Əдебиет танытқыш (1926) АҢдату

Егерде  нəрсе  əліптегенде  мезгілі  бір,  орындары  түрлі-түрлі  болса,  онда  əліптеу  реті
жазушының  бастаған  орнына  қарайды.  Егерде  əліптеудің  мезгілі  де,  мекені  де  бір  болса,
онда  əліптеу  реті  нəрсенің  ыңғайына,  əліптеушінің  назарына  қарайды.  Əліптеме
мазмұнының  кемдем  жеріме»  дендем  жерін  айыру  керек.  Дендем  жері,  нəрсенің  өзін
əліптеген жері болады. Кемдем жері əліптеуге алынған нəрсе мен басқа нəрселердің арасын
əңгіме еткенде ұшырайтын жері.
Əліптеу түрлері
Əліптеу көзделген мақсатқа қарай екі айрылады:
1. Пəнді əліптеу. 2. Сəнді əліптеу.
1.  Пəнді  əліптеу  нəрсені  пəн  мақсатымен  алып,  дəлдеп  əліптеп  сыр-сипатын  дұрыс
танытып, нəрсе туралы дұрыс ұғым беру үшін істеледі. Пəнді əліптеудің өзі екі түрлі болады:
1.  Жалқылау  əліптеу,  2.  Жалпылау  əліптеу.  Жалқылай  əліптегенде  нəрсе  дербес  алынып,
дара  басы  əліптеледі.  Мұнда  əліптеушінің  назары  нəрсенің  өзгеден  айрылатын  айырықша
əліптерінде болады.
Жалпылай əліптегенде нəрсенің бүтін табы алынып, табына тиісті сипатпен əліптеледі.
Мұнда  əліптеушінің  назары  таптағы  нəрсенің  бəрінен  табылатын  белгілерінде  болады
(Нұсқалықтың 15,16,17 нөмірлерін қара).
2.  Сəнді  əліптеуде  қандай  белгілерін  алу  —  əліптеушінің  көздеген  өз  мақсаты  бойынша
болады. (Нұсқалықтың 18,19 нөмірлерін қара).
3. Жол əліптемесі
Жолаушы  жүріп,  дүние  кезіп  көрген  жерінің,  елінің  əлібін,  қалпын  жазу  —  жол
əліптемесі яки жолай деп аталады.
Əліптемеге  қатыспайтын  əңгіме  аз  болады.  Бірақ  əңгімеде  не  əліптеме  болып  келетін
түрлері  бар.  Соның  бір  түрі  жол  əліптемесі.  Жол  əліптемесінің  əңгімесі  əліптегенде  түрлі
нəрсені  түрлі  тарапынан  əліптегендіктен  пəлендей  нəрсе  тақырыпты  сөйлейді  деуге
болмайды.  Жол  əліптемесінде  нəрсені  əліптеу  реті  ұшырау  ретінше:  алдымен  ұшыраған
алдында,  соңынан  ұшыраған  соңында  əліптеледі.  Қияли  жол  əліптемесі  деген  əліптеменің
бір  түрі  бар.  Ондай  əліптемелер  жолаушының  жазған  сөзі  емес,  қиял  кезуінің  сөзі  болады.
Жазушы қиялын жолаушы жүргізіп, қиял көзімен көргенін сөйлейді. Ондай жол əліптемесі
ғылым мағлұматын беру мақсатпен де жазылады. Қазақта қиялмен жазылған жол əліптемесі
жоқ: жай жол əліптеме де аз (жай жол əліптеме мысалын нұсқалықтың 20 нөмірінен қара).
3. БАЙЫМДАМА (ЗЕЙІНДЕМЕ)
Көсе  сөзбен  жазылған  шығарма  бір  пікірді  қуаттап,  толықтырып  баяндаса,  баяндауын
түрлі сипаттармен дəлелдесе, ондай шығарма байымдама деп аталады.

Əуезе  əліптеме  түрлі  сөздермен  дүние  əңгімесі  бітпейді.  Əуеземен  əліптеме  дүниедегі
жаратынды,  жасатынды  нəрселердің  өздерімен,  олардың  əдістерімен,  жай-күйлерімен  ғана
таныстырады.  Дүниедегі  нəрселердің  барлығын,  олардың  қалай  өмір  шегетінін  танумен
білім  тамам  болмайды.  Өйткені  дүниедегі  нəрселердің  бəрі  сабақтас,  іліктес,  құрмалас;  ол
сабақтас, іліктес, əм құрмаластығы белгілі себептер бойынша болып, себеп жүзіндегі белгілі
бір заңға мойынсұнып сол заңның жолынан бұрылмайды. Ол заң табиғат заңы: ол заң жолы
табиғат заңының жолы, нəрселер арасында қандай сабақтастық, іліктестік, құрмаластық бар
екенін  ашу  жағын,  олардың  бар  болуы  қандай  себептермен,  қандай  заң  бойынша  екендігін
айыру жағын байымдап, ғалым адамдардың шығарған сөздері пəн шығарма деп аталады. Пəн
шығарманың  асылы  байымдама  болады:  сондықтан  пəн  шығарманың  жалпы  аты  да
байымдама болады.
Байымдаманың зор мүшесі төртеу:
1. Бастамасы. 2. Ұсынбасы. 3. Баяндамасы. 4. Қорытпасы. Бастамасында əңгіме болатын
нəрсе  туралы  басқалар  тарапынан  айтылған  пікірлер  барлығын  я  жоқтығын  айтады.  Оны
айтпай  бастауға  да  жазушы  ықтиярлы.  Сондықтан  бастаманы  қалай  бастау  жазушының
ықтиярында десек те болады.
Ұсынбасында əңгіме болатын пікірмен таныстырады.
Баяндамасында  алынған  нəрсе  баяндалады;  оның  турасында  айтылған  пікірлерге
дəлелдер, сипаттар келтіріледі.
Қорытпасында  айтылған  пікірлердің  я  маңызы  қайта  айтылады;  я  пікірлерден  шыққан
нəтиже  айтылады.  Пікірді  мəністеу,  дəлелдеу,  сипаттау  баяндамасында  болатындықтан  —
баяндама байымдаманың нағыз дендем бөлімі болады. Сипаттау түрлі болады:
1.  Мəністеп,  дəлелдеп  сипаттау  бар;  2.  Керек  пікірді  яки  нəрсені  басқа  соған  ұқсас
нəрселермен  салыстырып  сипаттау  бар,  3.  Керек  қостайтын,  қуаттайтын  мысалдар  келтіріп
сипаттау бар. 4. Белгілі адамдардың айтқан я жазған пəтуаларын келтіріп сипаттау бар.
5. Қаралатын пікірге қарсы пікірдің нашарлығын яки қаталығын көрсетіп сипаттау бар.
Байымдама əдістері
Байымдама  əдісі  екі  түрлі:  1.  Негізгі  пікірді  шығарманың  басында  айтып,  оны
қуаттайтын пікірді соңынан келтіру бар, яғни əуелі жалпы пікірді айтып алып, оны бөлекей
пікірлермен қуаттап байымдау бар: бұл жалқылау əдісі болады.
2.  Əуелі  бөлекей  пікірлерді  айтып,  жалпы  пікірді  солардың  дəлелдерімен  қуаттап
байымдау бар. Бұл жалпылау əдіс болады.
Ойлау оңтайы да екі түрлі: 1. Айырыңқы оңтай. 2. Жиылыңқы оңтай. Талдама оңтай —
нəрсені  бұтарлап,  мүшелеп,  ұсақтай  түсіндіргенде  қолданатын  оңтай.  Терме  оңтай  —
нəрсенің  мүшесін  жинастыра,  құрастыра,  іріктей  түсіндіргенде  қолданылатын  оңтай

(Байымдама мысалдарын нұсқалықтың 20,21,22,23 нөмірлерінен қара).
Байымдама түрлері
Қара сөз байымдаманың қатыспайтын шығармасы болмайды. Əуезе əліптеме, байымдама
деп  жіктерін  бөлектеп  көрсеткенімізбен,  əуезе  əліптеменің  қайсысына  болса  байымдау
кіріспей  тұрмайды.  Сондықтан  байымдама  түрлерін  көрсеткенде,  байымдама  жағы  басым
шығармалардың түрлерін ғана көрсетуге болады.
Байымдау  жағы  басым  шығармалар  толып  жатыр.  Оларды  негізгі  ұлы  белгілермен
айырғанда мыналар болады: 1. Пəн (ғылым). 2. Сын. 3. Шешен сөз. 4. Көсем сөз.
жалаң  сөз  деп  айтылады.  Қара  сөздің  сынында  пікір  дұрыстығы,  істің  растық  жағы
тексерілсе,  көркем  сөздің  сынында  пікір  дұрыстығының  үстіне  пікірге  берілген  сурет,
сұлулық жағы да тексеріледі. Көркем сөзді əрі сүлде, əрі сурет — екі жағынан да тексеруге
тиіс болғандықтан оның сынын да мынадай сұраулар боларға керек.
1. Тұрмыстың қай жағын алып сөз қылған? Мазмұны дұрыс па? Яғни өмірде ондай қалып
ұшырай  ма?  Яки  ұшырауға  мүмкін  бе?  Өмірде  болатын  қалып  болса  неден  болады;  неден
болатын  себебін  біліп  айтқан  ба?  Адам  баласының  бəрінде  боларлық  қалып  па,  белгілі  бір
табында ғана боларлық қалып па? Мұрат қалып па? Кейіп қалып па? Бұл шығарманың сүлде
жағының сыны. Сурет жағының сынында сұраулар мынау түрде болмақ.
2.  Көркем  сөз  табына  шын  қосыларлық  сөз  бе?  Қиял  жасаған  тұрпаттар,  ойдан
үйлестірілген  уақиғалар  пікір  санасына  тура  келіп,  дұрыс  суреттеп,  өңдендіріп  көрсете  ала
ма?  Тілі  өрнекті  ме?  Əуезді  ме?  Лұғаты  таза  ма?  Анық  па?  Қысқасы,  ойды  өрнектеп,
көрнектеп,  суреттеп  көрсеткендей  тілінде  шеберлік  бар  ма?  Екінші  сөзбен  айтқанда:
ақылдың аңдағанын, қиялдың меңзегенін, көңілдің түйгенін тілі дұрыс жеткізе алған ба?
Манағының  бəрін  қорытып  айтсақ,  асылында  көркем  сөзде  екі  тысқы,  екі  ішкі  сын
болады.
Тысқы  сындар:  1.  Тілінің,  лұғатының  сыны,  яғни  тілінің  дұрыстығы,  анықтығы,
тазалығы, дəлдігі, көрнектілігі, əуезділігі, өрнектілігі жағының сыны.
2.  Суретінің  сыны:  кестесін  келтіріп,  ұнасымды  түрде  үйлестіріп,  суреттеуінің  сыны.
Ішкі сындар: 1. Алынған мінез, айтылған қылық, көрсетілген қалып, жан жүйесінің жөнімен
қарағанда  дұрыс  бүгіп  шығу,  шықпауының  сыны.  2.  Өмір  жүзінде  айтылған  нəрсенің
болатындығының  себебін  дұрыс  көрсеткен-көрсетпегенінің,  адам  қауымындағы  қалып
түзелу жағына əсер етерлік (пайда-зиян келтірерлік) қуаты бар-жоғының сыны.
Көркем  сөзді  сынағанда,  əдебиет  түрінің  осы  төртеуі  түгел  жұмсалады.  (Сын
мысалдарын нұсқалықтың 24,25,26,27 нөмірлерінен қара).
3. Шешен сөз

Шешен  сөз  қара  сөз  шығармалардың  бөлекей  бір  түрі  емес,  бұ  да  байымдама  болады.
Мұның байымдамадан бөлектенетін жері мынау ғана:
Байымдамада  жазушының  пікірі  негізгі  пікірін  баяндап,  түрлі  дəлелдермен  сипаттап,
анық түсіндіріп беру.
Шешен  сөзде  айтушының  мақсаты  баяндап,  сипаттап  түсіндірумен  қоймай,  пікіріне
нандыру, сендіру, ұйыту, бұйыту, иман келтіру болады.
Оны  істеу  үшін  шешендер  жай  байымдаушыларша  айтқан  сөзі  адамның  ақылына  қону
жағын ғана көздемейді. Сөз қанға, жанға əсер етіп, арбау сияқты адамның ойын да, бойын да
балқытып билеп алып кетуге ыждаһат етеді.
Сондықтан  шешен  сөздің  «қыздырма»  яки  «қоздырма»
2 
деген  айрықша  бөлімі  болады.
Оның  қызметі  адамның  жүрегін  билеп,  жүйесін  босату,  қанын  қыздыру,  намысын  келтіру,
арқасын қоздыру.
Шешен  сөздің  бұл  бөлімі  пікірді  дəлелдеп,  сипаттап,  мəністеп  болғаннан  кейін  келеді.
Өйткені  пікірді  баяндап,  түсіндіріп,  дəлдеп,  сипаттап  ақыл  жағы  қанағаттанғаннан  кейін
жүрек жағына əсер етіп, бойын балқыту жеңіл болады.
Осы айтылған мақсаттарға қарай шешен сөздің тілі уытты, лепті, əсерлі, қанды қайнатып,
жүрек тулатып, естен айырып, ерікті алып кететін күшті, көрнекті, сəнді, мəнді тіл болады.
Шешен  сөздің  зор  мүшелері  бесеу:  1.  Бастамасы.  2.  Ұсынбасы.  3.  Мазмұндамасы.  4.
Қыздырмасы. 5. Қорытпасы.
Шешен сөздің түрлері
Шешен  сөздер  бес  түрлі  болады:  а)  Шешендер  жиынды  аузына  қаратып,  нандырып,
сендіріп,  мемлекет  ісіне  қарар  шығарту  мақсатпен  сөйлегенде  —  саясат  шен  сөзі  деп
аталады.  б)  Шешендер  сотта  айыпкер  адамдарды  ақтау,  я  қаралау  мақсатпен  сөйлеп,  сот
билігіне əсер ету үшін айтқан сөздері — билік шешен сөзі деп аталады.
в) Біреудің халық алдында еткен еңбегін, өткізген қызметін айтып, қошаметтеп сөйлеген
шешеннің сөзі — қошемет шешен сөзі деп аталады.
г)  Білімділердің,  ғалымдардың  пəн  мазмұнды  сөйлегені  —  білімір  шешен  сөзі  деп
аталады.
ж) Дін жайынан сөйлеген ғұламалар сөзі, молдалар сөзі — уағыз деп аталады.
(Шешен сөзі мысалдарын нұсқалықтың 28,29 нөмірінен қара).
4. Көсем сөз
Көсем  сөз  шешен  сөз  сияқты  əлеуметке  айтқанын  істету  мақсатпен  шығарылатын  сөз.

Шешен  сөзден  мұның  айрылатын  жері  —  шешен  сөз  ауыз  айтылады,  көсем  сөз  жазумен
айтылады.  Көсем  сөз  əлеумет  ісіне  басшылық  пікір  жүргізетін  сөз  болғандықтан  да  көсем
сөз  деп  аталады.  Көсем  сөз  кезіндегі  əлеуметке  керек  іске  мұрындық  болып,  істеу
ыждағатымен айтылады.
Əлеумет,  шаруалық,  қазыналық,  мектептік,  соттық,  саясаттық  тағысын  тағы  сондай
қоғамшылық  істерін  түзеу,  жаңалау,  өзгерту  керек  болған  кезінде  халықты  соған  көсем  сөз
арқылы  ұйытып,  көбінің  миына  қондырып,  көңіліне  сіңіреді.  Көсем  сөз  күндегі  мəселе
жайын  сөйлейтін  сөз  болған  соң,  кезіндегі  шығып  тұрған  газет-журнал  жүзінде  шығады.
Көсем  сөз  əлеуметке  басшылық  есебінде  айтылатын  сөз  болғандықтан  жұрт  ісіне  мəні  зор
болады.  Басшылығы  дұрыс  болса,  əлеуметті  түзейді,  теріс  басшылық  қылса,  əлеуметті
адастырады.  Солай  болған  соң  көсем  сөз  жазып,  əлеуметке  басшылық  қылатын  адам  көпті
көрген  көсем,  білімді  адам  боларға  керек.  Əйтпесе  дүмше  молда  сияқты  көбі  көсемдік
қыламын деп əлеуметті адастырып, пайда орнына зиян келтірмек.
(Көсем сөз мысалдарын нұсқалықтың 30,31 нөмірлерінен қара).
II

ДАРЫНДЫ СӨЗ
Дарынды  сөз  деп  ақын  тілді  шығармаларды  айтатынымыз  алдыңғы  баптарда  айтылған
сөздерден мəлім болғандықтан, мұнда қайта баяндаудың қажеті жоқ.
Қара  сөз  көбінесе  ғалымдардың,  шешендердің  сөзі  болатындығы  қара  сөз  түрлерінен
анық  көрінді.  Дарынды  сөз  олай  емес,  ақындардың,  арқалылардың  сөзі  болады.  Ақындар
ғалымдар  сияқты  болған  уақиғаны  яки  нəрсені  болған  күйінде,  тұрған  қалпында
бұлжытпастан айтып, дұрыс мағлұмат беріп, қақиқаттауға тырыспайды. Тұрған нəрсе тұрған
күйінде,  болған  уақиға  болған  күйінде  ақынға  өте  үйреншікті,  жай  қалыпты  жабайы
көрінеді.  Оның  бəрін  ақындар  өз  көңілінше  түйіп,  өз  ойынша  жорып,  өз  ұйғаруынша
суреттеп  көрсетеді.  Сол  өзі  ұйғарған  түріндегі  ғаламды  сөзбен  көрсетуге  бар  өнерін,
шеберлігін  жұмсайды.  Сөйтіп  шығарған  сөзі  көркем  сөзді  шығарма  болады.  Оны  шығаруға
жұмсайтын  өнердің  аты  ақындық  болады.  Ақындықтан  шыққан  сөзді  яғни  көркем  лебізді
шығармаларды,  үлгілі  жұрттар  айтылуына  қарай  үшке  бөледі:  1.  Əуезеленіп  айтылуына
қарай. 2. Толғанып айтылуына қарай, 3. Ғамалдап айтылуына қарай. Бұлайша болу қазақтың
жазба əдебиетінің түрлеріне келсе де ауыз əдебиетінің түрлеріне келмейді. Сондықтан қазақ
ауыз  əдебиетінің  шығармалары  айтылу  түріне  қарай  бөлінбей,  тұтыну  орнына  қарай
бөлінеді.  Осылай  бөлінбесе,  ауыз  əдебиетінің  сөздерінің  көбі  жоғарғы  айтылған  үш  салаға
үйлеспей,  далада  қалып  қояды.  Ауыз  шығармаларды  сөз  қылғанда,  көркем  сөзді
шығармаларды ғана сөз қыламыз. Қазақ ауыз əдебиетінде көсе сөзді шығармалар жоқ. Неге
болмайтындығын азырақ айтып, түсіндіріп өту қажет болады.
Жазу-сызу  жоқ  жұртта  көсе  сөзді  шығармалар  болмайды.  Себебі  жазу-сызу  жоқ  жұртта
өнер-ғылым  болмайды.  Ғылым  дегеніміз  дүниені,  яғни  табиғатты  дұрыс  тану.  Ғылым  жоқ
болса,  дүниені  тану  дұрыс  болмайды.  Дүниені  дұрыс  танымаған  соң,  дүние  турасындағы
мағлұмат  жиысатын  сана-саңлауы  дұрыс  болмаған  соң,  табиғаттың  күшін,  ісін,  қасиетін
бұрынғылар  теріс  танып,  теріс  əуезе  қылған.  Сондықтан  бұрынғылардың  ертегі  сияқты,
ертегі  жырлар  сияқты  шығарған  сөздері  біздерге  шып-шылғи  өтірік  көрініп,  біздің  ақыл
арнамызға жуыспайды.
Қай  халықтың  да  болса,  жазу-сызу  білмеген  заманы  болған.  Сондықтан  ертегі  сияқты
өтірік сөздер қай халықта да болса бар.
Əдебиет сөзін тəртіптеп тапқа бөлу керек. Жұртынан шыққан олар ауыз сөзді де айтылу
түріне  қарай  негіздік  үш  тапқа  бөлген:  1.  Əуезе.  2.  Толғау.  3.  Айтыс.  Не  үшін  олай  бөлген
мəнісі əр табын бас-басына баяндағаннан көрінбекші. 
1.ƏУЕЗЕ
Əуезелеуші  айтатын  сөзіне  өзін  қыстырмай,  өзінен  тысқары  ғаламда  болған  істі  əңгіме
қылады.
Ескерту:  тысқарғы  ғалам  деудің  мəнісі  адамда  екі  ғалам  болады  —  ішкі  ғалам,  тысқы

ғалам.Ақыл көңіл, қиял сияқты адамның рухына қараған жағы — ішкі ғалам болады да, онан
басқалары  —  басқа  адамдар,  мақлұқтар,  нəрселер,  бүтін  дүние  тысқы  ғалам  болады.Əуезе
тысқы ғалам турасындағы сөз. Ақын əуезе түрінде сөйлегенде  уақиғаның  ішінде  өзі  болып,
басынан кешірген адамша сөйлемей, тек сыртта тұрып бақылап, уақиғаға көз салған адамша,
хатта біреуден естіген адамша айтады. Уақиғаны бұлайша түрде айтып көрсету — тысқарғы
түрде  айту  болады.  Сондықтан  əуезе  көркем  сөздің  тысқарғы  түрлісі  болады.  Бірақ  əуезеге
алынған уақиға болғандықтан жəне де ол уақиға айтушы өзінше көрік беріп, шығарғандығы
сөзі əуезе болады.
2. ТОЛҒАУ
Толғағанда  айтатын  нəрсесін  толғаушы  тысқарғы  ғаламнан  алмай,  ішкергі  ғаламнан
алады.  Толғаушы  ақын  əуелі  көңілінің  күйін-мұңын,  мүддесін,  зарын,  күйінішін,  сүйінішін
айтып,  шер  тарқату  үшін  толғайды.  Екінші  ішкергі  ғаламында  болған  халдарды,  нəрселерді
тысқа  шығарып,  басқаларға  білдіріп,  басқаларды  сол  көңілінің  күйіне  түсіріп,  халын
түсіндіру  мақсатпен  толғайды.  Толғау  қысқасынан  айтқанда  іш  қазандай  қайнаған  уақытта
шығатын жүректің лебі, көңіл құсының сайрауы, жанның тартатын күйі, ақындық жалғыз өз
көңілінің күйін толғай білуде емес, басқалардың да халін танып, күйіне салып, толғай алуда.
Əуезі тысқарғы ғаламның жыры, толғау ішкергі ғаламның күйі деп екі айырғанымызбен,
екі  ғаламның  ісінің  арасында  зор  іліктік  бар  нəрсені  танығанда,  сол  тануымыздың  өзі  екі
жақты болатындығы жоғарыда «Қара сөз», «Дарынды сөз» деген бапта айтылды. Əр нəрсені
саңлап,  санамызға  алған  уақытта  ол  нəрселер  турасындағы  ұғымдарымызға  көңіл  кіріспей
тұрмайды. Адам дүниедегі көрген-білген нəрселерін тек байқап, тек пікірлеп, тек саңлаулап
қана  қоймайды.  Ол  нəрселермен  қатар  адамның  көңіліне  күй  де  жасалады.  Адам  көрген-
білген  нəрсенің  я  ісінің  біріне  күйінеді,  біріне  сүйінеді,  бірінен  сескенеді,  бірінен
шошынады.  Сезіліп  тұрған  тысқарғы  ғаламмен,  сезіп  тұрған  ішкергі  ғаламның  екі  арасы
санаға  келіп  түйіскен  жерде  жыртылып  айрылғысыз  болып  бірігеді.  Тысқарғы  ғаламнан
санаға  түскен  саңлау  мен  сана  жанында  тұрған  көңілдің  күйін  бір-біріне  қатыстырмай
бөлектеп  қоюға  мүмкін  емес.  Адамның  санасы  фотография  (сүгірет  машинасы)  емес,
нəрсенің тұрпатын ғана түсіріп қоятын нəрсенің саңлауы келіп адамның санасына түскенде,
адамның ойын да, көңілін де бірдей оятады. Адамның көңілін оятпаған нəрсе тіпті сезілмей
дерексіз  өтеді.  Бірақ  адамның  ілтипаты  тысқарғы  ғаламға,  бірде  ішкергі  ғаламға  көбірек
ауатын  орындары  болады.  Кейде  тысқарғы  нəрсе  өте  қорқытса,  яки  өте  қуантса,  я  болмаса
өте тамаша күйде болып таңдандырса, адамның ісін алып,  ілтипатын  өзіне  аударып  кетеді.
Кейде  қайта  адам  өз  ойы,  өз  қиялы,  өз  көңілінің  күйімен  болып,  айналасындағы  болып
жатқан уақиғаларды, істеліп жатқан істерді, тамашалы тысқарғы ғаламды байқамай қалады.
Бұл  адамның  ілтипатын  тысқары  ғаламнан  ішкергі  ғалам  аударып  алып  кеткен  уақытта
болады.  Ондай  адамдардың  көбі  ілтипатын  көбінесе  ішкі  ғалам  жағына  салатын  адамдар
болады. Кейде тысқары, ішкергі екі ғаламның да күші бірдей болып, ілтипатымызды бірдей
түсіреді.  Мəселен,  бір  нəрсе,  яки  іс  қандай  көркем,  əдемі  болса,  сондай  оған  сүйінеміз.
Қанша сүйкімсіз жаман болса, сонша жек көреміз.
Сөйтіп,  манағыдан  бергі  айтылған  сөздердің  қорытуы  мынау  болады.  Ертек  тысқарғы
ғаламның  жыры  деп,  толғау  ішкергі  ғаламның  күйі  деп  екі  бөлгенімізде,  тіпті  сорпасы

қосылмайтын бөлектік бар деп ұқпасқа керек.
3. Айтыс
Айтысқанда  екі  күрескен  балуандар  сияқты,  бірін-бірі  аңдиды,  бірін-бірі  бағады.
Күрескендегі  бірін-бірі  жығу  үшін  істейтін  əдіс-амалдарды,  тəсілдерді  мұнда  да  істейді.
Айтысқанда  жай  сөзбен  айтыспай,  өлеңмен  айтысады.  Сондықтан  өлеңмен  ғана  айтысу  —
айтыс деп аталады. Өлеңсіз айтыстың аты əзіл-ерегіс болады. Бəлки өлең айтыс та о басында
əзілден, ерегістен шыққан болар. Бірақ бұл күнде айтыс деп өлең түріндегісі ғана айтылады.
Айтыс  өлеңді  сөз  болған  соң  оған  ақындық  керек.  Ақындықтың  үстіне  əдіс  керек.
Күрескенде күшке əдіс серік болу сияқты айтысқанда ақындыққа да əдіс серік болады. Əдісі
жоқ əйдік ақынды əдісті анау-мынау ақын жеңіп кетуі мүмкін.
Айтысқанда  түрлі  нəрселер  жайынан  сөйлеп,  бірін-бірі  тосуға  тырысады.  Көбінесе
бірінің-бірі  басындағы,  еліндегі,  жұртындағы  міндерін  айтып  тоспақшы  болады.  Айтыстың
бұл  жағының  əлеумет  алдында  пайдасы  зор.  Адамның,  елдің,  жұрттың  басындағы  келіссіз
ғамалдарын, мінездерін айтып көрсету, халықтың құлқын түзеуге зор пайдасы тиетін нəрсе.
Мұнысын байқағаннан кейін айтыс екінші түрге түсе бастаған.  Айтыс  бастапқы  кезде  шын
екі  ақынның  айтысқаны  болса  да,  соңғы  кезде  айтысты  ақындар  өз  ойынан  шығаратын
болған. Яғни бір ақын екі ақынның айтысқаны қылып, екі жағының да сөзін өзі шығаратын
болған.  Сөйтіп  айтыс  шын  айтыс  емес,  тек  шығарманың  түрі  болуға  айналған.  Адамның,
елдің  яки  бүкіл  жұрттың  келіссіз  істерін,  мінездерін,  пиғылдарын  айтқысы  келсе,  ақындар
өз атынан айтпай, айтысқан ақындардың сөзі қылып шығаратын болған. Ондай айтыстырып
шығарған сөздерді соңғы кездерде екі ақынның өзіне екі адам айтысқан сияқты болып, бара-
бара айтыс өлеңде айтылатын келіссіз істерді, мінездерді алаң ауданда істетіп көрсететіндер
болды.  Онан  əрі  бара-бара  осы  күнгі  ойналатын  түрлі  алаң  алданышы  болып  шығар  еді.
Алдындағы көрсетілетін істерге алаң алданышы деп ат қоюда мəніс бар: оңдағы көретініміз
өмірдің  өзі  емес,  тек  түрі;  сəулесі  айнаға  түскен  сияқты  алаңға  өмірдің  өзі  түспей,  сəулесі
ғана  түседі.  Алаң  айнасына  түсіріп  көрсететін  көбінесе  өмір  жүзінде,  адам  арасында
болатын  ұрыс-керіс,  талас-тартыс,  алыс-жұлыс,  қуаныш-қайғы  сияқты  түрлі  халдар  болған
себепті  сөз  өнерінің  бір  түрі  Европа  тілінде  тек  «Айтыс»  мағынада  емес,  «Айтыс-тартыс,
арпалыс»  мағынада  ұғылады.  Біздің  қазақ  Европа  əдебиетінен  үлгі  алмай,  əдебиетін  өз
бетімен  жетілдіргенде,  қазақтың  айтыс  өлеңдері  алаңға  түсе-түсе  барып,  алаң  алданышына
айналып,  айтыс-тартыс  түрге  түсетіні  даусыз  еді.  Үлгіні  өзге  жұрттан  алғандықтан  алаң
əдебиеті бізде төтеннен шығып қалды. Əуезе, толғау, айтыс-тартыс үшеуінің кəрісі — əуезе,
ортаншысы  —  толғау,  кішісі  —  айтыс-тартыс.  Айтыс  қазақта  ауыз  əдебиет  түрінде
болғанмен  айтыс-тартыс  түріндегі  сөздер  басқа  жұрттарда  жазу-сызу,  өнер-ғылым  шыққан
уақытта  пайда  болған.  Шын  айтыстар  емес,  шығарма  айтыстар  қазақта  да  соңғы  кезде
шыққан. Асылында айтыс-тартыс түрлі шығарма ауыз əдебиетінде жоқ.
Əуезе жайынан ескерту
Жер  жүзіндегі  жұрттардың  түріндегі  шығармалары  бір-біріне  көбінесе  ұқсас  келеді.
Ондай  ұқсас  болатын  себебі:  олар  шыққан  заманда  халықтың  бəрінің  бір  ананың  қолында
өскен балалар сияқты көргені, өнегесі, үлгісі бір болған. Ол уақытта қай халықтың да болса,
табиғат  бауырында  болып,  табиғат  тауқыметінде  тұрып,  табиғат  қабағына  қарап,  өмір

шеккен.  Ол  заманда  адам  табиғат  ісіне  өзгеше  қарап,  табиғат  күшін  өзгеше  ұғып,  бəріне
өзінше  мағына  берген.  Ол  уақыттағы  адамның  санасын,  саңлауын  шамалап  білгіміз  келсе,
бала күйге қайта түсуіміз керек. Сонда ғана дəу пері, жез тырнақ, жалмауыз кемпір тағысын-
тағылар  жайынан  айтылған  ертегілерге  ойымыз  ұйып,  бойымыз  балқып,  тыңдайтын
дəрежеге  жете  аламыз.  Халықтардың  басынан  өткізген  анайылық  шағы  —  біздің  балалық
шағымыз  мысалды.  Балалықтан  шыққан  адамға  қайтадан  балалық  күйге  түсуге  қандай
мүмкін  емес  болса,  анайылық  күйден  шыққан  халықтарға,  анайылықтан  туған  нəрсеге  ден
қойып,  иман  келтіру  мүмкін  емес.  Сондықтан  бұрынғылардың  анайы  күйдегі  шығарған
ертектері,  ертегі  сияқты  əңгімелері,  анайы  күйден  өтіп  кеткен.  Бұл  замандағы  адамдардың
көңіліне əсер етіп, бойын балқытып, ойын ұйыта алмайды.
Бұл  сияқты  сөздер  заманында  осы  күнгі  асқан  ақындардың  сөзінен  де  күштірек  адамға
əсер етіп, бойын, ойын алып, қанын қайнатып, жүрегін аттай тулатқан əңгімелер шығар. Ол
əсерін бірақ бұл күнде көрсете алмайды. Өйткені бұл күнгінің адамы ол күнгінің адамындай
емес, ол күнгінің адамы табиғат заңын білмей, сырын танымай, табиғатта жоқ қасиетті бар
деп білген. Кереметсіз нəрсені кереметті деп білген. Қысқасы, мəнісін біле алмаған; табиғат
ісінің бəрін кереметке жори берген. Мұның аты жоққа илану болады.
Ол күндегілерге керемет көрінген нəрселердің бұл күнде алдауыш пердесі алынып, сыры
білініп,  сыриып  шыны  ғана  қалды.  Күннің  тұтылғаны  қазаққа  қанша  қорқыныш  кіргізіп,
тасаттық бергізіп, қанша қой сойғызып əурелеуші еді. Бұл шақта күн тұтылуы отбасындағы
құманның отты көлеңкелегені сияқты ғана нəрсе болып шықты. Дауыл соғып бұрқырап, бір
нəрсе ашуланған сияқты болып, дүрілдеп, күрілдеп, көкті күркіретіп, тасырлатып, бұлттарды
дүркіретіп  айдап,  найзағайды  жарқылдатып,  əуені  тітіретіп,  дірілдетіп,  жапырып  жоқ
қылатындай дауылдар, жауындар болады.
Табиғат  бауырынан  шықпаған,  есі  кіріп  жетпеген,  жас  балалар  сияқты  ақылы  еніп
жетпеген алғашқы адамдардың көңіліне жол сияқты əлеуметтер қандай қорқыныш кіргізбек.
Қалайша  мұны  бір  құдіреті  күшті,  керемет  иесі  нəрсе  деп  танымасқа?  Ол  күндегі  адамдар
түгіл  күні  кеше  осы  күнгі  адамдардың  көбі,  молдалардың  айтуымен,  күн  күркіреуін
періштелердің  бұлтқа  айқайлағаны  деп,  найзағайды  періштелердің  шайтанды  атқаны  деп
түсініп жүрген жоқ па еді?
Бұл  күнде  бұрын  керемет  көрінген  нəрсенің  пердесі  алынып,  беті  ашылып,  пердесі
көрініп, күн күркіреуі, найзағай ойнау кереметтен түк жоқ, құр «электр» болып шыққан жоқ
па? Бұл электрді өнер-білімі бар жұрттар от пен су сияқты пайдаланып отырған жоқ па?
Күн  күркіреуін  періште  дауысына  жору  сияқты,  найзағай  ойнауын  шайтанды  атқанға
ұйғару  сияқты,  табиғат  ісін  танымай  басқаға  ұйғару,  басқаға  таңу  бұрын  көп  болған.
Сондықтан  ғаламда  жоқ  адамда  ғана  бар,  яғни  адамның  қиялында  орын  алған  нəрселер
бұрынғы  заманда  көп  болған.  Жалмауыз  кемпір,  жез  тырнақ,  өбір  үйі,  жын,  пері,  албасты,
марту  сияқты  нəрселер  дүниеде  жоқ,  адамның  қиялында  ғана  болған  нəрселер.  Өнер-білім
болмағандықтан  ол  күндегі  адам  табиғатқа  қожалық  қыла  алмаған,  табиғат  сырын  біле
алмаған.  Табиғат  күшінің  көбі  бір  керемет  болып  көрініп,  дүние  неше  түрлі  құдайлардың,
перілердің,  періштелердің,  шайтандардың,  жындардың  быжынап  жатқан  қордасы,  ұясы
секілді көрініп, көңіліне қорқыныш кіргізген себепті, алғашқы адамдар табиғат алдында қол

қусырып, құлдық қып, бас ұрумен болған. Күркіреген күннің, дүрілдеген желдің, бұрқыраған
дауылдың, зырқыраған құйынның əр қайсысының істеуші иесі бар, құдайы бар деп ойлаған.
Күлімдеп  күнде  көз  салып,  күйін-жайын  көріп,  жарық  беріп  жадыратып,  жылылық  беріп
маужыратып,  мəз  қылып  отыратын  «Күн  құдайды»  қара  əбілет  басып,  қараңғыласа
қауіптенген, қайғырған, бір дүкіртке ұшырады деп білген. Қыс деген əбілет келгенде күннің
күші азайып, ауырғандай болып əлсірейді. Дүниедегі нəрселердің бəрі қысылады, мұздайды,
қатады,  түсі  қашып,  өлік  сияқты  жатады.  Күн  жазыла  бастағанда  жаз  болады,  бəрі
жадырайды.  Жазылады,  көгереді,  көркейеді.  Сөйтіп  қыс  пен  жаздың  болуын  «Күн
құдайдың» əлсіреуі, күшеюінен болады деп білген. Күннің тұтылуын айдың тасалауы демей,
қаптаған бір қара бəле деп білген.
Адам  анайы  шағында  бала  сияқты  жанды,  жансыз  нəрсені  айырмаған.  Жандысы  да,
жансызы да бірдей тіршілік ететін бірдей өмір сүретін  сияқты  көрінген.  Қуыршағын,  басқа
ойыншық  нəрселерін  жанды  нəрседей  көретін  балалар  сияқты  болған.  Табиғаттан  ұзап
кеткен  жері  болмаған  соң  адамның  өзі  де  табиғатпен  қатар,  табиғатпен  жалғас,  сабақтас,
өзектес  сияқты  күйде  өмір  шеккен,  жансыз  нəрселерді  жанды  деп  таныған.  Ол  заманның
адамы  өлімді  өлу  деп  білмеген.  Өлгенін  тірісіндей  көрген.  Қару-жарақ  сияқты  тұтынған
нəрселерін  өзімен  бірге  қойған,  ішуге  тамақ  қалдырған.  Қайратты  адамдар  тірісінде  елді
қорғап, қысылған, қиналған жерде ақылымен, айласымен я болмаса, қайратымен құтқарған
болса,  ондай  адамдардың  өлгенде  де  жəрдемі  тиеді  деп  ойлаған.  Сондықтан  қысылған,
қиналған шақта аруағын шақырған.
Бəрі жору, жорамалдау, ұйғару айналасында болып, нəрсенің сырын тану, шынына жету
жоқ  болып,  ақыл  жағы  күшеймей,  қиял  жағы  күшейіп,  анайы  заманның  адамының  ақылы
нашар,  қиялы  күшті  болған.  Қиял  ісін  сынға  салып  тексеретін  ақылы  аз  болған  соң
қиялдаудың  шеті,  шегі  болмаған.  Адамның  анайы  шағындағы  шығармалары  орасан  қияли,
орасан  кереметі  көп,  расы  аз  түрде  айтылған.  Анайы  заманда  адам  бұл  заманнан  көрі  де
күшті  көбірек  сыйлап,  күшке  көбірек  бағынған.  Көріктің  пұлы  болмаған.  Сондықтан  күшті
болған  нəрселердің  бəрін  де  құдай  деп  білген.  Адамнан  қадірлеп,  құдайдай  көретіндері
батырлар болған.
Батырлары  елінің  қорғаны  болған.  Табиғат  жауын  да,  адам  жауын  да  қағысқан  жерде
батыры  күшімен,  ісімен  мұқатқан.  Ондай  адамдарын  құдайдай  құрметтеп,  батырлығын,
қайратын жыр қылып аузынан тастамай, үлкенге өнеге, кішіге үлгі еткен.
Ол  жырларын  бас  қосқан  жерде  айтатын  адамдары  жыршы  деп  атанған.  Жырлар  —
жыршылардың  аузында  елден  елге,  нəсілден  нəсілге,  заманнан  заманға  кеткен,  ол  заманда
жазу-сызу жоқ. Жыршыдан жыршы жатқа үйренген себепті жырлар ауыздан ауызға көшкен,
қиялдан  қиялға  түскен.  Əр  жыршы  өз  ойынша,  өз  қиялынша  өң  берген,  өз  қиялынша
көпірткен,  көркейткен.  Сөйтіп  өзгеріс  кіріп,  көбінің  өрісі  кеңіп,  өресі  ұзарған.  Батырларға
адам  баласына  бітпейтін  қайрат,  адам  қолынан  келмейтін  іс  ұйғарылып,  артықша  қасиет,
керемет  таңылып,  құдай  болмаса  да  соған  жақын  бір  нəрсе  болып,  құдайлар  мен
батырларының  арасында  жік  қалып  жарымаған.  Ақыннан  шыққан  сөз  жыршыдан  жыршыға
көшіп  жүріп,  өзгеріп  те  болған.  Шығарған  ақындарын  да  жоғалтқан  батырлар  жыры  бір
адамның  сөзі  болудан  шығып,  мың  адамдікі,  жұрттікі,  ұлттікі  болып  кеткен.  Мəселен,

«Қобыланды  батыр»,  «Алпамыс  батыр»  сияқты  батырлар  жыры  «Қара  батыр»,  «Қара
қылыш»  сияқты  ертегілер  ауыздан-ауызға  көшіп,  талай  заманның  түрінше  түрленіп,
халықтың  салтымен,  сарынымен  бірге  өзгеріп,  ақынның  атын,  сөзінің  байырғы  белгісін
жоғалтып,  қазақ  сөзі  ғана  болып  келіп  тұр.  Мұндай  сөздерге  қазақтан  басқа  ие  жоқ,  хатта
ертек сияқты сөздердің сүлдесі басқа жұрттан алынып, жыршылар аузында екінші жұрттың
салтына,  сарынына  салынып  кеткен  болуы  да  ықтимал.  Ертегі  сияқты  ескі  сөздердің  бір
адамнан шыққанын білу түгіл, белгілі бір халықтан шықты деп айтуға да қиын. Ондай сөздер
айтып  жүрген  халықтың  өз  шығармасы  болуға  да,  болмауға  да  ықтимал.  Сөз  ішіндегі
адамдардың  жүріс-тұрысы,  мінезі  өзіне  сəйкес  келгендіктен  əр  халық  өзінікі  деп  біледі.
Сəйкес келу себебі ауыздан-ауызға көшкенде əркім өзінше өң беріп, өз заманының салтына,
сарынына түсіргендіктен.
Бұл  сияқты  сөздер  көптің  аузынан  өтіп,  көп  өзгеріс  көріп,  алғашқы  шығарған  ақыннан
түк белгі қалмағандықтан халық əдебиеті деп аталады.
Жоғарыда айтылған мəністер мен шығармалар екіге бөлінеді: 1. Ауыз шығарма. 2. Жазба
шығарма.
Жазу-сызу,  өнер-ғылым  жоқ  анайы  халықтарда  жазба  шығарма  болмайды.  Ондай
халықтардың  асыл  сөздері  анайы  тілмен  айтылған  ауыз  шығармалар  болады.  Сондықтан
ондай асыл сөздер ауыз əдебиет яки анайы əдебиет деп аталады.
Жазу-сызу,  өнер-ғылымы  бар  мəдениетті  жұрттар  асыл  сөздерін  сыпайы  тілмен  жазып
шығарады. Сондықтан олардың шығармалары жазу əдебиет яки сыпайы əдебиет деп аталады.
Қай халықтың да болса жазу-сызу, өнер-ғылым білмеген шағы болған. Сондықтан анайы
əдебиет  халықтың  бəрінде  де  болады.  Сыпайы  əдебиет  жазу-сызу,  өнер-ғылым  жемісінен
дəм татқан жұрттарда ғана болады.
Ауыз  шығарманы  (анайы  əдебиетті)  ауыз  сөз  деп  қана  атап;  жазба  шығарманы  сыпайы
əдебиетті ғана əдебиет деп танушылар бар. Бірақ қалай да асыл сөздің бəрі де тілдегі əдебиет
есебінде  жүріледі.  Қай  тілдегі  əдебиетті  болса  да  сөз  қылғанда,  шығармаларын  сөз  қылмай
өтпейді. Сөйлеу жүйесінің мақсаты сөйлеу жүйелерін білдіріп, анайы тілдегі асыл сөздердің
түрлерімен  таныстырып,  сөзден  нендей  нəрселер  жасап  шығаруға  болатындығын  көрсету.
Сондықтан сөйлеу жүйелерін білдіргеннен кейін қазақтың анайы əдебиетінен бастап тілдегі
бар шығармалардың түрлерімен таныстыру қажет болады.

жүктеу/скачать 0,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: