп тілде оқыту, жас ҧрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына 

жол  ашатын,  ҽлемдік  ғылым  қҧпияларына  ҥңіліп,  ҿз  қабілетін  танытуына  мҥмкіншілік  беретін  ең  басты 

қажеттілік.  Кҿптілді  білім  беру  –  кҿптілді  тҧлғаны  қалыптастырудың  негізі.  Қазіргі  кезде  қоғамдық  қатынас 

жағдайында тҧлғаның қалыптасу деңгейі кҿбінесе ҿзін-ҿзі жҥзеге асыра алуына, бҽсекеге қабілеттілігіне жҽне 

ҽлеуметтік ҧтқырлығына тікелей байланысты. [3] 

Ҽр адамның рухани-адамгершілігін арттыру ҥшін, бҥгінгі тез ҿзгеріп жатқан дҥниеде ҿмір сҥріп, еңбек 

ету ҥшін жан-жақты болу қажет. «Ҿз тілің – бірлік ҥшін, ҿзге тіл тірлік ҥшін» деген нақыл сҿздегідей кҿптілді 

адам  қалағанын  алады,  кҿп  нҽрсеге  қол  жеткізеді,  бҽсекеге  қабілетті,  ҽлемнің  қай  жерінде  жҥрсе  де  еркін 

сҿйлеп,  ҿзінің  ойын  айта  алады,  материалдық  жағына  да  моральдық  жағынан  да  жоғары  тҧрады.  Нарықтық 

экономика  саласы  бҽсекеге  қабілетті  мамандарды  дайындауды  қажет  етеді.  Бҧл  жоғары  оқу  орындарының 

барлық салаларында жаңа  талапқа сай бҽсекеге  қабілетті маман даярлауда ҿте қажет міндет болып табылады. 

Осыған  орай  білім  беру  жҥйесінде  оқытушыларға  қойылатын  басты  талаптардың  бірі  –  ҿмірден  ҿз  орнын 

таңдай алатын, ҿзара қарым-қатынаста ҿзін еркін ҧстап, кез-келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым 

саласынан білімі мен біліктілігін кҿрсете алатын бҽсекеге қабілетті, ҽлемдік стандарт деңгейі бойынша тиімді 

жҧмыс жасай алатын жаңа заманның маманын даярлау. 

Елбасымыз Нҧрсҧлтан Ҽбішҧлы Назарбаев Қазақстан халқына арналған дҽстҥрлі «Қазақстан жолы 2050: 

бір  мақсат,  бір  мҥдде,  бір  болашақ»  атты  Жолдауын  жариялады.  Елбасымыз  мынандай  басым  бағыттар 

бойынша: «Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың ҽлеуетін ашатын жаңа мҥмкіндіктер жасауға 

байланысты.  ХХІ  ғасырдағы  дамыған  ел  дегеніміз  –  белсенді,  білімді  жҽне  денсаулығы  мықты  азаматтар. 

Барлық  дамыған  елдердің  сапалы  бірегей  білім  беру  жҥйесі  бар.  Ҧлттық  білім  берудің  барлық  буынының 

сапасын жақсартуда бізді ауқымды жҧмыс кҥтіп тҧр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы 

балаларды  мектепке  дейінгі  біліммен  100  пайыз  қамту  жоспарлануда.  Сондықтан  оларға  заманауи 

бағдарламалар мен оқыту ҽдістемелерін, білікті мамандар ҧсыну маңызды. Орта  білім жҥйесінде жалпы білім 

беретін  мектептерді  Назарбаев  зияткерлік  мектептеріндегі  оқыту  деңгейіне  жеткізу  керек.  Мектеп  тҥлектері 

қазақ, орыс жҽне ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нҽтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, ҿзіндік 

ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игере білуге тиіс.» деп бірқатар білім мҽселелерін атап ҿтіп, оны 

шешудің жолдарын кҿрсетті. [1] 

Елбасымыздың  Қазақстан  халқына  арнаған  Жолдауындығы  мҽдени  жобаларын  жҥзеге  асыра  отырып 

алдыңғы  қатарлы  озық  отыз  елдің  қатарына  кіруде  кҿптілді,  бҽсекеге  қабілетті  маман  тҽрбиелеуіміз  қажет. 

Қазақ  елінің  ресми  тілі  –  қазақ  тілі,  ҧлтаралық  қарам-қатынас  тілі  –  орыс  тілі  жҽне  ҽлемдік  экономикаға 

табысты кіру ҥшін қажетті тіл бҧл  –  ағылшын тілі екенін барлығымыз жақсы  білеміз. Осы нарықтық заманға 

сай  ҿркениетті  елдер  қатарына  қосылудың  жолы  ҿркендеп  келе  жатқан  жастарға  дҧрыс  тҽрбие,  бағыт-бағдар 

беру. Қазіргі инновациялық технологияның дамуына байланысты жастарды тҽрбиелеу кҿп ізденісті қажет етеді. 

Ол  ҥшін  оқытушының  ҿзі  жаңа  заманға  сай,  білімі  жоғары,  салт-дҽстҥрді  білетін,  еліміздің  мҽдени 

қҧндылықтарын  ардақтайтын,  саналы,  кҿптілді  азамат  болу  керек,  сонда  ғана  біз  Қазақстанымыздың 

болашағын елестете аламыз. 

Бҥгінде жоғары оқу орындарында ҿтетін іс-шараларды студенттер ҥш тілде еркін ҿткізе алатын деңгейге 

жетті.  Жастарды  жаман  ҽдеттен  арылтып  оларды  ҽдептілікке,  тҽрбиелікке  баулу,  болашақтың  қандай  болу 

керектігін  насихаттау,  ҽрбір  студенттің  қабілеттілігін,  талантын  одан  ары  дамыту,  бҽсекеге  қабілетті  рухани 

азыққа бай студент даярлау – бҧл Қазақстанда тҧратын ҽрбір оқытушының міндеті. Қазіргі таңда тіл мҽртебесі 

ҿте жоғары. Тіл тек қана қарым-қатынас қҧралы ғана емес, сонымен қатар экономиканы дамытудағы бірден бір 

қҧрал.  Қазіргі  заманғы  техникалық  қҧралдарды  игеру  шет  тілін  меңгеру  ҽрбір  саналы  азаматтың  міндеті.  Ол 

ҥшін мектептерде, жоғары оқу орындарында, мекемелерде азаматтардың дҧрыс қҧрылғылар орнатылуы қажет, 

сол  ҥйретілетін  тіл  елінің  адамдарымен  тілдік  қарым-қатынас  орнату  бҧл  тілді  жылдам  ҥйренуге  септігін 

тигізеді.  Кҿптілді  білу  –  бҧл  тілді,  ойлау  қабілетін  дамыту  арқылы  кез  келген  ортада  ҿзін  еркін  ҧстап,  нық 

сеніммен  жҥре  алатын  тҧлға  тҽрбилеп  шығару.  «Білекті  бірді,  білімді  мыңды  жығады»  демекші,  білімді  адам 

ҽлемнің ҽр қилы сырларын терең ҥңіле зерттейді, қажеттісін ҿз елінің пайдасына асыруға асығады, жақсылыққа 

ҧмтылады.  Ҿзге  елдің  тілін  білу  арқылы  ҿз  еліміздің  іргесін  нығайтамыз.  Тілдерді  жақсы  білу  арқылы 

студенттер  халықаралық  конкурстарға,  бағдарламаларға  тҧрақты  қатыса  бастайды,  шет  елдерде  академиялық 

ҧтқырлық  бағдарламасымен  оқуларын  жалғастырады.  Сондықтан  тіл  байлығын  дамыту  ҥшін  дҿңгелек 

303 

ҥстелдер,  семинарлар,  ҽр  тҥрлі  тілдік  сайыстар,  ҽр  елмен  тілдік  қарым-қатынастар  студенттер  арасында  жиі 

ҿткізіліп тҧрса нҧр ҥстіне нҧр болар еді. Қорыта келгенде дамыған 30 елдің қатарына кіруіміз ҥшін, еліміздің 

экономикасын  кҿтеру  арқылы  ел  іргесін  нығайту  ҥшін  ҿз  елімізді,  тілімізді,  дінімізді  сақтап  ҽлемге  паш  ету 

ҥшін кҿптілдікке бет бҧрайық, сол ҥшін ат салысайық. 

жүктеу/скачать 5,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: