М инистерство образования и науки республики казахстан

Көк  аспанға  жан  бітіріп  сипаттауды  өз  поэзиясында  қолданған  тағы  бір 
ақынымыз -  Мүқағали:
Ауыл түні бозгыл,  торгын, мацпалдай,
Аспан жерге таңырцап түр ац маңдай.
Бібіріне гашыц екі дүние
Сырласа алмай,  мүңдаса алмай жатцандай,  - деп,  бүл өлеңде де  аспанның 
жерге  ғашықтығын,  ерекше  ілтипатын  суреттеп,  бүл  екі  дүниенің  мэңгілік 
ғашықтардай  бірге  екендігін  айта  кеткен  [2,  37  б.].  Мүнда  да  көк  аспанға 
жасалған  кейіптеу  іс-қимыл  арқылы  беріліп,  тірі  жанның  эрекетін  суреттейтін 
етістіктер арқылы  берілген.
Сонымен қатар Мүқағали лирикасындағы кейіптеуге  тоқтала кеткенде, таң 
менен түнді  бір-бірімен  шендестіріп,  өз  қаламына ған тэн кейіптеудің  кереметін 
байқаймыз:
Қайырлы түн!
Жер -  Анам,
Көк аспанды жамыл да,
Таңга дейін дін аман,
Тәтті үщ ы да дамылда.
Қайырлы түн,  тыныштъщ!
Қайырлы түн,  тіршілік!
...Арцалап an  ырыс-цүт,
Келеді әне күн шыгып,
Қайырлы таң,  Тыныштъщ!
Қайырлы  таң,  Тіршілік!  -   деп,  таң  нүрына  боялған  жер  бетінің 
тыныштығын суреттейді  [2, 42  б.].  Жай ғана сурететмейді, таң атқанда «орманым 
да  шуламай,  ац  басты  тауларым  да  жыламай  үицысынан  оянса,  шашу  болып 
жүлдыздарың  шашылды, 
айың  келіп,  ац  мойынга  асылды»  деп  әдемі 
кейіптеулерменкелтірген [2, 43  б.].
Тағы  бір  айшықтау амалы шендестіру қолданылып, көз  алдымызға үшінші 
бір  эдемі  «тыныштық»  деп  аталат^ін  суретті  ^сынады.  Яғни,  антитезаның  эдемі 
үлгісі берілген.
Ақиық  ақын  өмірінің  соңғы  кездерінде  ауру  меңдеп,  жан^і  қиналғанда  да 
таң  мен түннің  қүпиясын трагедиялық  ахуалда  суреттеуге  арналған.  «Көрдің  бе, 
таң  мен  түннің  согысцанын?»  деп  сүрақ  қоя  отырып,  «мен  көрдім,  бірац 
болыспадым» деп өзі жауап береді  [2, 61  б.].  Лирикалық кейіпкер:
Түн деген  - шашын жайган албасты екен,
Апыр-ай,  таң  кешігіп  цалмас  па  екен?  -   деп  дегбірсізденеді  [2,  61  б.]. 
өйткені  қараңғылықты  үрейдің,  өлімнің  н^ішан^і  етіп  суреттесе,  таң  -   үміттің, 
жақсылықтың нышаны:
Жарыцжеңді-ау,  әйтеуір алаулатып,
Түнді асырды батысца талауратып.
Қолына алып пышацты сан мың найза,
Жауынгер-Күн келеді жалаулатып  [2, 61  б.]!
Өмірі тағы бір күнге үзарып, ақын үміті тағы бір күнге жалғанды.
«Несіне асығады?» деген өлеңінде де түннің кейіптеуін тағы да қолданған:
О,  жарыц дүнием-аи!
Қуатым-ай!
Несіне асыгасың,  түра түрмай.
Өмірді басца арнага бүратындай 
Түннен цорцам...

Мәңгілік түратындай.
Тоцташы!
Тоцтай түршы,  цуатым-ай!
Қызарып соңгы сәуле шашырады.
Күн түйе алмай барады шашын әлі [2,  37 6].
Түн -  дамыл,  күн -  өмір ретінде  берілген.  Ақын жаны өмірдің тэтті елесіне
елігіп:
Күміс цанат  бір цүсца мініп алып,
Кетсем бе екен артынан күнді цуып,  - дейді  [2,  32 б.].
Солай бола түрса да, қар түнді ылғи кінэлаудан аулақ. «Қар  ақ болса да қол 
тоңдырады, Жер  қара болса да қарын тойдырыды»  демекші, қара түннің қасиетін 
былай жеткізеді:
Қарасыз,  сірә, мен мүлде,
Аппацтың нарцын сезбеспін.
Қап-цара көзді бір цыз бар,
Қашпаңдар цара бояудан.
Аспанда жаръщ жүлдыздар 
Қап-цара түннен оянган  [2, 45  б.].
Мүнда  ақын  оянган  есімшесін  ауыспалы  мағынада  қолдану  арқылы 
жүлдыздарға жан бітіріп,  ақындық шеберлігі  арқылы оқырманды тағы да бір рет 
тэнті еткен.
Жоғарыдағы  өлең  жолдарынан  аңғаратынымыз:  Мүқағалидың  барлық 
дерлік  кейіптеулерінде  жансыз  қүбылысқа  жан  беру  кезінде  іс-қимыл 
қолданылып, осы шақ етістіктері арқылы айшықтау амалы жасалған болатын. 
Сэкен басқа да табиғат қүбылыстарына жан бітіріп, сипаттаған:
Асау жел саулап жаттап кетті сарнап,
Аралап Сарыарцаны кезіп -  шарлап.
Ән салдым цырда отырып көкірек кернеп.
Кім білсе желдің тілін соган арнап  [1,  8  б.].
Жоғарыдағы  өлең  жолдарында  желге  асау  деген  адам  мінез-қүлқына  тэн 
сын  есім  қолданылып,  бүл  жерде  қарапайым  анықтаушы  сөз  деңгейінен  эпитет 
деңгейіне көтерілген де, тағы  да матасу арқылы  байланысқан желдің тглг  тіркесі 
арқылы  жан  бітірілген.  Сонымен  қатар  жоғарыдағы  өлеңдерде  Мүқағали  жэне 
Сэкен қолданған  адамға тэн іс-қимылды  білдіретін етістікті  қолданып  айшықтау 
амалын жасау арқылы қолданылған.
Сэкеннің «Келіншек ойы»  өлеңіне тоқтала кетсек:
¥шан-теңіз цалың цар -  
Жерді басып жабады,
Шүнац аяз жалаңдап 
Екі санын сабады.
Мүздай демі бет царып,
Аяз  аузын  ашады  -   деп,  аязды  шатынаиды,  цылшылдайды,  екі  санын 
сабады етістіктері арқылы адами қасиетттерге бөлеп суреттеген [1, 23  б.].
Қос  ақынның  да  өлеңдерінен  аңғарат^ін^імыз:  көптеген  бейнелі  сөздерді 
етістіктен  жасап,  бірнеше  мысал  эпитет  арқылы  қолданылған  да,  түтасына 
қарастырғанда,  жанды  бейне,  сүлу  көрініс  пайда  болып  ақынн^ің  сөз  шеберлігі 
элеміне бізді тағы да елтіп экетеді.
Градация -  айшықтаудщың бір түрі:  алдыңғы сөзден сонғы сөзді,  алдыңғы 
ойдан,  соңғы  ойды  асыра,  асқақтата түсу.  Поэзияда,  прозада да қолданылады  [3, 
118  б.].  Эпостық  жырлардың  ішінде  бэрімізге  эйгілі  «Қобыланды  батыр»

жырындағы Тайбурылдың шабысы дамыту арқылы сипатталған.  Қазіргі поэзияда 
да  градация  жиі  кездессе  де,  оның  басқа  да  авторлық  үлгілері  туындаган 
болатын.  Сэкен  мен  Мүқағалидың  поэзиясында  да  кездессе  де,  көбінесе  сөзді 
емес,  толық  бір  ойды,  не  сөз  тіркесін  асыра  түсу  амалы  жиі  қолданылады. 
Дегенмен,  Сэкеннің «Сыр сандық» өлеңінде:
Сүлу жанды сүлу сүйген,
Сүлу сүйген сыршылым.
Жібек талдап түйін түйген,
Түйін  түйген,  түршілім  -   деп,  алдыңгы  сөзден  сонты  сөзді  асқақтата 
айтқан.  Бірінші  қайталанбалы  сөз  тіркесі  сын  есім  мен  есімшенің,  екінші  тіркес 
зат  есім  мен  есімшенің  тіркесінен  жасалып,  келесі  жолдарында  зат  еісммен 
тіркесіп,  анықтауыштық қатынастағытіркеске айналган [1,  17 б.].
Ал  енді  алдыңғы  ойдан  келесі  ойды  асқақтата  айтуга  келсек,  бүл  тэсіл 
арқылы  жасалаган  айшықтау  амалы  екі  ақынныц  да  поэзиясында  молынан 
кездеседі.  Солардың кейбіреуіне тоқтала кетейік:
Бацытым гой Қарасаз келіп цонган,
Кисем -  киім,  жесем -  ас,  көлік болган 
Мендей үлдың осъі жер мыңын туып,
Әлі  күнге  мыңына  жерік  болган  -   деп  жырлайды  Мүқагали.  Қарасаз 
табигатының тамшалыгы тіпіт киім  гана емес,  ас та  бола  аларлыгы,  ол  ган  емес, 
көлік  сияқты  адамга  жайлы  нэрсе  таба  аларлыгы  бірінен-бірі  асқақтатылып 
айтылган,  тіркестер  етістік  пен  зат  есімдерден  жасалып,  егер  сөзінің  түсіп 
қалуынан арларына сызықша қойылған [2, 277 б].
Келесі  «Фаризага»  атты  өлеңін  алсақ,  ақын  өзінің  жалгыздыгын  жырлай 
келе,  өзге  адамдардың өзіне қатысты эрекетін асырып, етістік арқылы сипаттаган 
болатын.
Бірі итеріп кеудемнен,  бірі шалып,
Тастагысы келеді күресінге.
Фаризажан,  сен оны білесің бе  [2,  171  б.] ?..
Сэкеннің  «Көкшетау»  поэмасынан  алынган  бүл  шумақты  алсақ,  мүнда  да 
авторлық градацияны аңгаруга болады:
Аз ауыл өсіп,  өнсе,  ел  болады,
¥ра су дами берсе,  кол  болады.
Жылымнан жыра болып,  өзен-көл боп,
Кең арна -  ащ ан дария сел болады  [1,  114  б.].
Мүнда  да -са,  -се  шартты  рай жүрнагы  арқылы жасалган етістіктер  (онсе, 
берсе)  мен  ауыспалы  осы  шақтағы  етістіктер  (болады)  бірінен  соң  бірі 
қолданылып, өз ішінде дамытуды қүрастырады.
Ал  Мүқағалидыц  төмендегі  өлең  шумақтарына  назар  аударсақ,  кезекті 
анафора  арқылы  өлең жолдары  басталып,  эр  «тастамаймын»  болымсыз  етістігі 
жолдың  басында  жазылған  сайын  осы  сөзбен  басталган  ой  жоғарыдағыны  одан 
сайын  асырып,  дамытып  жатады.  Демек  инверсия  арқылы  жасалған  күрделі 
синтаксистік  конструкция  -   сөйлем  өзінен  бүрынгы  сөйлемнен  семантикалық 
жағынан ауырлай түсіп, градация қүбылысын жасаған.
Тастамайын оцуды,  тері  шалбар 
Борбайымды цаңтарда царыганда.
Тастамайын табаннан съіз откенде 
Үсік үрып цүлагым тыз еткенде:
Тастамайын оцуды,  жесір анам
Өлі әкенің өлі орнын күзеткенде  [1, 271  б.].

Екі  ақында  да  градация  қүбылысы  көптеп  қолданылып,  дамытуды 
қүрайтын доминаннт сөздердің барлыгы дерлік етістіктерден жасалган.
Эвфемизм  (грек.  eu  жақсы  > phemi  сөйлеймін)  -   ауыс  магынаның  ерекше 
бір  түрі.Сөздің  дэл  магынасында  емес,  ауыс  магынада  қолданылуынан  туады. 
Түрпайы сөздер мен сөз тіркестерін сыпайылап айту [4, 401  б.].
«Тіл  тиексіз,  ой  түпсіз»  деп  халық  бекер  айтпаган.  Бүл  -   адам  ойы 
қаншалықты  шексіз  болса,  тілдің  де  сол  ойды  соншалық  икемділік  немесе 
орамдылықпен  жеткізе  алатындыгын  мегзеп  түрган  аталы  сөз.  Міне,  сол 
орамдылық пен  икемділікті  эвфемизмдер  өте  айқын  байқатады.  Олар  атауларын 
ашық қолдануга болмайтын белгілі  бір үгымдарды  астарлы түрде дөп басып, дәл 
жеткізіп  қана  қоймай,  элгі  үгымдарга  нэзік  те  сыпайы  сипат  беріп,  оқушы  мен 
тыңдаушының  көңіл-күйіне  жарақат  салмау  жагынүдайы  қамтамасыз  етіп, 
сөйлеу немесе жазу мэдениетінің,  яғни тіл  мэдениетінің дамуына,  қалыптасуына 
да үздіксіз қызмет етіп отырады.
Эвфемизмдер  қай  тілде  болмасын  сөздік  қүрамның  өзгеріске  еңжиі 
үшырайтын  эрі  үнемі  қозғалыста  болатын  жылжымалы  тобын  қүрайды.  Бүлар 
басқа  лексикадан  өздерінің  номинативтік  мағыналарының  сыртында  түрған 
этнографиялық  үгымдармен  астарласып  немесе  үштасып  жататындыгымен 
ерекшеленеді.
Жалпы  алганда,  эвфемизмдер  -   тілдің  сөздік  қүрамын  лексика-семантика 
жагынан  байытатын  өнімді  тэсілдердің  бірі.  Олар  сөз  мағынасын  өзгертуде, 
дамытуда  ерекше  қызмет  атқарады.  Эвфемистік  мақсатпен  жүмсалған  сөздер 
әдетте  өздерінің  негізгі  магыналарының  аясынан  шығып,  соны  магынага  ие 
болады.  Сөйтіп,  эвфемизмдер  синонимдік  жэне  омонимдік  қатарлардың  өсуіне 
немесе неологизмдердің қалыптасуына белгілі ықпалын тигізіп отырады  [5,  7 б.].
Мүқагали  мен  Сэкен  поэзиясында  эвфемизмдер  баршылық.  Мысалы 
Мүқагалидың  «Жанарсыз  адам»  өлеңін  қарастыра  кетсек,  жанарсыз  сөзі  соқыр 
сөзінің  эвфемизмі  ретінде  алынып,  зат  есімнен  сын  есім  тудырушы  жүрнақ 
арқылы жасалган болатын:
Іздейді көзін басынан,  іздейді көзін аяцтан,
Іздейді көзін цолынан,  іздейді көзін таяцтан.
Жанарсыз адам келеді...
Жанарлы бейцам тірліктен,
Жанарын даулап,
Дүниені таяцпен түртіп оятцан  [2,  189 б.].
Ал  Сэкеннің  поэзиясындагы  эвфемизмге  мысал  келтірсек,  қүлақақ 
түрпайы естілетін өлу етістігін ақын былай деп басқаша айта кеткен:
Қүбылага басын беріп шөгіп жатцан,
Көк мүнар цалың ойга шомып батцан,
Ац бура цабацтарын царс жауып,
Қозгалмай мәңгі жатып mac боп цатцан  [1, 42 б.].
Мүнда ақын цозгалмай мәңгі жатып mac боп цатцан күрделі синтаксистік 
конструкциясында  бураның  тура  магынада  тас  боп  қатқанын  жэне  өлгендігін 
айта кеткен.
Мүқагали  өз  өлімі  туралы  кеудемде  тыныш  үйъщтап  жатсын  жаным 
эвфемистік тіркесі арқылы айта кеткен:
Жаманың да болса егер жатсынбадым,
М ен жацсы көрдім,  мені жатсынганын.
Мен сеземін жаманың,  жацсы барын,
Барлыгы үшін,  бәрібір,  ацсын цаным.

Барымды ойымдагы тапсырмадым.
Бәрін де бір өзіңе аманаттап,
Кеудемде тыныш үйъщтап жатсын жаным  [2, 29 б.].
Қос  ақын  да  өлу  сөзін  эвфемизмдермен  ауыстырып,  сөз  мэнерлілігін, 
семантика-стилистік  жағынан  беру  тазалығын  сақтап,  өзіндік  жеке  авторлық 
қылқаламын танытарлық айшықтау амалын жасаған.
Шендестіру.  Антитеза (грек.  antithesis қарама-қайшы) -  шендестіру,  сөздің 
мэнерлілігін  күшейту  мақсатында  үғымдар  мен  бейнелерді  бір-біріне  қарама- 
қарсы қойып қолданудан туган стилистикалық қүрылымдар  [4, 24 б.].
Қазіргі  тілдік  қолданыстарда  қарама-қарсылықты  (контрасты)  айқындау, 
көбінесе  ашық,  антоним  сөздер  арқылы  беріледі.  Мүнда  автор  ойы  қолданган 
сөздерден  тереңде  жатуы  мүмкін.  Антитетезаның  бүл  түрі  -   антиметабола  деп 
аталады [6, 45  б.].
Антитеза  кейіпкерлер  тіліне  ерекше  бір  түсінік  беру  үшін  қолданылады. 
Осы  кезде  көмекке  мағыналары,  не  контекстік магыналары  қарама-қарсы  сөздер 
келеді.  Бүл  тэсіл  психологиялық  түргыдан  да  дүрыс  деп  саналады  [7,  93  б.]. 
Адамдар  бір  затты,  не  бір  нэрсені,  не  қүбылысты  өзара  қарама-қарсы  қойып 
салыстыру тыңдаушыга ерекше  эсер  етеді  деп  ойлайды.  Синонимдерді  шамадан 
тыс  қолданган  кезде  бос  сөзбен  айналысу,  бекерге  «көп  сөздікке»  баруга  бой 
үрган  болса,  керісінше  антитезаның  бірден-бір  ерекше  стилистикалық  қызметін 
антитезалық жүптарды үстемелеп,  бірінен соң бірін қатар жүмсау, үнемді боп екі 
бейне 
арасындагы 
параллельдікті 
ашып, 
салыстыруды 
нақтылау 
осы 
шендестірудің ең негізгі функцияларының бірі болып табылады  [8, 42 б.].
Ац түске гана жармасып,
Қараны неге алмайын.
Қап-цара көзді бір цыз бар,
Қашпаңдар цара бояудан!
Аспанда жаръщ жүлдыздар,
Қап-цара түнде оянган  [2, 21  б.].
Мүқағали  бүл  өлеңде  өмірде  жиі  алмасып түратын  ақ  пен  қара түсті  айту 
арқылы бүл өмірдің агы мен қарасын салыстырган.  өара түстің адамдар сезімінде 
аққа  қараганда  жагымсыз  болып  қалу  себебін  айтады.  Әрі  ауыспалы,  эрі 
салыстырмалы  жазылган  бүл  өлең  ац-цараның  қолданысы  арқылы  өмірдің  көзге 
көріне бермейтін бояуларын ашып көрсетеді.
Мүнда  ақын  цап-цара түн -  жарыц таң,  ац -  цара,  жарыц жүлдыздар -  
цара түн сияқты үгымдарды бір-бірімен шендестіріп қолданган.  Негізгі материал 
болып  табылатын  сөздер  сапалық  сын  есімдерден  (ац  -   цара),  салыстырмалы 
шырайдағы  сын  есім  мен  дерексіз  зат  есімнің  (цап-цара  түн)  жэне  жай 
шырайдағы сын есім мен дерексіз зат есімнен (жарыц таң), сапалық сын есімдер 
жэне  деректі  мен  дерексіз  сын  есімдерден  (жарыц  жүлдыздар  -   цара  түн) 
жасалған.
Мүқағалидың «Автограф»  өлеңіне көңіл бөлсек:
Сырым да -  осы,
Жырым да -  осы.
Алдыңда.  Байцашы  бір,
Быцсыдым ба,  жандым ба?
Махацдар жоц,
Махаңдардың сарцыты -
М үцагалиМацатаев барп мүнда [2, 2  б.]!

Шала -  от  (дерексіз  зат есімдер),  ацын -  жоц (зат есім  - көмекші етістік), 
хан Жәңгір -  Махамбет  (жалқы есімдер),  ез -  ер (субстантивтелеген зат есімдер), 
артыц  -   кем  (сапалық  сын  есімдер),  Спартак  -   Цезаръ  (жалқы  есімдер), 
быцсыдым  -   жандым  (жедел  өткен  шақтағы  етістіктер)  -   бүл  өлендегі 
антитезалар.  Ақын  бүкіл  өміріндегі  арманы  мен  мүратын  шендестіруді  шебер 
қолдану арқылы эрі жинақы, әрі үтымды етіп жеткізеді.
Түла  бойы  антитезамен  көмкерілген  Мүқағалидың  мына  бір  өлеңіне 
қарайықшы:
Жоц күндерім бар күндермен өтеліп,
Баршылыща,  таршылыща ет  өліп.
Күйігім мен цуанышым цолдасып,
Келе жатыр мені иыщ а көтеріп.
Бүл  өлең  шумағындағы  баршылыц  -  таршылыц,  күйік  -  цуаныш,  цайгы  - 
цуаныш,  жоц -  бар,  шаттыц -  цайгыру,  нүр  шашцан  күн -  жай  орнатцан  бүлт, 
адам  -   аң  сияқты  антитезалар  ақын  айтар  ойын  оқырманды  мейлінше 
иландырарлық  етіп  жазады.  Нүр  шашцан  күн  мен  жай  орнатцан  бүлт  өлеңнің 
өзекті идеясын танытар мәнмәтіндік антитезалар болып таб^ілад^і.
Көркемдегіш  қүралдар  атау  түлғасындағы  дерексіз  жэне  деректі  зат 
есімдерден  (цайгы,  адам,  аң),  зат  есім  тудырушы  жүрнақтар  арқылы  жасалған 
сондай-ақ  дерексіз  зат  есімдерден  (баршылыц,  таршылыц,  күйік,  цуаныш, 
шаттыц),  зат  есімдермен  тіркесіп  анықтауышт^іқ  қатынасқа  түскен  есімшелі 
тіркестерден (нүр шашцан күн -  жай орнатцан бүлт) жасалған.
Мүқағали 
өлеңдерінің 
келесі 
үзінділеріне 
келсек, 
бүл 
ақынн^ің 
шендестіруді аз қолданбаған^ін көруге болады:
Шынымен түсінбей ме мына цасца,
М ына -  коз, мына -  жүрек, мына -  басца?!
М ына цасца шынымен түсінбей ме,
Бүлбүлдың цонбайтынын цу агашца  [2, 317  б.].?/
Сайтанның да,  күнэсіз періштенің,
Бал м енуы н талгамай неге ішкемін?
Періштенің цайгысын бөліспедім,
Сайтанменен болса да,  келіспедім,
Не істермін,  тәңір-ау,  не істермін [2, 40  б.]!?
Мүнда  ақын  сәуірдің  нүры  мен  ацпанның  мүздагын,  бүлбүл  цүс  пенен  цу 
агашты,  сайтан  мен  періштені  бір-бірімен  шендестіріп,  сөздің  мәнерлілігін 
күшейту  мақсатында  қолданған.  Антитезаның  барлық  компоненттері  есім 
сөздерден, эсіресе негізгі зат есімдерден жасалған.
Сэкен  лирикасындағы  шендестіруге  келсек,  бүл  ақын  да  шендестіру 
тәсілін  мейлінше  үтымды  қолдан^іп,  сөз  мәнерлілігін  осы  бір  көркемдегіш 
қүралы арқылы біршама арттырғанын көреміз:
Сен бір шоц цызыл гүл.
Қонган кеп мен бүлбүл
Тарцамас цүмарым
Сені иіскеп бесмың жыл [1, 7 б.].
Жоғарыдағы өлең жолдарында ақынның өзін бүлбүлға жіне сүйгенін эдемі 
қыз^іл  гүлге  балап,  бүл  екі  үғымды  бір-бірімен  шендістіре  келе,  өз  сезімінің 
терендігін білдіре білген.
Екі  үғым  да  зат  есім  (бүлбүл)  жэне  сын  есім  мен  зат  есімнің  тіркесуінен 
(цызыл гүл) жасалған.

Келесі  қарастыратын  өлең  жодарында  аспан  мен  өнер  бір-біріне  қарама- 
қарсы  үгымдар  ретінде  алынып,  табиғатіың  тылсым  күштерін  адам,  яғни  көкке 
енді аэроплан үшқандыгын айтқан:
Жырлады аспанды өнер жеңгендігін,
Қойнына алтын бұлттың енгендін.
Аи мен күн,  сансыз сәуле жүлдыздардың,
Жетуге цүшагына сенгендігін  [1,  113  б.].
Екі  ақынның поэзиясындағы шендестіруді қарастыра келе  аңгарганымыз -  
антитезаның  көбі  есім 
сөздерден, 
эсіресе  зат  есімдерден, 
бірен-саран 
етістіктерден жасалганын көріп көріп отырмыз.
Жалпы,  Мүқагали  мен  Сэкен  лирикасындағы  антитеза  ойды  жинақы, 
нақты  эрі  үтымды  таныту  үшін,  мэн  мэтіндік  шендестірулер  арқылы  ойдың 
нанымды  етіп  айтылуы  үшін,  үлкен  бір  ойды  шеберлікпен жиыстырып,  қарама- 
қарсы қүбылыстарды эсерлі етіп, көркем жеткізу үшін қолданылады.
Әдебиеттер:
1.  Сейфуллин С. Аққудың айрылуы. -  Алматы: Атамүра, 2002. -  320 б.
2.  Мақатаев М. Аманат.  -  Алматы: Атамүра, 2002. -  304 б.
3.  Нүрғожина  Ш.  Қазақ  сөйлеу  тіліндегі  эмоционалды-экспрессивті 
лексика.  -  Алматы, 2005. -  45  б.
4.  Қалиев  F.  Тіл  білімі  терминдерінің  түсіндірме  сөздігі.  -   Алматы: 
Сөздік-Словарь, 2005. -  440 б.
5.  Мүхаметжанов  Ш.  Сөздердің  ауыспалы  мағынада  қоланылуы.  -  
Алматы,  1964. -   120 б.
6.  Носкова 
А. 
Мүқағали 
Мақатаев 
өлеңдеріндегі 
синонимдік 
қайталамалар  (анафора  мен  эпифора)  тәсілдерінің  қолданылуы  //  Қазақ  тілі  мен 
эдебиеті № 9, 2004.  -100-109 бб.
7.  Түрабаева Ғ.  Окказиональные преобразования пословиц и поговорок.  -  
Алматы,  1992. -  35  б.
К ады ров Ж .Т., К арипж анова Г.Т.,  Т ал а с п а е в а Ж С .
И спользование вы разительны х средств в поэзии С акена и М укагали
В  данной  статье  на  основе  конкретных  примеров  дан  сравнительный  анализ 
художественных средств в  поэзии  С.Сейфуллина  и  М.Макатаева.  Вместе  с тем  описываются 
особенности художественных средств, применяемые в поэзии двух авторов.
К лю чевы е  слова:  лирический  персонаж,  психологический  портрет,  стих-посвящение, 
эпоха борьбы, эпические произведения, эпитет, сравнение, пословицы-поговорки.
K adyrov Zh.T., K aripzhanova  G.T.,  Talaspayeva Zh.S.
The use of expressive means  at the examples of S.Seifuline’s  and M .M akataev’s  poetry
The  comparative  analysis  of  expressive  means  at  the  examples  of  S.Seifuline’s 
and 
M/Makataev’s  poetry  is  given.  The  peculiar  features  o f expressive  means  of poetry  o f two  authors 
have been described.
Keywords:  poetry, personification, antithesis,  gradation, euphemism,  anaphora, inversion.

ӘОЖ:  811.512.122:39
Д и н аева Б .Б .  -  филология ғылымдарының кандидаты, доцент,
Қазақ гуманитарлық заң университеті 
E-m ail:  dbb-31.05.kz@ inbox.ru
ҚА ЗА Қ П А Р Е М И Я Л А Р Ы Н Ы Ң  Л О Г И К А -С Е М И О Т И К А Л Ы Қ  
Т А Б И Ғ А Т Ы
А ннотация.  Бұл  мақалада  қазақ  тіліндегі  паремиялардың  логика-семиотикалық 
табигаты  қарастырылады.  Автор  мақал-мэтелдердің  таңбалық  қызметін  тұрпат  межесі  мен 
мазмұн межесі түргысынан анықгайды.  Сонымен қатар мақал-мэтелдердің «таңбалаушы» жэне 
«таңбаланушы» рөлін нақгы мысалдар арқылы дэлелдейді.
К ілт  сөздер:  паремия,  мақал-мэтелдер,  логика,  пайымдау,  силлогизм,  түжырым, 
семиотика, таңба, тілдік таңба, мазмұн, тұрпат межесі, мазмұн межесі, вариант, инвариант.
Халық 
шыгармашылыгының 
төл 
жемісі, 
ауыз 
эдебиетінің 
көне 
жанрларының  бірі,  гасырлар  қойнауынан  бүгінгі  күнге  ешбір  өзгеріссіз  жеткен 
философиялық  эрі  шешендік  түжырымдар,  аз  сөзбен  көп  магына  беретін  тілдік 
қорымызды  байытар  асыл  қазынамыз  -   мақал-мәтелдер.  Әдетте,  ауыз  эдебиеті 
мен  жазба  эдебиет  жалпыхалықтық  сөйлеу  тілінен  нәр  алып  отырады.  Жазба 
мэдениеті  кеш  дамыган  елдің  эдеби  тілінің  қалыптасуына  ауыз  эдебиетінің 
тигізетін  эсері  ерекше.  Мақал-мәтелдерді  лингвистикалық түргыдан  зерттеу,  бір 
жагынан,  ауыз  эдебиетінің  деректерін  қазіргі  қазақ  тілінің  деректерімен 
салыстыруга  мүмкіндік  берсе,  екінші  жагынан,  сол  тілде  сөйлеуші  халықтың 
танымдық-элеуметтік  даму  деңгейіне  сай  қазақ  тілінің  эрбір  кезеңдегі  даму 
барысын айқындауга тарихи негіз  болып,  оны танымдық-ассоциативті  категория 
ретінде  анықтауга  мүмкіндік  береді,  өйткені  мақал-мәтелдер  халықтың  эр 
кезеңдегі  түрмыстық,  әлеуметтік-тарихи  тэжірибесінің  негізінде  жасалады. 
Мақал-мэтелдер  паремиологияның  зерттеу  нысанына  жататын  тілдік  қүбылыс, 
көркемдік-бейнелеу  тэсілінің  ішіндегі  ең  қүнарлы  да  өнімді  коммуникативті 
қатынас  қүралы  болып  саналады.  Мақал-мэтелдердің  көп  қырлы  қүбылыс  екені 
гылымда  дэлелденген.  Десекте,  қазақ тіл  білімінде  мақал-мэтелдер  табигаты  элі 
де  болса,  толық  зерттелмей  келеді.  Соның  бірі  қазақ  паремияларының  логика- 
семиотикалық табигатының ашылмауы деп білеміз.
Мақал-мэтелдерді 
лингвистика 
аясында 
қарастырганда, 
олардың 
логикалық табигатына да ерекше мән беру керек, себебі эр халықтың мақалы мен 
мэтелі  -   сол  халықтың  өзі  жасап  алган  логикалық  формуласы,  ережесі.  Ол  кез 
келген  оқигага,  мэселеге  байланысты  еске  түсіп,  тілге  оралады.  Сөйтіп  көп 
ойлануды,  үзақ  баяндауды  керек  ететін  қиын  нэрсені  бір-ақ  ауыз  сөзбен 
түсіндіріп  үгындырады.  Мақал-мэтелдердің  эрқайсысында  өзіне  гана  тэн 
философиялық  ой  жэне  саналы  логика  мен  жүйеліліктің  нэтижесінде  пайда 
болган  өзіндік  түжырым  бар.  Ягни  эр  мақал-мэтелдің  «мазмүны  күрделі 
силлогизмдерден  қарапайым  түжырымдарга  дейінгі 
аралықты  қамтитын 
ойтүйіндері»  [4,70]  арқылы  берілсе,  ал  формасы  аяқталган  фраза түрінде  келеді. 
Демек  «мақал-мэтелдердің  логикалық  формасы  -   пайымдау,  синтаксистік 
түлгасы -  сөйлем» болады екен [2, 3].
Тіл  білімінде  мақал-мэтелдерді  логикалық түргыдан талдау  аса  қажет деп 
ойлаймыз.  Мысалы төмендегі мақал-мэтелдерді салыстырайық:
1)  Ж аман агайыннан жацсы жекжат артыц.
2)  Бір цүмалац бір царът майды шірітер,

Бір жаман мың цолды ірітер.
3)  Сиыр сипаганды білмейді,
Ж аман сыйлаганды  білмейді.
4)  Ж аманның сөзі түйеден түскендей.
5) Бітісі жаман цамысты су ішінен өрт  шалады,
Туысы жаман жігітті түйе үстінен ит цабады.
Байқап  қарасақ,  осы  мақал-мәтелдердің  бәрінде  бір  ғана  ой-түжырым  бар, 
ол:  «Жаман  нэрсеге  не  істесең  де,  оның  жақсы  болуы  қиындау».  Мақал- 
мэтелдердің  негізгі  мазмүн-мэнін  оны  қүрап түрган  бейнелі элементтер  (реалды 
заттар)  емес,  жоғарыда  айтылған логикалық конструкция,  яғни «жаман нэрсенің 
жақсы  бола  алмауы»  деген  ой  айқындап  түр.  Басқаша  айтсақ,  мақал-мэтелдерді 
жасап  түрган  логикалық  конструкция,  ал  реалды  заттар  «қүрылыс  материалы» 
ретінде жүмсалады  [5,  19 б.].
Лингвистика,  логика,  философия,  математика  т.б.  коптеген  гылым 
салаларында таңба үгымы  кең  ауқымда қолданылады.  Бүл  туралы  американдық 
галым  Ч.У.  Моррис  былай  дейді:  «Ғылым  адамдарга  анагүрлым  сенімді  дэл 
таңбаларды  үсына  алатындықтан,  сондай-ақ,  өз  нәтижелерін  таңбалық  жүйелер 
түрінде  көрсететіндіктен,  таңбалармен тыгыз  байланысты  болады.  Таңбаларсыз, 
таңбалар  жүйесінсіз  адамзат  өркениетінің  болуы  мүмкін  емес.  Адамның  ақыл- 
парасатын  таңбалар  қызметінен  бөлек  алып  қарастырудың  да  жөні  жоқ.  Тіпті 
адамның  ақыл-ой  өрісінің  өзін  (ягни  интеллектіні)  таңбалар  қызметімен  бірдей 
(дэрежеде) дептүсінген дүрыс  болар»  [3, 37-38  б.].
Тіл  таңба  болган  соң,  оның  формасы  мен  мазмүны  болады.  Теориялық 
әдебиеттерде  бүл  туралы  аз  айтылып жүрген жоқ.  Мысалы,  «...  своего  значения 
знаки  языка  имеют  обозначающую  функцию  в  речи,  она  связывает  знаки  с 
референтами,  с  обозначаемыми»  [1,  18  б.].  Бүл  қағида  барлық тілдік тацбаларға 
қатысты.  Мэселен,  сөйлемніц  де  тацбалық  қасиеті  болгандықтан,  болмыстағы 
белгілі  бір  жагдайды  сипаттайтын  мазмүн-мәні  бар  екені  белгілі.  Баяндалатын 
жағдай, сөйлемніц референті (денотаты) болады.
Мақал-мәтелдерді  коммуникативті  сипаттағы  сөйлем  түрінде  келетін 
оралымдар десек, олардыц да «тацбалық» қызметі бар екен. Яғни мақал-мәтелдер 
эртүрлі  жагдайлар  мен  оқигаларды  және  шындық  өмірдегі  заттар  мен 
қүбылыстардыц  қатынастарын  тацбалаушы  болып  табылады  [6,25].  Сонда 
баяндалатын жагдай «таңбаланушы»,  ал мақал мен мэтел «таңбалаушы» қызмет 
атқарады.  Мақал-мэтелдер  -   тацбалық  жүйе.  Атап  айтқанда,  мақал-мэтелдердіц 
денотаттық  тацбасы  үқсас,  бірдей  жагдайларды  белгілейді.  Мақал-мәтелдер 
эртүрлі  жагдайлар  мен  оқигаларды  тацбалаушы  болып  табылады.  Сонда 
баяндалатын жагдай «тацбаланушы»,  ал мақал не мэтел «тацбалаушы»  болады.
Мысалы,  «Қандай да бір істеген ісің күрделі болсын, сэтсіздікке үшырасац 
да,  ол  ісің  ірі  болсын,  мертіксец  де,  мэрттік  істеп  мертік,  жецілсец  де,  елдіц 
батылы  бара  бермейтін  мықтымен  шайқасып  жеціл»  деген  магынаны 
«Жыгылсаң,  нардан  жыгыл»  деген  мэтел  арқылы  береміз.  Сонда  біз  белгілі  бір 
жагдайга байланысты мақал-мэтелді  тацдап айтамыз.
Егер  мақал-мэтелдер  белгілі  бір  жагдайды  тацбалаушы  не  белгілеуші 
болса, онда олар семиотикалық қасиетке де ие болады.
Бүл  -   мақал-мэтелдерді  логика-семиотикалыц  түргыдан  қарастыруга 
болады  деген  сөз.  Мынадай  логика-семиотикалық  конструкцияны  алайық:  Егер 
бір  заттыц  (Р)  қасиеті  екінші  бір  заттыц  (Q)  қасиетінен  артыгырақ  болса,  онда 
екеудіц біреуі гана қалады:

(P>Q)  ^   [ 3  (P) - 3  (Q)]*
Мысалы, Кеме(-ші)  келсе,  цайыц(-шы) судам шыгар.
Мақал-мэтелдердің  таңбалық  қызметін  тану  бүл  таңбалардың  түрпат 
межесг  (план выражения)  мен мазмүн межесінің  (план содержания)  арасындагы 
қатынасты білуді үсынады.  Мақал-мэтелдердің мазмүн-мэні белгілі бір жағдайды 
сипаттаудан түрса,  ал  ол жағдайды  сөйлемдер  арқылы  айтамыз.  Адам  өміріндегі 
эртүрлі  жағдайлардың  шексіз  көптігі,  біріншіден,  олардың  көптеген  мақал- 
мэтелдермен  сэйкес  берілетінін,  екіншіден,  сөйлеу  тілімізде  мақал-мэтелдердің 
атқаратын  қызметінің  орасан  зор  екенін  көрсетеді.  Түрлі  жағдайларды  топтап 
жіктеу  мүмкіндігі  соларға  сәйкес  белгілі  бір  мақал-мэтелдерді  таңдап  айтуға 
мүмкіндік береді.
Сонымен  мақал-мэтелдер  өмірде  кездесетін  қандай  да  бір  жағдайды 
белгілейтін болса,  онда осы жағдайлардың өзі инварианттар,  ал мақал-мэтелдер 
сол  жағдайларды  білдіретін  варианттарга  жатады.  Яғни  бірдей  мағынадағы 
мақал-мэтелдер 
-  
бірдей 
жағдайларды 
білдіретін 
варианттар, 
ал 
сол 
жағдайлардың өзі -  олардың инварианттары.  Мысалы:
1) Шегірткеден цорыццан егін екпес.
2) Барымтадан цорыццан мал жимас.
3)  Торгаидан цорыццан тары екпес.
4) Жыланнан цорыццан ала арцаннан аттамас.
5) Бұршацта цалган жаңбырдан цорыцпас.
Бүл  мақал-мәтелдер  түрмыс-тіршілікте  қайталанып  отыратын  әртүрлі 
жағдайларға  байланысты  таңдалып  қолданылады.  Келтірілген  мысалдардың 
ерекшелігі  мен  өзгешелігі  -   оларда  бейнелі  түрде  берілген үғымдардың  мэнінде 
ғана.  Ал  барлық  ортақтығы  -   логикалық  мазмүнында,  шынайы  өмірдегі  заттар 
мен  қүбылыстардың  арасындагы  қатынасты  бейнелейтін  мән-мағынасының 
сипатында.
Айналамызға  барлай  қарасақ,  күнделікті  өмірде,  түрмыс-тіршілікте 
қайталанып 
отыратын 
жағдайларда 
да 
типтілік 
бар. 
Дэл 
солай 
қайталанбағанымен,  үқсас  жағдайлар  өмірімізде  жиі  кездеседі.  Мақал-мэтелдер 
қызметі  жағынан  өмірде  кездесетін  осы  жағдайлармен  төркіндес.  Олардың 
жащырып қайталануы түрлі оқиғаларға байланысты болып келеді.
Бүкіл  бір  үлттың  дүниетанымдық  көзқарасы  мен  дэстүрлі  мәдениеті 
бейнеленген  мақал-мэтелдердің  танымдық  табиғатын  тану  үшін  оларға 
мағыналық,  логикалық  және  қүрылымдық  жүйелі  зерттеу  жүмыстарын  бірлікте 
жүргізу  қажет.  Егер  мақал-мэтелдерді  қүрылымдық  белгілеріне  қарай жіктейтін 
болсақ,  олардың  табиғатына  тэн  көптеген  қасиеттерін  таныр  едік.  Мэселен, 
паремиологиялық  жинақтар  мен  мақал-мэтелдерге  арналған  зерттеу  еңбектерде 
оларды  тек  қана  тақырыпқа  бөлумен  шектеліп,  мақал-мэтелдерде  не  туралы 
айтылғанына  байланысты  жүйелейді.  Ал  қүрылымдық  паремиологияда  мақал- 
мэтелдер  өмірде  кездесетін  түрлі  жағдайлардың  белгісі  ретінде  таңбаланып, 
белгілі  бір  үлгі  негізінде  жасалады.  Яғни  мақал-мэтелдерді  белгілі  бір  топқа 
бөліп  жүйелеу  үшін  олардың  ортақ  белгілері,  мэселен,  ортац  тірек  создері, 
ортац  синтаксистгк  цұрылымы  жэне  магына  бірлігі  болу  керек.  Мақал- 
мэтелдерді  бүлайша  жүйелеу  барлық  мэтіндердің  ортақ  белгілерін  табуға 
негізделіп, шын мэніндегі типологиялық зерттеулердің өзегі болып табылады.
*  ^   белгісі логикада импликацияны білдіреді де, “егер  ...  ,  онда ...  “ деп оқылады. 
3   таңбасы “бар болу” немесе “тіршілік ету” дегенді білдіреді.  .
> таңбасы “артығырақ”, “жақсырақ” дегенді білдіреді.

Паремиологияда  мақал-мәтелдерді  логика-семиотикалық  қүрылымына 
қарай  жинақтау  эдісі  бойынша  мақал-мэтелдердің  қалыпты  (клише)  типтік 
қүрылымын  анықтап,  олардың  не  туралы  айтылғандығына  емес,  қалай 
айтылғандығына  баса  назар  аударуға  болады.  Нәтижесінде,  мыңдаған  мақал- 
мэтелдер  қүрылымы  жағынан  қалай  болса,  солай  айтыла  салған  сөздердің 
жиынтығы емес,  керісінше,  белгілі  бір ретпен, логикалық ойлау жүйемізбен бірге 
жүріп отыратын жүйелі сөздердің мол қазынасы болып шыгады.
Мақал-мәтелдік  айтылымның  қүрылымы  мен  магынасының  арақатынасы 
көптеген факторларға байланысты,  соның ішінде ерекше орын алатыны -  белгілі 
бір  тіл  жүйесінің  өзіне  тән  ерекшелігі,  себебі  мақал-мэтелдер  этностың 
дүниетанымына,  салт-дэстүріне  сай қалыптасқан  бейнелеу тәсілдері  мен  бейнелі 
ойларын көрсетеді.  Тіліміздегі мыңдаған мақал-мэтелдердің мэн-мағынасын жан- 
жақты  терең  түсіну  үшін  сол  бейнелі  үғым-түсініктерді  көз  алдымызга 
елестетуіміз керек.  Мысалы:
1)  Үлдың үяты -  әкеге,  цыздың үяты -  шешеге.
2) Қыздың жолы -  жіңішке.
3) Қызга цырыц үйден тыйым,  цала берсе,  цара күңнен тыйым.
4) Қалыңсыз цыз болса да,  кәдесіз күйеу болмайды.
5) Қанына тартпаганның цары сътсът.
6) Қазац жөн сүраса келе,  царын бөле шыгады.
7)  Жүрген  аяцца  жөргем  ілінер,  жатцанга  жан  жуымас  деген  мақал- 
мәтелдерді  алып  қарасақ, 
бүлардың  бәрі  де  үлтгық  негізде,  «қазақы 
дүниетанымға»  байланысты  пайда  болған.  Сондықтан  да  олардың  мэн- 
мағынасына,  бейнелі  көрініс  пен  көрікті  ойдың  философиялық,  логикалық 
астарына терең  бойлап,  толық түсіну үшін қазақ халқының  өмірін,  салт-дэстүрін 
жақсы  білу  керек.  Болмыстағы  нақты  заттар  мен  қүбылыстарға  байланысты 
пайда  болтан  мақал-мәтелдердің  мағына  жагынан  дами  келе  жалпыланып,  жаңа 
нысан -   адам  факторына  ауысуы  олардың  екінші  реттегі  уэжі  болып табылады. 
Демек мақал-мэтелдердің жасалу уэжі мен ауыспалы магынага (көбінесе,  адамга, 
оның  іс-эрекетіне,  қалып-күйіне,  қасиетіне,  тагы  басқа  ерекшеліктеріне 
байланысты)  ие  болу  уәжі  арасында  тікелей  логика-семантикалық  байланыс 
болады.  Мүны айқындау ол халықтың рухани өмірін, салт-дэстүрін,  эдет-гүрпын, 
дүниетанымын, 
жалпы 
үлтгық 
менталитетіне 
ерекше 
мэн 
беретін 
антрополингвистикалық  зерттеуді  талап  етеді,  себебі  кез  келген  үлттық  үжым 
негізінде 
қалыптасқан 
қогамда 
мақал-мэтелдердің 
қозгамаган 
мәселесі, 
көтермеген  тақырыбы,  сөз  етпеген  табиги  қүбылыстары  мен  заңдылықтары, 
үлтгық  сана  мен  дүниетаным  мэселелері  кемде-кем.  Осыншама  мол  объектінің 
ішінде мақал-мэтелдердің ерекше көңіл  бөліп,  өзінің барша мазмүн-мәніне  арқау 
етіп  келе  жатқан  тақырыптарының  бірі  -   «Адам  болмысы»,  ягни  оның  жақсы- 
жаман  эдеттері  мен жагымды,  жагымсыз  қасиеттері,  көрген  рақаты  мен тартқан 
азабы,  моральдық,  этикалық,  эдептілік,  имандылық  сияқты  адам  бойындағы  сан 
алуан  қасиеттері  болып  табылады.  Шын  мэнінде,  эрбір  мақал-мэтелдің 
табиғатынан  өзіне  гана  тэн,  өзіндік  ішкі  даму  заңына  сэйкес  сатылы  дамуының 
екі  деңгейін  -   алгашқы  нақтылы  магынасы  мен  қолданыста  пайда  болган 
ауыспалы  магынасындагы  деңгейлерін  анық  көруімізге  болад^і.  Ягни  мақал- 
мэтелдердің  әуелдегі  тэжірибе  түрінде  қалыптасқан  маг^інасы  мен  жүре  пайда 
болган  жэне  көбінесе,  адамның  өзіне  багытталган  туынды  магынасы  арасында 
логикалық,  уэждік  байлан^іс  бар  деген  сөз.  Мысалы,  Шідерлі  атың  -   өз  атың, 
Түсаулы атың -  бос атың деген мәтелдің тура магынасы:  шідермен үш аягынан 
бірдей  байлан^іп,  шідерленген  ат  қозгалу  мүмкіншілігінің  шектелуінен  ауыл-үй

маңынан  алыстап,  аулаққа  кете  алмайды,  «өз  атың»  деудің  себебі  осы.  Түсаулы 
аттың  қозғалу  мүмкіншілігі  шідерлі  атқа  қарағанда элдеқайда  мол,  ол  түсаумен- 
ақ  секіріп,  түні  бойы  жайылып,  біраз  жерге  еркін  бара  алады,  тіпті  басқа 
жылқыларға  ілесіп,  үзаққа  кетіп  қалуы  да  мүмкін.  Оны  «бос  ат»  санатына 
қосудың  себебі  осы;  ал  ауыспалы  магынасы:  эр  адам  өзіне  тиесілі  заттарына 
үқыппен қарап,  сақ үстауы керек деген мағынада қолданылады.  Тура мағына мен 
ауыспалы  мағынаның арасында логикалық,  уәждік байланыс  бар  екенін көреміз. 
Осындай мысалдарды мындап келтіре беруге болады.
Айта кететін бір нэрсе,  фразеологизмдердің қүрамы қанша сөзден түрса да, 
мағынасы  қанша  сөзбен  түсіндірілсе  де,  ол  бір  ғана  үғымды  білдіреді,  яғни 
қандай  да  бір  үғымның  белгісі  болады.  Сонда  фразеологизмдер  бір  затты  не 
қүбылысты  таңбалаушы  ретінде  белгілі  бір  жағдайды  таңбалаушы  мақал- 
мэтелдерден  өз  ерекшелігімен  ажыратылады.  Мысалы,  Бір  жагадан  бас,  бір 
жеңнен  цол  шыгару 
фразеологизмі  -үйымдасу,  бірігу  деген  үғымды  берсе, 
Шыгасыга иесг  басшы  болады -  деген мақал дүние-мүліктің, малдың үрлануына, 
жоғалуына,  орынсыз  ысырап  болуына  байланысты  оған,  ең алдымен,  сол  дүние- 
малдың  иесі  өзі  себепші  болады,  яғни  дауасыз  шығынға  өкінгеннен  пайда  жоқ, 
бүйырғаны  солай,  қолдан  амалсыз  шыққан  шығынға  дауа  жоқ  деген  уэжді 
білдіреді.
Біріншісі  үғымды, 
ал  екіншісі 
нақтылы  жағдайды  білдіріп  түр. 
Фразеологизмдердің  сөзге  немесе  үғымға  таңбалық  балама  ретінде  жүмсалу 
қасиеті  оларда  мақал-мэтелдерге  тән  логикалық  ой-түжырымның,  пайымдаудың 
болмайтынын  көрсетеді. 
Сонымен  мақал-мэтелдердің  логикалық  түлғасы 
пайымдау болып табылады.
Мақал-мэтелдердегі  пайымдаудың  кең  тараған  түрі  -   ж алпы қостауш ы  
(общеутвердительные)  мәніндегі  пайымдау.  Мысалы:  Ащы  менен  түщыны 
татцан  білер,  Алые  пенен  жацынды  жортцан  білер;  Жарылганды  жау  алады, 
Бөлінгенді бөрі жейді т. б.
Пайымдаудың  екінші  түрі  -   жалпытерістеуш і  (общеотрицательные) 
мэніндегі  пайымдау.  Мысалы:  Жаңылмас  жац  болмайды,  Сүрінбес  түяц 
болмайды;  Түгырына  саңгыган  сүңцар  оңбас,  Үйірінен  цаңгыган  түлпар  оңбас 
т.б.  Мүндай пайымдауда салыстыру жиі кездеседі.
Қазақ  астарлап  сөйлегенді,  айтар  ойын  алыстан  орағытқанды,  түспалдап, 
жүмбақтап  сөйлегенді  қалаған.  Сөйлеуді  ыммен  бастап,  терең  оймен  аяқтаған. 
Астарлап  сөйлеу  үлттық  ойлауды  дамытуға,  оның  үшқырлығын  арттыруға  эсер 
етеді.  Мақал-мэтел  арқылы  адам  өз  ойын  тікелей  емес,  жанама  түрде  жеткізеді. 
Мысалы,  «Қызым,  саган  айтам,  келінім,  сен  тыңда»  деген  мэтелдің  тура 
мағынасы мынадай:  эдетге,  анасы қызына ақылын жай айтса да, үрысып айтса да, 
ол  -   өз  қызы,  анасының  сөзін  көтере  береді.  Ал  келін -   қанша  дегенмен,  бөтен 
елдің,  басқа  жүрттың  қызы,  сол  себепті  енесі  келініне  көп  нэрсені  тура  айтпай, 
қызына айтып,  қүлаққағыс ету арқылы ойын жеткізеді;  ал  ауыспалы мағынасына 
келер  болсақ,  мэтелдің мэні жанама жолмен тек келінге ғана  арналып айтылмай, 
осы  мағынаның шеңберіндегі  бірнеше  үқсас  оқиғаларға  байланысты,  біреуге  бір 
нэрсені  тура  емес,  басқа  біреу  арқылы  жеткізуге  тырысқанда  айтылып,  үқсас 
оқиғаларды  жалпылап  бейнелейді.  Сөйтіп  мэтел  белгілі  бір  жағдайға  гана  емес, 
сол  арқылы  көптеген  жағдайларды  баяндауға  мүмкіндік  береді.  Қазақ  тіліндегі 
астарлы  мағыналы  мақал-мэтелдердің  молдығы  сол  тілде  сөйлеуші  үлттың 
танымдық  деңгейінің  тереңдігін  көрсетеді,  яғни  мақал-мэтелдер  халық 
танымындағы  үғымдармен  тікелей  байланысты  болып,  үлттық  менталитетті 
танытатын тілдік көрсеткіш болып табылады.

Егер  бір  мақал не  мэтел  тек  бір  ғана жагдайга қатысты  болса,  онда мақал- 
мэтелдің  саны  тіпті  көп  болар  еді,  өйткені  мақал-мәтелдердің  беретін 
магынасында,  жеткізетін  түйінінде  жалцы  үгым  мен  жалпы  үгым  терең 
үштасқан.  Мысалы,  «Ат  шаппайды,  бап  шабады»,  «Күтімі  жаман  агаштың 
бгтгмг  жаман»  деген  мақалдарда  тіршіліктен  алынган  нақтылы  іс-тэжірибенің 
нэтижесі бар.  Атап айтсақ,  бүл мақалдарды түлпарга,  ағашқа қатысты қолдансақ, 
магынасы  жалқы,  ал  осы  тектес  үқсас  қүбылыстарга,  мэселен,  адамга 
байланысты айтар  болсақ,  мақал жалпы мэнге ие  болады.  Бірақ біз соның ішінен 
бірер  жүз  мақал-мэтелді  керек  жерге  қолдана  отырып,  мыңдаған  жағдайларды 
жүртқа  түсіндіре  аламыз.  Бүл  жагдайды  логикада  үнем  принципі  деп  атайды, 
өйткені бір мақал не мэтелдің өзі бірнеше жағдайға қолданылатын болғандықтан, 
сол аз ғана мақал-мэтелдер көп нэрселерді бейнелеуге мүмкіндік береді.
Қазақ  мақалдары,  көбінесе,  екі  ой  тармағынан  қүралады.  «Біріншісі  -  
негізгі  түжырымның  алғышарты,  яғни  негізгі  ойдың  өзегі.  Ал  екіншісі  -  
пэлсапалық  ой  түйіні»  [4,  69  б.].  Мақалдың  түтас  болмысы  осы  екі  тармақтың 
үйлесіп,  іштей  мазмүндасып,  бірі  себеп,  екіншісі  соның салдары  болып келуінде 
жатыр.  Мысалы,  «Жел  түрмаса,  шөптің  басы  цимылдамайды»  деген  мэтелдің 
бірінші ой тармағы  «Жел түрмаса» себептілік ойтолғауды,  ал екінші -  «шөптің 
басы  цимылдамайды»  тіркесі  негізгі  түжырым,  ойтүйінін  білдіріп түр.  Мэтелдің 
логикалық  толық  нүсқасы  «ІЕгер  /жел  түрмаса,/  онда/  шөптің  басы 
цимылдамайды/» 
болуы 
тиіс. 
Ауызекі 
сөйлеу 
барысында 
ықшамдау 
заңдылықтарына  байланысты  шылаулар  түсіп  қалған.  «Көзің  ауырса,  цолыңды 
тый,  Ішің  ауырса,  аузыңды  тый»;  «Қорцацты цуа берсең,  батыр  болады» т.с.с. 
мақалдар  да  -   себеп-салдарлық  негізде  қүрылған  ойтүйіндері.  Алайда  бүл 
мысалдардан  қазақ  мақал-мэтелдері  тек  қана  жүптық  ой  тармақтарынан,  эрі 
себеп-салдарлық  байланыстар  аясында  ғана  қалыптасады  деген  біржақты  пікір 
тумаса  керек,  өйткені  жоғарыда  атап  кеткеніміздей,  қазақ  мақал-мэтелдері  -  
күрделі  силлогизмдерден  қарапайым  түжырымдарға дейінгі  аралықты  қамтитын 
ойтүйіндері.  Бүл  заңдылық  барлық  халықтың  мақалдарына  тэн  болып  келеді, 
себебі  мақал-мэтелдердегі  айтылар  ойдың  бэрі  -   халықтыц  басынан  өткерген 
оқиғаларына 
байланысты 
шынайы 
түрдегі 
пікір-пайымдаулары, 
ой- 
түжырымдары.
Әдебиеттер:
1. 
Иртеньева 
Н.Ф. 
Пресуппозиция, 
смысл 
предложений 
и 
их 
классификация ІІ Проблемы семантического синтаксиса.  -   1975. -  С.  165.
2.  Морозова  Л.А.  Художественные  формы  пословиц  ІІ  Вопросы  жанров 
русского фольклора. -   1972. -  С.  3-16.
3.  Моррис Ч.У.  Основания теории знаков. -М .:  Радуга,  1983. -  636 с.
4.  Мүқанов М. Ақыл-ой өресі. -  Алматы:  Қазақстан,  1980. -   172 б.
5.  Пермяков Г.Л.  От поговорки до сказки. -  Москва:  Наука,  1970. -  240 с.
6.  Пермяков  Г.Л.  К  вопросу  о  структуре  паремиологического  фонда: 
Типологические исследования по фольклору. -  М::  Наука,  1975. -  251  с.
Д инаева Б.Б.
Логико-семиотический аспект казахских паремий
В  этой  статье  рассматривается  логико-семиотическая  природа  паремий  казахского 
языка.  Автор  определяет  знаковую  функцию  пословиц  и  поговорок,  акцентируя внимание  на 
плане  выражения  и  плане  содержания.  Наряду  с  этим  доказывается  роль  «обозначаемого»  и 
«обозначающего» на конкретном примере пословиц и поговорок.

К лю чевы е  слова:  паремия,  пословицы  и  поговорки,  логика,  суждение,  силлогизм, 
вывод,  семиотика,  знак,  языковой  знак,  содержание,  план  выражения,  план  содержания, 
вариант, инвариант.
Dinayeva B. B.
Logic-semiotic aspect of the K azakh proverbs
This  article  discusses  the  logic-semiotic  nature  of proverbs  Kazakh  language.  The  author 
defines  the  sign  function  o f proverbs  and  sayings,  with  emphasis  on  the  expression  plane  and  the 
content plane.  At the  same time proved the role  of «designated» and «indicating»  a concrete  example 
of proverbs and sayings.
Keywords:  paremiae,  proverbs  and  saying,  logic,  judgement,  syllogism,  conclusion, 
semiotics,  sign,  language  sign,  maintenance,  plan  of  expression,  plan  of  maintenance,  variant, 
invariant.
ӘОЖ:  82 -3'894.  342
Ә біш ева  Ш .С. -  филология ғылымдарының кандидаты, доцент,
Ш.  Есенов атындагы Каспий мемлекеттік 
технологиялар жэне инжиниринг университеті 
E-m ail: abisheva_sharapat@mail.ru
Б . М А Й Л И Н  Т У Ы Н Д Ы Л А Р Ы Н Ы Ң  К Ө Р К Е М Д ІК  Ә Л Е М І
А ннотация.  Мақалада  сөз  зергері  Бейімбет Майлин туындыларының көркемдік  әлемі, 
«Шүганың  белгісі»  повесі  мен  «Айранбай»,  «Қадір  түнгі  керемет»,  «Күлпаш»,  «Сексен  сом» 
эңгімелеріндегі қазақ даласындагы тарихи жагдайды бейнелеуде, кейіпкерлер  бітім-болмысын, 
кезең көрінісін, заман талабын шынайы суреттеуде диалогтің шебер қолдангандыгы айтылады.
К ілт  сөздер:  повесть,  эңгіме,  бейнелеу  тәсілдері,  психологиялық  тартыс,  кейіпкер, 
характер, образ, идея, диалог, пейзаж, оқига, авторлық ремарка, реплика.
Б.Майлиннің шыгармалары  белгілі  бір  кезең суреттерін,  заман шындыгын 
өзінің  қүнарлы  тіл  өрнегімен  халықтың  биік  идеясын  ту  етіп  көтеруімен 
ерекшеленеді.
XX  гасыр  басындагы  қазақ  прозасын  элемдік  деңгейдегі  классикалық 
шыгармалар  қатарына  жеткізген  суреткер  өз  туындыларында  көркемдік 
амалдарды шебер қолдана білген.  Мэселен,  күні  бүгінге дейін қазақ хикаятының 
шебер  үлгісі  саналган «Шүганың  белгісі»  эсем  пейзаждан  басталса,  қаламгердің 
өзге  туындырында  монолог,  ішкі  монолог,  диалог,  ішкі  диалог,  полилог  т.б. 
көркемдік амалдар шебер қоюласып, шыгарманың бояуын қанықтыра түседі.
Автор  қаһармандарды  таныстырмас  бүрын  мезгіл-мекенді,  оқига  орнын 
суреттей келе, тартысты түсқа келу үшін диалогке кезек береді.
« - Мынау аттан түсіп жатқан кім? -  деді Шүга.
Артыма жалт қарасам, екі жігіт түсіп,  аттарын байлап жатыр екен.
Біреуі орысшалау киінген.  Тани кеттім.
Әбдірахман гой,  - дедім.
Әбдрахманың кім?
Қазақбайдың баласы.
Иэ, элгі учитель баласы ма?
Иэ.
Жап-жас жігіт екен гой -  деп бірер қарады да, Шүга отауга кіріп кетті.
Мен 
Әбдірахманга 
амандасып, 
үйге 
ертіп 
жүрдім. 
Отаудың 
сықырлауыгынан 
Шүганың  сыгалап,  бізге  қарап  түрганы  білінді...».  Автор

Шүганың  аузына  «жап-жас  жігіт  екен  ғой»  деген  сөзді  салып,  оны  киіз  үйдің 
сықырлауығынан  сыгалатып  қояды.  Бүл  сығалау,  бүл  таңырқау  оқиғаның 
шиеленісуіне апарар жол іспетгес.
Шығарманың  шарықтау шегі  Шүганың қатіы  қүса  боп,  ауруға шалдығуы, 
қызының  оңалмас  түрін  көрген  Есімбектің  Әбдірахманды  амалсыз  түтқыннан 
босатуы.
«Біз  ауылға  жеткенде  Беркімбайдың  үйінің  қасы  лық  толған  адам  екен. 
Атты  байлап,  Әбдірахманды  үйге  кіргіздім  де,  неге  жиналып  түргандарын 
білейін  деп,  аяңдап  кісілерге  қарай жүрдім.  Жақындай  бергенімде  бір  салт  атты 
шоқытып келді де,  айқайлап бірдеме айтып, кейін жүріп кетті.  Не айтқанын есіте 
алмадым.  Бірақ  элденеге  жүрегім  тітіркенді.  Бойым  мүздады.  Жүгіре  басып 
жандарына келгенімде «Қүдай рахмет етсін!..» деп беттерін сипап,  бата қылысты. 
Мен аң-таң болдым. Айтбай маган қарап:
-   Есітгің  бе,  Шүга  қайтыпты-ау,  -   деді.  Суық  суды  төбемнен  қүйып 
жібергендей  болды.  Түрган  орнымда  қаттым  да  қалдым...  Жиналган  жүрттың 
бэрі де бастарын шайқасты:
-  Өй, Шүга десе -  Шүга еді-ау!... -  десті».
Авторлық  ремаркадагы  «суық  суды  төбемнен  қүйып жібергендей  болды», 
«Түрган  орнымда  қаттым  да  қалдым»,  «Жиналган  жүрттың  бэрі  де  бастарын 
шайқасты»  секілді 
бейнелі  сөздер  кейіпкерлер  әрекетін  дараландырып, 
шыгарманың  эсерлілік  сипатын  күшейтіп  түр.  Олардың  түр-түлгасын  бейне  бір 
көз  алдыңа  алып  келгендей.  Санадағы  күресті,  адамның  рухани  элеміндегі 
өзгерістерді  ретіне  орай,  кейіпкерлердің  өз  сөздері,  диалогтері  арқылы  жеткізуді 
мақсат  еткендігі  көрінеді.  Осы  түста  «шагын  репликамен,  тапқыр  диалогпен, 
авторлық  ремаркамен  характерді  танытып  тастайтын  Бейімбет  өнерінің  күші» 
көрінеді  [1, 212  б.].
Кейіпкер 
мінезін 
оқига-сюжет 
серпінімен 
емес, 
психологиялық 
тебіреністер  арқылы  сипаттау 
мақсатындагы  диалогтерді  шебер  қолдану  -  
Бейімбет  Майлин  қолтаңбасын  да  айқындайтын  көркемдік  тәсіл.  Себебі 
«геройлардың  ішкі  элемі  бір  қырынан  емес,  қыруар  қырынан  көрініс  беріп, 
характері қарекет, қақтыгыс, толғаныс үстінде ашылмақ”  [2,  133  б.].
Мэселен,  Б.  Майлиннің «Айранбайы»  (1924)  -   еңбегі  қаналған,  байға жем 
болган момын шаруаның ашынып,  бүрынгыдан түңілу арқылы санасының оянуы 
туралы  эңгіме.  Кейіпкердің  жылдар  бойына  жан  түкпірінде  шемен  боп  қатқан 
байга  деген  өкпе-наласы  бір-ақ  күнде  бүрқ  етіп  сыртқа  шыгады.  Оны  жазушы 
болмашы  гана  детальдар  арқылы  жеткізеді:  «көйлексіз,  жеңсіз  күртеше  тонды 
жалаңаш  етіне  киіп  алып,  қабагы  бір  түрлі  түнжыраңқы,  элденеге  кейігендей, 
әлдекімді  түтіп  жеп  қоятындай  болып  отыратын»  Айранбай  бір  сэттегі  кейпі 
арқылы шыгарманың түп-төркінінен хабардар етеді.  Осы орайда Т.Сыдықовтың: 
“Шыгарманың  идеялық  мазмүнын  үсақ  детальдар  арқылы  түйіндеу  кейіпкер 
психологиясын  білгірлікпен  тэптіштей  отырып,  образдың  жан  сырын  ашу 
жазушының  айнымас  «тэсілі»  болып  қалыптасқандыгымен  ерекшеленеді»,  -  
деген пайымдауы осының дэлелі  [3,78  б.].
«Айранбай»  эңгімесінде  жазушы  диалогтерді  үтымды  пайдаланган.  Тірлік 
істеп  отырганда  тізесіне  жабыса  берген  қызымен  диалогі,  қайыс  бермеген 
Кемелбайдан  көргісі  келмей,  оның  бар-жоқтыгын  сүраган  эйелімен  екеуінің 
арасындагы диалог үлкен мэн атқарып түр:
« -  Еріндегі насыбайын қолымен секіртіп жіберіп:
-  Кемелбай үйінде жоқ па екен? -  деді.
-  Үйінде.

-  Бер демеді ме?
-   Иэ,  «бер  деді!...»  дымымызды  қоймайтын  шығар,  деп  сары  уайымды 
салушы  сол туғаның...  Өзің ешнэрсені  де  сезбейсің.  Нэлөкті  салып отырған осы 
ініңнің өзі көрінеді ғой.  Кеше Маржан келін барып қымыз ішкен екен, сонда інің 
айтып отыр дейді:  «Он пут астық көп  болушы ма еді,  тізімнен  бар  астығымызды 
жиып алды...  деп.  Несін алдық екен,  өткен өмірінде тігінен тіктіріп сабақты ине- 
жіп беріп көрген жоқ.
Айранбай күрсінді:
-  Қазақ ит қадір білер ме, -  деді»  [4, 38  б.].
Мүндагы эйелдің сөзінде  бүрыннан жасырынып,  бүркемеленіп келген сыр 
диалогте жария болып, Кемелбайдың ішкі ызасын өршітіп жібереді.
Әр  жазушының  өз  кейіпкерлерінің  ішкі  дүниесін  зерттеуі  өзінше  бір  әлем 
екендігін Б.  Майлиннің діни тақырыпқа жазылған эңгімелері дэлелдей түседі.
Б.  Майлиннің  эңгімелерінде  дін  өкілдерінің  істері  аяусыз  эшкереленіп, 
күлкі,  эжуаға  айналады.  Мэселен,  «Қадір  түнгі  керемет»  (1925)  эңгімесінде 
жазушы  тақырыпты  ашуда  тың  тэсілдерге  барған.  Жазушы  осыған  байланысты 
оқиға  өрілімін  де  өзгеше  өрбітеді.  Бүкіл  қүдіреттің  иесі  болып,  өзіне  қарсы 
шыққандарды  «ашса  алақанында,  жүмса  жүдырығында  үстағысы  келген» 
молданы  өң  мен  түстің  ортасында  қалдырып,  «киелі  күштермен  тілдестіреді». 
Бүл  -   көне  фольклорлық  тэсіл.  Оны  жазушы  көркемдік  мақсатта  жүмсайды. 
Мүндағы  «диалог»  -   молданың  жасырын  сырын  ашудың  кілті.  Себебі,  сырттай 
қарағанда  моп-момақан  діншіл  адамның  іші  алай-дүлей  арамдыққа  толы.  Оны 
сыр  беріп,  білдірмейді.  Тек  өзіне  ғана  мағлүм  жан  сырын  жазушы  осы  сырға 
толы диалог арқылы береді:
«Байқан  молда:  «өңім  бе,  түсім  бе»,  -   деп  басын  көтерді.  Әлдеқайдан 
майда,  жүмсақ  дауыс  естілді.  «Азган  дүниеде  азапты  көп  тартқан  қүлым  едің. 
Сен  болмасаң,  дүниені  элем-тапырақ  қылып  жіберетін,  бір  сенің  қүрметің  үшін 
қалдырдым.  Енді мына азгындарды тура жолга салу үшін сені бас қылдым:  елінді 
үгітте, мүсылмандыққа шақыр!  -  деді».
Бүдан эрі Байқан молданың диалогі беріледі.
« -  Қүдіреті  күшті  қүдай.  Тапсырган  жүмысыңды  толық  орнына  келтірер 
едім,  бірақ қамсамол дегендері іске керте болады, дінді мазақтап, ойына келгенін 
істейді, мені мазақтап тақпақ айтады, -  деді.
Оларды көндіріп берейін, -  деген дауыс естілді.
Кэрімімді ше?
Кэрімімді қолыңа берейін.
Мүгалімді ше?
Дауыс біразга шейін семіп барып:
-   Мүгалімге  қүдіретім  жетпейді.  Менің  қол  астымда  емес,  оның  қүдайы 
басқа..., -  деді»  [4,  12  б.].
Осы  жерде  молданың  жан  қалтарысына  үңілу  арқылы  жазушы  Байқан 
сезімінің түбі шикі екендігін терендете түседі.  «Алланың қолынан бэрі келеді деп 
жүрсем...»  күмэндана  бастаган  ол  қалайда  мына  кездесуден  өзіне  пайдалы  істі 
бітіріп  қалгысы  кеп,  бірді  ойлап,  бірге  кетеді.  Кейіпкердің  періштелерімен 
кездесуі  де  жеңіл  юмормен  өрнектеледі.  Авторлық  ремарка  арқылы  ес-түсінен 
айырылган молданың ішкі элемі түгел ашылады.
Әңгімеде  дінді  мазақ  еткен  тогышар  жандардың  бейнесімен  қатар  Кэрім 
секілді  өз  ойындағысын  атқара  алмай,  заман  қысымына  көніп  жүрген 
адамдардың  мінез  қырлары  да  жүртқа  жария  болады.  Бүл  -   адамның 
жандүниесіндегі сыртқа көріне бермейтін қалтарыстарын диалог арқылы ашудың 
эдемі үлгілері.

Бүған  әдебиетші-ғалым  Ш.  Елеукеновтің:  «Адамның  қасиетін  ашуға 
талпынған жазушы  қашанда өз  геройының мінез  бейнесіне кіріп алып,  оның жан 
түкпіріндегі  ең  аяулы  дірілін  басып,  қуанышы  мен  мүңын,  күдігі  мен 
қайшылығын,  ойы  мен  арманын,  өз-өзімен  не  жан-жақынымен  сырласушы  бэрі- 
бэрісінсуреттеуге тырысады», -  деген  пікірідэлел  [5,  188  б.].
Қазақ  халқының  басынан  кешірген  зүлматты  шақ  -   ашаршылық  кесірінің 
ауыр  суреттері  Б.  Майлин  шығармаларында  кеңінен  суреттеледі.  Жазушы  бір 
отбасындағы  ерлі-зайыптының хал-күйін,  сол  кездің  ауыр  жағдайын  «Күлпаш» 
эңгімесі негізінде көрсетеді.
Мысалы:
«Күлпаштың  қажығанын,  бүрынғыдай  қарысып  кетпейтіндігін  сезіп, 
Раушан сөзді кесіп айта бастады:
-   Мына күйеумен үзаққа  бармай  өлесің.  Сені  өлімнен қүтқаратын  бізде  де 
эл жоқ.  Өзіміз де  сол Жүмағазыдан күн көріп отырмыз...  Енді сөзді  қойып,  соған 
ти!  -  деді.
Күлпаш күрсінді.
Қалижанды қайтем?
Ойбай,  апа,  баланың басы қүрысын,  эуелі  өз қамыңды же,  артынан алдыра 
жатарсың, -  деді»  [4, 25  б.].
Адамды  ежелден  келе  жатқан  үрпақ  қамы,  ел  қамы  дейтін  киелі 
үғымдардан  ажыратып,  қарақан  басының  қамын  күйттеген  заманның  суық  лебі 
бойыңды  қарып  өтеді.  Ішерге  ас  таба  алмай,  күндер  бойы  өзегі  талған  эйел 
басына небір ойлар келіп-кетеді:
«Жамаулы көрпеге оралып бүрісіп жатқан Қали жыбырлап:
Әже!  -  деді.
Ау, қарағым!  -  деді Күлпаш.
Әкем келді ме?
Қарағым-ау, экеңнің қарасы батсын»  [4, 29  б.].
Осы  ана  мен  баланың  шағын  ғана  диалогінде  үлкен  бір  шешімнің, 
психологиялық  түйіннің  сыры  аңғарылады.  Қилы  заманның  ащы  шындығы 
көрінеді.  Тумысынан  үрпағы  үшін  жанын  қүрбан  етуге  даяр  қазақ  эйелінің 
табиғаты  енді  арын  да  сатуға  мэжбүр.  Бірақ  -   ол  азапты  да  ауыр  жол.  Жазушы 
әйелдің осы жолды  аттар  алдындағы  бүкіл жан тебіренісін шебер  суреттеген.  Екі 
жақты  қыспақта  қалған  адамның  халін  оқырман  жүрегіне  жеткізерде  диалогтің 
түрлерін үтымды пайдаланған.
Б.  Майлиннің  шағын  жанрдағы  шеберлігі  жайында  ғалым  Қ.  Ергөбек: 
«Биағаң  қаламы  тиіп  кеткен  жері  өмірдің  өзіне  айналып  жүре  береді. 
Кейіпкерлері  өмірден  қалыпқа  қалай  көшсе,  кітаптан  өмірге  дәл  солай  қоныс 
аударып,  тірі  адамға  айналып  өзара  айтысып-тартысып,  болыстыққа  таласып, 
ерлі-байлы екеуі ренжісіп қалып,  байқаусызда ерінен «талақ»  деген епетейсіз сөз 
шығып  кетіп,  екеуінің  де  зәре-қүты  қашып  жүріп  жатады»,  -   деп  қаламгердің 
шебер суреткерлігіне жоғары бағасын береді.  [6, 9  б.].
«Бейімбет  қазақ  прозасына  хан-қазына  боп  қосылған  ең  таңдаулы  эңгіме 
хикаяттарының 
қай-қайсысында 
болсын, 
шындықты 
оқырманға 
қүр 
түсіндірмеген,  түйсіндірген,  өмір  туралы  жай  сөйлемеген,  сөзбен  сурет  салып 
бейнелеген».  [7,  9  б.].  Кейіпкерлерін  сөйлету  арқылы  сол  түста  болып  жатқан 
өзгерістерді оқырман алдына жайып салады.
Мәселен,  «Өзі  шомына  айналып  тастаған  көңнің  үстіне  шығып  жайлап 
салып жатқанда,  біреу келіп:
-  Ассалаумағалейкум!  -  дейді.

Егеубай кенет шыққан дауыстан шошып кеткендей, басын көтеріп алды:
-  Әликсалам...  Е, Тынышбаймысың, үйде ме едің?
-  Бір-екі күннен бері неғып көрінбей жүрсің?
-  Кеше жиналыстан келдім ғой -  деді Тынышбай.
Егеубай шомның басынан түсіп, күрегін таяна түрып сүрай бастады:
-  Е, жиылыстан келдім дейсің ба, Не жаңалық бар?
Бөтен  хабар  жоқ.  «Алашорда  ашылды»  дейді.  Бес-алты  делегат  келген 
екен,  ішінен  бір  сүсты  жігіт  бар,  сірэ,  бастыгы  болса  керек.  Олар  Найзалыга 
жүріп кетті.  Болысқа «тез ақша жиып қой»  деген екен,  сол ақшаны ауылнайларга 
бөліп...  Біздің  ел  кедей  деп  ақшаны  басқа  ауылга ауыстырады.  Сонымен,  қалган 
ақшаны үй басына бөлгенде сексен сомнан келді.
-   «Сексен  сом»  дегенде  Егеубайдың  таянып  түрган  күрегі  жерге  түсіп 
кетті.  Өзі безгек болган кісідей қалтыранып,  аузы жыбырлап қайта-қайта «сексен 
сом» деп айта берді...»  [4, 42  б.].
«Сексен  сом»  эңгімесінде  бас  кейіпкердің  кедей  екендігі  айтылмайды, 
көрсетіледі.  «Егеубай ертеңгі шайын ішіп тысқа шықты.  Жапырайган қорасының 
қүлап жатқан  бүрышы көзіне шалынды.  Темір  күрегін алып,  қүлаган шомды үйе 
бастады.  Албарда  көк  шолақ  ат,  күректің  тықырымен  Егеубайды  танып,  жем 
іздеп оқыранып қояды».  Бүлай  баяндауды  автор  жайдан-жай  беріп отырган жоқ. 
«Осы үйде  бүгін бір  түйір шай жоқ»  деген бір  ауыз  сөздің өзінен-ақ Егеубайдың 
хал-жагдайын анық түсінуге эбден болады.
Үй  басына  сексен  сомнан  салық  жинауга  келгендердің  ел  ішіндегі 
эрекеттері Егеубаймен екі арада болган мына диалогтен анық көрінеді.
« - Қане, отагасы,  ақша шыгарыңыз, -  деді қара бүжыр.
-  
Ойбай, шырагым,  ақша жоқ!
-  
Ақша жоқ деген не сүмдық!  Біз ондайды есітпейміз!
-  
Не  көрмеген  көктүқыл  дейсің,  жалтаруын  қарашы,  -   деп,  жолдасы 
күңкілдеді.
-  
Отағасы, ақша тап!
-  
Қарағым-ау, соқыр тиыным жоқ, жерден қазайын ба?!»
Ақыры  бүлар  қоймайды,  ақша  орнына  Егеубайдың  көк  шолағын  тартып 
экетеді.  Осы  арадан  эңгіме  дереу  аяқталады  да,  автор  айтар  идея  тағы  да 
«саусақпен  нүсқалмайды»  өзінен-өзі  көркемдік  амалдар  -   диалог,  монолог 
арқылы өріле береді.
Қорыта  айтқанда,  сөз  зергері  шағын  эңгімелері  арқылы  шын  мэніндегі 
эдеби  шеберліктің  мектебін  қалыптастырып,  осы  жанрдағы  шынайы  реализмнің 
үлгісін көрсетті.
Әдебиеттер:
1. 
ЕлеукеновШ.  Ә дебиетжәнеүлт тагдыры.  -  Алматы:  Жазушы,  1997.
-  231  б.
2. 
ЕлеукеновШ.  Замандаспарасаты. -  Алматы:  Жазушы,  1977. -  300 б
3. 
Ергөбек Қ.  Арыстар  мен  ағыстар:  Қазақ қара 
с ө з і
 
жайында.  -  Астана: 
Таным, 2003. -  360 б.
4. 
Нүртазин  Т.  Бейімбет  Майлин  творчествосы.  -   Алматы:  Жазушы, 
1966. -  340 б.
5. 
Қабдолов  3.  Таңдамалы шыгармалары.  Т.  2. -  Алматы:  Жазушы,  1983.
-  456 б.
6. 
Майлин Б.  Повестер мен әңгімелер. -  Алматы:  Жазушы,  1987. -  303  б.
7. 
Сыдықов Т.  Мүрат пен міндет. -  Алматы:  Жазушы,  1987. -  316 б.

Әбішева Ш.С.
Художественный мир Б.  М айлина
В  этой  статье  говорится  о  творчестве  писателя  Б.Майлина,  о  роли  художественных 
методов в его рассказах.
К лю чевы е  слова: 
повесть,  рассказ,  методы  описания,  психологический  спор, 
персонаж, характер,  образ, идея, диалог, пейзаж, рассказ, авторский ремарк, реплика.
Abisheva S.Sh.
L ite ra ry  w orld of B. M ailin
This article  is written about the works  of  the  writer B.Mailyn and the importance of literal 
methods in his stories.
K eyw ords:  prose,  story,  psychological  analysis,  psychological  dispute,  character,  figure, 
idea, dialogue,  screen,  story,  authors remark,  speech.
ӘОЖ:  82-14(574)
М үтиев З.Ж . -  филология ғылымдарының кандидаты, доцент,
М.Өтемісов атындағы БҚМУ 
А бдрахм ан ова И .Т. -  М.Өтемісов атындағы БҚМУ магистранты
E-m ail:  zha.nnn8789@ma.i1.ru
АДАЛ Е Ң Б Е К  Ж А Р Ш Ы С Ы  
(Т.ЖАРОКОВ ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ЕҢБЕКТІҢ ЖЫРЛАНУЫ)
А ннотация.  Мақалада  қазақтьщ  белгілі  ақыны  Т.Жароковтьщ  поэма  жанрындагы 
бірқатар  шыгармаларын  атап  өтіп,  оның  ішінде  еңбек  тақырыбына  жазылган  көлемді 
поэмалары  негізге  алынады.  Ақынның  «Күн  тіл  қатты»,  «Тасқын»,  «Тасқынга  тосқын»,  «Зоя 
туралы  жыр»  атты  поэмаларының  негізгі  идеясы  еңбектің  жырлануы  болып  келеді.  Мақала 
барысында  ақынньщ  кейіпкерлер  элемінің  психологиялық  сезімдерін,  ішкі  толганысын 
оқырманга жеткізу шеберлігі жан-жақты қарастырылады.
Сонымен  қатар  ақынньщ  өз  шыгармаларында  кейіпкерлер  бейнесін  жасау,  табигат 
ерекшеліктерін  суреттеу,  патриотизмге  мән беру,  кейіпкерлердің  рухани  дүниесін  ашу сияқты 
көріністерді шебер ақындықпен, шалқар шабытпен суреттегені жайлы айтылады.
К ілт  сөздер:  жанр,  поэма,  идея,  психологиялық  сезім,  табигат,  патриотизм,  шабыт, 
шеберлік.
Ақын жаны нэзік, тез жаралангыш келеді десек те, кезінде замананың түрлі 
оқигаларына  өзіндік  батыл  үнін  қосып,  дер  кезінде  шындықты  шырқыратып 
айтып,  ел  басқарган  жолбастаушыларды  «тезіне  салган»  қаламгерлер  болатын. 
Сонау  көне  түркі  жазуларындагы  жырлардан  бастап  күні  бүгінгі  тэуелсіздік 
туындыларының  бэрінде  де  азаматтық лириканың үні  өктем  болды.  Ақынды тек 
нэзік  дүниені  қабылдап,  соны  гана  жырына  арқау  етеді  деп  түсіну  элбетте 
қателік.  Олар  қажет  болганда  қолына  найза  алып  жауга  шауып,  пулемет  алып 
танкіге қарсы аттанганы тарихтан белгілі.
Поэзиясында сондай  азаматтық үн  басым,  қогам мен элеуметтің портретін 
шебер  жасап  қалдырган,  кеңес  дэуіріндегі  қазақ  әдебиетінің  поэма  жанрының 
өркендеуіне  елеулі  үлес  қосқан  эпик ақынның  бірі  -   Тайыр  Жароков  еді.  Кеңес 
үкіметі  кезінде  гүмыр  кешіп,  заманының  келбетін  белгілі  бір  «эсіре  билікшіл» 
түлгалармен  байланыстырып  жазу,  солар  арқылы  қогамдық  жетістіктердің 
талайына  қол  жетіп  жатыр  деген  пафоста  шыгармашылыгы  қалыптасқан 
ақынның жырында да бүгінгі дэуір үшін мақтаныш емес түлгалар есімі,  олардың 
жеңісі  жиі-жиі  қылаң  береді.  Алайда  қазақ  эдебиетінің  сол  жылдардагы  қорына 
да  өзіндік  қолтаңбасын  қалдырган.  Әсіресе  баяндау  арқылы  жазылган  «Күн  тіл 
қатты»,  «Тасқын»,  «Тасқынга  тосқын»,  «Нарын»,  «Зоя  туралы  жыр»  сияқты 
поэмаларында шебер ақындықтың, шалқар шабыттың толысқанын байқатады.

Ақынның  алғашқы  поэмалары  ішінде  ерекше  көзге  түскені  -   «Күн  тіл 
қатты»  поэмасында  кеңес  үшқыштарының  1934  жылы  стратостатпен  22  мың 
метр  биіктікке  үшып,  сол  жылдары  дүниежүзілік  бірінші  рекорд  жасағаны, 
үшқыштар  Федосенко,  Васенко,  Усыскиндердің  батырлық  істері  аталмыш 
поэманың  сюжеттік  арқауы  болды.  Поэмада  автор  тарихи  болған  оқиганы 
суреттей  отырып,  өз  замандастарының  ерлігін  романтикалық  қуатпен  шаттана 
жырлады.  Күннің  биіктігіне  жетіп  сырласқан  үшқыштардың  жеңісін  ерлікке 
балайды.
«Күн  тіл  қаттымен»  тақырыптас,  үндес  шығармалар  сол  түста  басқа 
халықтар  эдебиеттерінде  де  жазылды.  Татар  ақыны  Әхмэт  Файзи  осы  тарихи 
оқиғаға  арнап  «Үш  өмір»  атты  баллада  жазған.  Ерлікті  жырлауда  екі  елдің  екі 
ақыны  идеялас,  мазмүны  үндес  шығарма  жаза  отырып,  көркемдік  шешімге 
келгенде  дараланып  шығады.  Әхмэт  Файзи  шығармасын  негізінен  лирикалық 
жоспарда  жазса,  Тайыр  Жароков  поэмасы  кең  көлемде  эпикалық  сипатта 
жазылған.  Ортақ  оқиғаны,  ортақ  кейіпкерлерді  эр  түрлі  көркемдік  үлгіде 
суреттесе  де,  екі  ақын  өз  замандастарының  ерлігі  мэңгілік  екенін  айтуда  бір 
арнадантабылды [7,  108  б.].
«Күн  тіл  қатты»  поэмасында  Тайыр  Жароков  үшқыштардың  тарихи 
ерліктерін  жинақтай  суреттеу  арқылы  өз  замандастарының  ерлік  бейнесін  көзге 
елестетеді.  Ақын  үшқыштардың  ерлік  түлғасын  көрсетуде  екі  жолды  таңдаған. 
Біріншіден,  ақын  кейіпкерлердің  ерлік  бітімін  олардың  іс-эрекетін  баяндау, 
мінездеу арқылы көрсетеді.
Поэмада  көтеріңкі  пафоспен  берілген мінездемеден поэма  кейіпкерлерінің 
ерекше  бітімі,  батырлық түлгасы көрініп түр.  Ақынның шабытты жыр жолдарын 
оқып,  шалқыған сезім тебіреністеріне  ортақтаса отырып,  «аспандағы жүлдыздан 
асқан,  қарулы,  жалынды  қырандай»  үшқыштардың  өр  бітіміне  кім-кім  де 
сүйсінеді.
Екіншіден,  ақын  үшқыштардың  ерлік  бейнесін  олардың  асқақ,  өр, 
қайратты сөздері (күнмен диалог, монолог) арқылы айқындай түседі.
Желектей желпіп желіңді,
Желқомдай жырттым жеріңді.
Түбіттей түтіп бүлтыңды,
Таспадай тілдім толқынды,
Багынбай кеннен не қалды?
Қарыңды қагып су қылдым,
Суыңды сілкіп бу қылдым,
Түніңнен таң атқыздым 
Жеріме жүлдыз жаққыздым,
Электрден шам жанды!  [2, 29  б.].
Поэма  кейіпкерлерінің  сөздері  оның  бүкіл  ерлік  бітімін,  өр  түлгасын, 
жеңімпаздыгын  айқын  танытып  түр.  Адам  бейнесін  танытуга  қажет  монологті 
(кейіпкер сөзін) орынды пайдалану ақынның тапқырлыгын аша түседі.
Қиқу салып қүзга үшқан,
Қүздан суық мүзга үшқан.
Мүздан биік бүлтқа үшқан,
Бүлттан биік көкке үшқан,
Қарулы қыран кім еді?
деп  алдымен  авторлық  сүрағын  тастайды.  Бүл  поэмада  ақын  жыраулар 
поэзиясының 
үлгісін 
пайдаланып, 
асқан 
қуатты 
екпінмен 
жырлайды. 
Үшқыштарды  жалынды  қыранга,  аспандагы  жүлдыздардан  асқан  қыранга

балайды.  Сөйтіп жерден көкке көтерілген қыранды күнмен «сөйлестіреді».  Күнді 
тэкаппарлықтың  символы  етіп  көрсетеді.  Себебі  жанына  жеткен  қыранға  күн 
былай деп тіл қатады:
Аспан аспан болғалы,
Толғатып күн туғалы,
Маңыма ешкім келмеген,
Бүл кім бүгін өрлеген?  [2, 32  б.].
Сол  кезде  «қыран»  боп  өрлеген  үшқыш  жердегі  жетістігін  тізбелей 
жөнеледі.  Мүнда  ақын  өзінің  желесі  Махамбет  ақынның  арынымен  жүйткиді. 
Оның «Мен,  мен едім,  мен едім...»  деген жырындағы  өлең толқындары жаңадан 
өріліп келіп, соққандай күй кешесіз.
Қарыңды қағып су қылдым,
Суыңды сілкіп бу қылдым;
Түніңнен таң атқыздым,
Жеріме жүлдыз жаққыздым,
Электрден шам жанды!
Өзенді орден өткіздім,
Өрелеп қолдан жүргіздім,
Кісендеп күшті дөндерді,
Қүрсадым болат шеңберді,
Темір жолдар ырғалды!
Тәкаппар тау алтыны,
Біздің күшке балқыды.
Қара тас, көмір, қалайың,
Шыңыраудағы мүнайың 
Жүгенделіп алынды.
Электрге бүйырып,
Әміріммен үйіріп,
Еңбек сырын аштырдым.
Қуатымды тастырдым,
Тетігінөмір билеймін!  [3,  18  б.].
деген қыранның сөздерінен елдің игерген игі істері тізбектеледі.  Жарқырап 
жанған  шам,  жүйткіген  пойыздар,  жер  байлыгының  адам  қолына  игеріліп 
жатқаны  асқан мақтанышпен жырланған.  Олардың эрқайсысы алынбас қамалдай 
болган. 
Мэселен, 
«таудың 
тэкаппар 
алтынына, 
нажағайдай 
оттарға, 
шыңыраудағы  мүнайға»  еңбек  адамының  қолы  жеткен.  Сөйтіп,  бүлтқа  жүзген 
балықтай,  қалықтап  жеткен  социализм  қыраны  элі  де  талай  биіктікті,  қамалды 
бағындыратындарына нық сенеді.  Себебі  сол кездегі  еңбек адамының күш-қуаты 
асып-тасып  түрған  еді.  Ақынның  айтпағы  да  сол  болатын.  Ақын  өзі  күннің 
атынан  оларға жеңімпаз  деп  ат  береді.  Еңбек  етіп,  талпынған  адамның  күші  кез 
келген  қиындықты  жеңетіне  шүбэсіз  сендіреді.  Оган  дэлел  үшқыштың  өзін 
былайша багалауы:
Ей табигат, табигат,
Кэрің шашпа, қолың тарт!
Қараңғы...  керең... тілсіз күш,
Түсінемісің,  біз үшқыш!  [3, 20 б.].
«Күн  тіл  қатты»  поэмасында  ақын  өмір  шындығын  негізге  ала  отырып 
эсірелеуге,  романтикага  көбірек  барады.  ¥шқыштардың  күнмен  тіл-дескендегі 
өршіл,  асқақ  сөздері  романтикага  толы.  ¥шқыштардың  ерлік  істері  мен 
қаһармандық  сөздерін  асау  табигаттың  өзі  де  мойындап,  «мен  жеңілдім,  сен

жеңдің»  деп үшқыштарға  бас  иеді.  Шын  өмірде  де,  поэмада да батыр  үшқыштар 
ерліктің шыңына  еркін шығып,  сол  батырлық жолында қаза табады.  Ақын ерлік 
қазаны жасырмай, қайғылы қазаға қабырғасы қайыса отырып,  ерлердің ісі өлмей, 
адамзат тарихында мэңгі жасайтынын оптимистік жігермен суреттейді.
Тайыр  Жароков  -   шын  мэніндегі  патриот  ақын.  ¥ л ы   Отан  соғысы 
жылдары  ол  өзінің  қара  басының  жеке  өмірімен  де,  жүрегінен  жарып  шыққан 
буырқанган  отты,  жігерлі  өлендерімен  де  Отан  сүйгіштігін  көрсетті,  перзенттік 
сезімін  жырлады.  Бүл  жылдары  қазақ  поэмасы  ежелден  келе  жатқан  халықтың 
жауынгерлік  дэстүрін,  отаншылдық  сезімін,  үлкен  патриоттық  рухын  бойына 
сіңіре  отырып,  қүлашын кең жайды.  Бүған ақынның «Зоя туралы жыр»  поэмасы 
дэлел болады.
Бүл  поэманың  да  идеялық-мазмүндық  арқауы  -   халықтың  шапқыншы 
жаумен  шайқастағы  ерлігін  мадақтап,  элемге  паш  ету  болды.  Аталмыш 
поэманың  бір  ерекшелігі -   ақын мен  кейіпкердің  бір-бірімен жақындасып,  етене 
бірігуінің  күшейе  түсуі.  Поэмада  ақын  бас  кейіпкердің  өнегелі  іс-эрекетін, 
батырлық  түлғасын  суреттей  отырып,  оны  өз  бауырындай  сезінеді,  онымен 
сырласады,  пікір-кеңесін,  ой-сезімін  ортақтастырады,  кейде  тікелей  сөйлеседі, 
бірге  қуанып,  бірге  ренжиді,  бірге  дүшпанға  қарсы  кектенеді.  Оның  ерлігіне 
сүйсінсе,  өліміне  қабырғасы  қайыса  жас  төгеді.  Бір  сөзбен  айтқанда,  ақын  мен 
кейіпкер сезімі қабырғаласып, қатар жарысқа түседі.
Сүлу күлсе, жыр да күлмек, -
Ол мүңайса,  бірге егілмек...  [4, 24  б.] -  дейді ақын
Т.  Жароков  бас  кейіпкер  Зояның тағдырына өзі  тікелей ортақтаса  отырып. 
Бүл  сияқты  ақын мен  кейіпкердің жүрекпен  сырласуы,  ара-қатынасының жақын 
тартуы  поэманың  оқырман  сезіміне  ықпалын  күшейтіп,  онда  суреттелген  өмір 
шындыгының  нанымдылығын  арттыра  түседі.  Он  сегіз  жасар  батыр  қыздың 
патриоттық  жарқын  бейнесі  бүкіл  кеңес  жастарына үлгі  болып,  оларды  ерлікке, 
отаншылдыққа рухтандырып, жігерлендірді.
«Зоя  туралы  жырда»  батыр  қыздың  жас  та,  қысқа  өмірінің  шындығы 
келісті жырланған.  Ақын Зояның мектеп бітіруін,  өзі тіленіп майданға аттануын, 
партизандармен  бірге  Петрищево  селосындағы  неміс  басқыншыларынан  аянбай 
кек алуын шынайы суреттеген.
Жеке атысып партизан қыз, -
Арпалысты жаумен жалғыз.
Г ранаттың оғыменен,
Немістерді тобыменен,
Партизан қыз шын тықсырды,
Талайын жер қүштырды  [5, 35  б.].
Батыр  қыздың  қанқүйлы  жаумен  ерлік  шайқасы  эпикалық  реңкпен 
суреттелген.  Күші  басым  дүшпанмен  теңсіз  айқаста  Зояның  түтқынга  түсіп, 
жаудың  оны  айуандықпен  азаптауын  ақын  ашына  жырлаган.  Бүл  түста  автор 
егіліп,  еңіремейді.  Қайта  сол  шексіз  жауыздықпен  бетпе-бет  келгендегі  Зояның 
ерлігін,  өжеттігін,  қайтпас  қайсарлыгын  толық  бейнелеуді  көркемдік  нысана 
етеді.  «Нар  кескендей  ер  кескінді»  қыздың иілмейтін,  сынбайтын мінезін көрген 
мейірімсіз дүшпан оны дарга асып өлтіреді.  Поэма соңында автор Зояны өлтіру -  
жеңу еместігін,  Зояның мэңгі тірлігін,  оның батырлық бейнесінің кейінгі үрпаққа 
өшпес  үлгі-өнеге  берерлік  жеңімпаздық,  рухтандырушылық  күш-қуатын  көтере 
жырлайды.
Осылайша  Кеңес  дэуіріндегі  қогамның  жетістігін  жырына  арқау  қылган 
ақын,  одан  бөлек адамзат тарихындагы  өзге де  оқигаларды  өлеңмен өрген.  Оның

ішінде  «Тасқын»  поэмасында  1921  жылы  Алматыда  болған  су  тасқынын 
суреттей  отырып,  Қайсар  мен  Жамал  секілді  жастардың  типтік  образын  жасаса, 
кейін  осы  тақырыпқа  қайта  оралып  «Тасқынға  тосқын»  поэмасын  жазады.  Бүл 
шығармалар  сол жылдары  қазақ поэзиясының елеулі  табысы ретінде  бағаланады 
[6, 38  б.].
Туған жер -  кез келген қаламгердің жүрек түкпіріндегі, шабыт шыңындағы 
сөзбен  жеткізе  алмас  сезімінің  иесі.  Одан  қанаттанған  эр  адам  түла  бойына 
барлық қасиетін сіңіріп,  қымбатына,  асылына айналдырады.  Ал  ақын жүрегі  мен 
жаны  қарапайым  адамнан  өзгеше  келетінін ескерсек,  олардың туған жерге,  елге, 
Отанға  деген  махаббаты  зор  болады.  Міне,  Тайыр  ақын  да  «Жапанды  орман 
жаңғыртты»  поэмасында  туған  жерге  деген  сезімін  жеткізген.  Өзінің  өлең 
жазудағы қолтаңбасындай эуелі тағы да былайша сүрақ қойып бастайды:
Көрдің бе Орал қырларын?
Жері қандай жап-жазық.
Бір жағында қүм Нарын,
Бір жағында Ақ Жайық  [1,  10 б.].
Сөйтіп,  Оралдағы  «қаламға  ілінбеген  бір  жер  бар»  деп,  Сары-Адыр  жерін 
жырлайды.  Оның  жырлауында  алғашында  «ит  байласа  түрғысыз  жер»  ретінде 
сипатталған  жерді  кейін  орман  жаңғыртады.  Сол  кезде  не  егін  өспеген,  не  шөп 
шықпаған,  желі  бетіңді  қарып,  өкпеңді  қабындыратын  жерде  перзенттік 
адалдығын  жоғалтпаған  шал  мен  қызы  түрады.  Олар  осы  жерге  желкілдеп  гүл 
өссе,  көк  орман  шымылдығын  ашса,  соның  саясында жаның рахат тауып жатса, 
тоғайлы  қыры  болса  деп  армандайды  екен.  Осылайша  армандарымен  күні-түні 
арпалысқан жанның күйі  арқылы туған жерді жырлаған  ақын,  кейін сол  арманға 
қол жеткенін жазады.  Күндердің күнінде көптен туған жерге табан тіремеген елге 
келеді.  Келгенде  адам  танымастай  өзгерген  сол  өлкені  көреді.  Алғашында  өз 
көзіне  өзі  сенбей  қалады.  Сөйткенде  жүргізуші  жігіт  қазір  шүрайсыз  жер 
жоқтығын айтады.  Баяғы қара шалдың жүртына орнаған жаңа сарайды көреді де, 
ақындық  жүрекпен  шын  қуанады.  Ал  қызыл  гүлдерге  қүшағы  толған  даланың, 
көлшікте  еркелей  жүзген  қаздардың  көрінісімен  ел  гүлденіп,  жаңа  өмір 
басталғаны  көрінеді.  Оның  бэрін  ақын  тағы  еңбек  адамының  жеңісіне  балайды. 
Елге  түсіп  бүрынғы  шалға  да,  қызға  да  жолығады.  Шал  бүл  алқаптың  орманға 
айналғанын,  тіршіліктің  басталғанын  бір  ағаш  маманының  келіп,  соның 
ақылымен ағаш егілгенімен байланыстырады.  Жалпы ақын бүл поэмада сол кезде 
тіршілік  көзіне  айналған  ауылдардың  жинақталған  көрінісін  сипаттадыдесек 
артық етпес.  Тарихта Сары-Адырдың орманды  алқапқа айналу түсында тіршілігі 
қайнап бастаған елді  мекендер  аз емес еді.  Ол кездің адамдары еңбекқор, жоқтан 
бар  жасауға  бейім  болатын.  Жэне  оның  жемісін  еселеп  көретін.  Соның  бір 
мысалындай жырланған еді бүл поэма.  Поэмада туған жердің табиғаты теңеумен, 
салыстырумен,  эсіре жырлаумен баяндалады.  Мэселен,  «бармақтай басы эр дэні, 
қырды  ораған  гүлмен  ел,  гүлден  кесте  төгілген,  еңбек еткен  он  саусағы  операда 
билеген  балеринаның  қолындай,  тамырын  терең  өрбіткен,  бойы  бүлтқа  жеткен, 
сыңсыған  қайың,  бэйтерек»  деген  тіркестерде  туған  жердің  көркем  көрінісі  көз 
алдына  келеді.  Міне  осылайша  азаматтық  поэзияны  өрге  көтерген  қаламгер 
шабытынан қазақ эдебиетінің қазынасы осындай туындылармен байи түскен.
Әдебиеттер:
1.  Жароков  Т.  Күн тіл қатты:  Өлеңдер мен поэмалар.  -  Алматы:  Атамүра, 
2007. -   183  б.
2.  Жароков Т.  Шығармалар жинағы.  -  Алматы:  Қазмембас,  1959. -   120 б.

3.  Жароков Т.  Таңдамалы шығармалар:  Төрттомдық.  -  Алматы:  Жазушы, 
1972. -  247 б.
4.  Жароков  Т.  Таңдамалы  шығармалар:  Бір  томдық.  Өлеңдері  мен 
поэмалары.  -  Алматы:  Жазушы,  1978. -   105  б.
5.  Жароков Т.  Таңдамалы.  -  Алматы: Ана тілі, 2008. -  98 б.
6.  Жүмагалиев 
Қ. 
Тайыр 
Жароков 
ескерткіші: 
(Ақынның 
шығармашылығы жайында) ІІ Жаңа Сарыарқа. -  2009. -  №5.  -  27-29  бб.
7.  Қазақ  совет энциклопедиясы І Бас редакторы  М.Қ.  Қаратаев.  4-ші том.
-  Алматы,  1974. -  315  б.
М утнев З.Ж., А бдрахманова И.Т.
П роповедник честного труда 
(воспевание труда в поэмах Т.Ж арокова)
В  статье рассматривается тема труда в  поэмах Т.  Жарокова.  Основная идея поэм  «Күн 
тіл  қатты»,  «Тасқын»,  «Тасқынға  тосқын»,  «Зоя  туралы  жыр»  -  воспевание  труда.  В  статье 
анализируются поэмы  казахского  автора и  сопоставляются с  произведениями на  другие  темы. 
В  научной  работе  всесторонне  рассматривается  мастерство  поэта,  отражение  чувств  и 
внутренних переживаний героев.
В  статье  подчеркивается  поэтическое  мастерство,  вдохновение  поэта,  переданное  в 
произведениях Т.  Жарокова.
К лю чевы е  слова:  жанр,  поэма,  идея,  психологическое  чувство,  природа,  патриотизм, 
вдохновение,  мастерство.
M utiev Z.Zh., A bdrakhm anova I.T.
The p reach er of  the honest w ork 
(Singing about w ork in T.Zharokov’s  poems)
This article is devoted to the theam about T.Zharokov’s poems.  The main idea of poems «Күн 
тіл қатты»,  «Тасқын»,  «Тасқынга тосқын»,  «Зоя туралы  жыр»  is  singing  about the work.  Kazakh 
author’s  poems  are  analyzed and compared  with  his  literary work in  other themes in this  article.  In 
this  research  work  poet’s  proficiency,  reflection  emotions  and  internal  feeling  of  heroes  are 
comprehensively  discussed.
This  article  devolves  poetically proficiency, 
poet’s  inspiration  which  are  devolved  in 
T.Zharokov’s  literary works.
Keywords:  genre, poem, idea, psychological feelings , nature,  patriotic  feelings, inspiration, 
proficiency.
УДК:  81'37;821.111
Ч ечетко  M.B. -  кандидат филологических наук,  ЗКГУ им.М.Утемисова 
К а д ы р о в а  Г .Б . -  магистрант ЗКГУ им.  М .Утемисова
E-mail:  gulya_i90@mail.ru
С Е М А Н Т И Ч Е С К О Е  П О Л Е  “А В Г У С Т Ы ”  В П Р О И ЗВ Е Д Е Н И И  
“П О С Л А Н И Е  К  А В Г У С Т Е ” Д Ж О Р Д Ж А  Б А Й РО Н А  И  В П Е РЕВ О Д А Х  
Б О Р И С А  Л Е Й Т И Н А  “П О С Л А Н И Е  К  А В Г У С Т Е ”  ,“А В ГУ С ТА ГА  Х А Т ” 
Т У М А Н Б А Я  М О Л Д А ГА Л И ЕВ А
А ннотация.  В  статье  дается  определение  терминов 
семантическое  поле,  ядро, 
периферия  и  сравнительный  анализ  семантических полей  анализ  оригинала  “EpistletoAugusta” 
Джорджа Байронаи перевод на русском  Бориса Лейтина “Послание к Августе” и на казахском 
“Августага хат ” Тұманбая Молдагалиева.
К лю чевы е слова:  семантическое поле, поле, ядро,центр,  периферия, языковая картина 
мира, сема, семемы.

Одной  из  форм  структурирования  единиц  лексического  уровня  является 
семантическое  поле,  которое  в  лингвистике  понимается  как  «совокупность  слов 
различных  частей  речи,  объединенных  общностью  выражения  одного  понятия. 
Именно  понятие  и  служит основой  интеграции  слов  в  поле».  Базисное  для  поля 
понятие является идеальным элементом, в то время как слова, интегрированные в 
поле  и  находящиеся  между  собой  в  определенных  отношениях,  являются 
материальными воплощениями понятия.
Не  вызывает сомнения,  что  единицы  языка  составляют системы,  слова  не 
являются 
исключением, 
находясь 
друг 
с 
другом 
в 
определенных 
синтагматических  и  парадигматических  отношениях,  они  «существуют  не 
изолированно  друг  от  друга,  а  объединяются  в  языке,  в  речи  с  помощью 
отдельных  значений.  Именно  поэтому  и  происходит  соединение  слов  в  группы 
по  семантическому  сходству,  объединение  слов  по  этому  признаку  в 
семантические  поля.  А  исследование  словарного  состава  языка  с  помощью 
семантических  полей  дает  общее,  нов  то  же  время  достаточно  четкое 
представление  о  значениях  слов,  их  взаимодействиях в  пределах  многозначного 
слова  в  целостной  лексико-семантической  структуре  языка».  Значения  слов  и 
соответствующие  им  понятия  являются,  таким  образом,  основным  критерием 
деления  словарного  состава  языка  на  лексико-семантические  поля,  при  этом 
вычленяются  более  конкретные  по  сравнению  со  значениями  и  понятиями 
элементы  структуры  полей  -  семы. 

жүктеу/скачать 9,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: