Таласпаева Ж. С., Кадыров Ж. Т., Карипжанова Г.Т.,  Синбаева Г.К

Talaspaeva Zh.S., Қadyrov Zh.T., Karipzhanova G.T.,  Sinbaeva G.K.
The functions of euphemisms  and dysphemisms in fiction
In the given article the connection of euphemism with taboo, dysphemism and periphrasis are 
described.  The problem of synonym formation and the pragmatic aspect of euphemism in fiction have 
been observed.  The function and peculiarities of euphemism use are defined.
Keywords:  taboo, dysphemism, periphrasis, pragmatics, fiction, synonym.
ӘОЖ:  82(574)
С ұ л тан ғал и ева Р.Б . -  филология гылымдарының кандидаты, 
қауымдастырылған профессоры,  М.Өтемісов атындагы БҚМУ
E-m ail:  R.Sultangalieva@mail.ru 
Н у р гал и ева C.T.  -  М.Өтемісов атындагы БҚМУ магистранты
E-m ail:  nst_90_90@ mail.ru
А Й ГҮ Л  К Е М Е Л Б А Е В А  Ә Ң Г ІМ Е Л Е Р ІН Д Е Г І Ф А Н Т А С Т И К А Л Ы Қ  
А Н Т Р О П О Л О Г И Я  Ж Э Н Е  К О Р К Е М  И Н Т Е Р П Р Е Т А Ц И Я Н Ы Ң  
К Ө Р ІН ІС І
Аннотация. 
Бүл 
мақала 
Айгүл 
Кемелбаева 
эңгімелеріндегі 
фантастикалық 
антропология  мен  көркем  интерпретация  көрінісін  мысалдар  бойынша  талдауға  арналған. 
Мақалада,  сондай-ақ,  жазушыныц  әңгімелеріндегі  жаңаша  сарын,  идеялық  мазмүн,  тіл 
ерекшеліктері  де қарастырылады.  Оған дәлел қаламгердің  жаңа көркемдік  сапа,  өзгеше бағыт- 
бағдарда  жазылған  шағын  прозалық  шығармалары.  Мақалада  жазушыныц  «Қоцыр  қаз», 
«Жезтырнақ»,  «Тобылғысай»,  «Қақпаншы»,  «Ғибадат»  әңгімелері  талданған.  Қаламгер 
эңгімелеріндегі  фантастикалық  антропологияның көркем  деталь  арқылы  интерпретациялануы 
көркем шығарма мэтінін талдау арқылы көз жеткізіледі.
Кілт  сөздер:  фантастикалық  антропология,  көркемдік  деталь,  эңгіме,  тақырып,  аңыз, 
дін, көркем интерпретация.
Қазіргі қазақ прозасындагы эңгіме жанрының жaңa көркемдік cana,  өзгеше 
бaғыт-бaғдapдa  жазылган  шыгармалардың  бір  үлгісі  ретінде  белгілі  жазушы 
Айгүл Кемелбаеваның эңгімелерін aTayra болады.
А.Кемелбаеваның  «Қоңыр  қаз»  эңгімесі  фантастикалық  aнтpoпoлoгияғa 
қүрылган  туынды  деп  aTayra  болатындай.  Фантастикалық  антропологияның 
үлгілері  қазіргі  қазақ  прозасында  М.Қабанбайдың  аяқталмай  қалган  «Кентавр» 
атты  шыгармасында,  жазушы  А.Алтайдың  «Кентавр»,  «Коз  жендет»  жэне 
«Түсік»  атты  туындыларында,  Қ.Түменбайдың  «Періште»  әңгімесінде  жэне 
А.Кемелбаеваның  аталмыш  эңгімесінде  кездеседі.  Бүл  шыгармалардың  барлыгы 
да  қазіргі  қазақ  эдебиетінде  тың  жаңа  пішінде  антропологиялық  түргыда 
жазылган  туындылар.  Мүндагы  басты  кейіпкерлердің  ерекшелігі  -   көпшілік 
шыгармаларда  кездесетін  қарапайым  образдардан  сыртқы  кескінімен  өзгеше 
жартылай адам,  жартылай  басқа жан-жануар,  қүс сипатта болуында.  Сол  арқылы 
жазушы  элеуметтік  өмір  шындыгын  ашады.  Фантастикалық  антропологияның 
негізгі  белгілерінің  бірі  -   осы  шыгарма  кейіпкерінің  мифологиялық  кескіні. 
Мысалы,  сол шыгармалардагы адам мен жылқы сипатты кентавр образы ертеден 
келе жатқан мифтерде  кездесетін таңгажайып болмыс.  Бүл жөнінде,  ягни мифтік 
бейнелердің  қайта  тірілуі  туралы  қазақ  эдебиетін  зерттеуші  галым  А.Ісімақова: 
«Миф  поэтикасы  қазіргі  элемді  ayқымды  уақыттық  мүмкіндіктер  apKbinbi 
бейнелеулермен байытып, қолданыстагы мэдени метафоралар мен accoциaциялap 
қорын  кеңейтеді.  Өз  магыналарын  бүрын  дa  танытып  үлгерген  поэтикалық 
формулалардың  (apxeтиптepдiң)  «қайга  тірілуі»  байқалады»  [1],  -  деген  пікір

білдірген.  Фантастикалық  антропологияға  қүрылган шығармалардың  тақырыбы 
негізінен  қоғамдық,  қоршаған  ортадағы  экологиялық  мэселелерге,  соның  ішінде 
полигонның  адамға,  табиғатта  тигізген  зардаптарын  көрсету,  сондай-ақ 
кейіпкерлердің  жан  жалғыздығы,  өзін  қоршаған  ортаны  жатсынуы,  ата-аналық 
жауапкершілік мәселелеріне арналады.
Сондай шығармалардың бір үлгісі  болып табылатын «Қоңыр  қаз»  эңгімесі
-   қүс  бейнелі  кейіпкердің  көркем  aHTpononorHHnMK  ерекшелігіне  aprnnraH 
туынды.  Шығарманың  басты  идеясы  -   aдaмның  жан  жалғыздығы  мэселесі. 
Жазушы  arncbi  мен  қызының  басындағы  қасіретінің  емін  қарапайым  өмірден 
тысқары нэрседен іздейді және соны қүстардың элемінен табады.
Әңгіменің  сюжет  желісі  arncbi  мен  таңғажайып  тэсілмен  K^CKa  aйнaлғaн 
қызы негізінде өрбиді.  Басты кейіпкер Қорланның apқacындa жас кезінен қүстың 
баласынікіндей  қapaлa  кішкене  қанат  пaйдa  болады.  Сондықтан  да  Қорлан 
адамдардың мазағына,  күлкісіне үшырап,  сол  ауылда бүкір, Hap6oTa,  өркешті қыз 
деген  атауларға  ие  болады.  Қорлан  жастайынан  aдaмдapмeн  емес,  қүстармен 
етене  жақын  өседі.  Кейіннен  оның  Қоңырқаз  aTaHybi  дa  KYCTapra  деген  ерекше 
biKbinacbiHa  байланысты  еді.  Автор  бүл  жерде  қүсты  көркемдік  деталь  ретінде 
алып,  сол  көркемдік деталь  apKbinbi  кейіпкердің рухани әлеміне тереңдей үңіліп, 
адам  психологиясын  am a^i.  fflbirapMa  coңындa  Қоңырқаздың  канаты м   жан 
бітіп,  ол  адамдар  арасынан кетіп,  қүстармен бірге  мэңгілікке үшып кетеді.  Оның 
негізгі  себебі  -   aдaмдap  apacындa  өзін жатсынуы.  «Қоңырқаз  өзінің  aдaмдapдaн 
мүлде  безініп  суыганын  сезінді.  М үрныш тек көк acnaHHbiH  кезбе  бүлттарының 
үлбіреген  мақпал  иісі  келіп,  соны  үздіге  жүтып,  жел  a ^ a ra H   мақга  бүлттармен 
жарысып, жер мекенінен үзай берді.  ¥ftbiKraca түсінен шықпайтын көлдерді тағы 
бір  көруге  зар»  [2].  Яғни  эңгімедегі  өзгеше  тағдыр  иесі  қарапайым  өмірге  жат 
болмыс -  жүмбақ қүстың aTbiMeH беріледі.
А.Кемелбаеван^ің  бүл  эңгімесі  -   қүрылымы  өзгеше,  сюжеті  бөлек,  тың 
сипатга  жазылған  шыгармаларының  бірі.  Oндa,  әсіресе,  қазақ  эдебиетінде  сирек 
кездесетін  фантастикалық  aHrpononorHHH^iH  қолданылуы  ерекше  Ha3apra  aлынaды. 
Бүл  қүбылыстың  6apma  элем  эдебиетіндегі  жаңадан  пайда  болған  үрдіс  екенін 
зерттеуші  ғалым  В.Савельеваның «Художественная  антропология.  Тело  человека и 
поэтика телесности»  еңбегіндегі  м ы т  жолдардан  aHfapyra  болады:  «...Особо  яркое 
впечатление  производят  в  искусстве  cymecTBa  химерические,  сочетающие  в  себе 
элементы  Tena  человеческого  с  частями  Tena  животных,  насекомых  и  каких-то 
фантастических существ. Такие cyщecтвa часто являются в  фантастических романах, 
в произведениях экзистенциалистов, сюрреалистов» [3].
Қаламгер  шыгармаларының  тақырыптары  эр  aлyaн.  Оныц  «Тобылгысай» 
атты  эңгімесінің  негізгі  тақырыбы  -   дін,  мүсылмандық  мэселесі.  Басты 
кейіпкердің  «aжaлды  пенде  үшін  теңдесі  жоқ  игілік  -   Annara  сиыну  қасиеті 
екеніне  кэміл  сенуі»  де  соның  aftKbiH  дэлелі.  Әңгімедегі  табигапы ң  көркем 
көріністері  де  mbirapMara  ерекше  сипат  беріп  түр:  «Көгал  иісі  бүрқырап, 
жаңбырдан  соңгы  иісіндей  жүпар  aңқиды.  Шырайы  жалқын  биік  күн  acпaндa 
балқып  жатады.  Aдaм  үланының  дамылдап,  жүрегімен  тагзым  қалган  тамыр 
corybiHa  үндес  келсе,  anaHCbi3  табигат  жаны  елжіреп,  қайга  мүлгиді».  Mүндa 
эңгіме  басында  басты  кейіпкер  Бижан  дaлaғa  шабындық  ma6yra  бармақшы 
болады.  Анасының  «барма»  деген  сөзіне  де  қүлақ  аспайды.  Қайтар  кезде  оның 
машинасы  істен  шыгып,  ен  дaлaдa  жалгыз  өзі  қалады.  Сол  сэттегі  Бижанның 
психологиялық  жай-күйін  aBTop  6bmawrna  суреттейді:  «...Артқы  дөңгелектің 
түсында  зорайып  бірдеңе  қарауытты.  Біреу  бүқпалап  таяп  қалгандай  жүрегі  су 
етті.  Бижан  жалт  бүрылып,  ыршып  Ka6nHara  қайга  тыгылды.  Aлaйдa,  басы  сол 
жaққa қарагыштай берген соң, жүрексінсе де тексеріп көрмекке жерге түсті.

Айсыздықтың  зары  M^Hma  өтер  ме?  Қозғалмайтын  сияқты...».  OcbinaMma 
эңгіме 
сюжеті 
басты  кейіпкердің  дaлaдa 
басынан  кешкен  оқиғалары, 
қорқынышты 
сэттері 
негізінде 
өрбиді. 
Әңгімеде 
ішінде 
«Жезтырнақ», 
«Қақпаншы»,  «Алмүрт»  деп  аталатын  ертеде  болған  aHbi3-aHriMenep  бар.  Олар 
«әңгіме  ішіндегі  эңгіме»  тэсілімен  баяндалады.  Ол  эңгімелердегі  таңғажайып, 
тылсым,  жүмбақ  бейнелер  көріністері  дін  такырыбыта  етене  жақын  болып 
келеді.
Ондағы «Жезтырнақ»  эңгімесінде ертегілерде  aтaлып жүрген жeзтыpнaққa 
тап  болған  aHmbiHbiH  басынан  өткен  OKHra  сипатталады.  Автор  мүндa  қандай 
жaғдaйдa  дa  пэледен  қүтылудың  aмaлы  -   орынды  сөйлеу  екенін  көрсетеді. 
«Кейде  сөзден  безіну,  тіл  қатпау  нағыз  дaнышпaнғa  лайық  қылық.  Сөзден 
тыйылу -   зүлымдықтан  босағалау,  өйткені,  үндемеген үйдей пэледен  қүтылады. 
Мылқау  aдaм  -   маңғаз.  Көп  сөз  көбіктей  тарқап  кетеді,  соңы  өкінішке 
үрындырады»  деп,  эрқашан  өз  орнымен  сөйлеу  -   нағыз  данышпанға  лайықты 
қылық екенін,  барлық зүлымдықтан қүтылудың aмaлы деген ой білдіреді.
«Қақпаншы» эңгімесінде жүмбақ мақүлықты к а т а н ы м  түсірген aHmbiHbiH 
тағдыры  туралы  баяндалады.  Шығapмaдa  aHmbi  ол  жүмбақ  мақүлықты  еркіне 
босатпай,  оның  өміріне  қиянат  жасайды.  Әңгіменің  coңындa  аңшының  өзінің 
өмірі  қасіретпен  aяқтaлaды.  Шығарманың  негізгі  тақырыбы  -   біреуге  қиянат 
жасасаң, oбaлғa қалатынын, жақсылық экелмейтінін көрсету.
Автордың  «Алмүрт»  атты  эңгімесі  де  исламдық  сарында  жазылған,  дін 
такырыбыта  өте  жақын  mbirapMa.  «Ротаның  a3biK-TYriK  қоймасы  бар,  үнемі  сол 
KoftMa apKbinbi өтеміз.  Ayлacындa жалғыз түп aлмүpт arambi өскен.  Aйнaлa орман 
қалың  болғанмен,  сол  маңдағы  дapa  aram.  Өзі  жер  кіндігінен  өсіп  шығып, 
солтүстіктің  көк acnaHMH үшар  басымен тіреп түрғандай  ғажайып  aйбынды  эсер 
қалдыратын.  Биіктігі  шыңмен  тaлacca,  aлып  aramTbiH  жyaндығынa  екі  aдaмның 
қүшағы  жетпейді»  [2]  деп  сипатталатын  бүл  эңгімедегі  aлмүpт  arambi  ислам 
дініндегі өмір arambi туралы aH£i3ra сэйкес болып келеді.
Бүл  үш  эңгіменің  де  ортақ  өзегі  әлемдегі  таңгажайыптың  барлығын  дa 
Aллa  жаратқанын  көрсетеді.  Шығарманың негізгі  ойы  қүдайды үлықтау,  Annara 
сиыну, мінэжэт ету болып табылады. Aдaм баласының әpқaшaндa Aллaғa мүқтаж 
болатынын,  оған  бағынышты  екендігін көрсету.  Жазушының  KbiCKama  сюжеттік 
мэтіндерден қүралған барлық эңгімелерден де осыны aHrapyra болады.
A.KeMen6aeBaHHH «Ғибадат»  anb i эңгімесі де aтaлғaн TaKbipbinKa жазылған 
туынды.  Әңгіменің  негізгі  тақырыбы  -   шынайы  қүлшылық.  Бүл  әңгімеде  де 
ежелгі  aH^i3fl^iH  көрінісі  aftKbiH  көрінеді.  Ол  -   Тажал  туралы  ой.  «Бүл  жүрттың 
қүдaйғa  сиынудан  мақрүм  қалған  қаперсіздігі  нендей  copra  бастар  екен? 
Қапастағы тaжaлғa  күн Tya  Ma?  Меңіреу,  көрсоқыр жандар  тэрізді  олар  жеті  қат 
жер  acтындa  обыр  барын  сезбейді.  Aдaмзaт  нэсілі  жаратушы  A rna  тaғaлaғa 
мінәжәт  етуден  жaңылca,  тоюды  білмейтін,  әрі  үзақ  ambiKKaH  тажал  күн 
астындағы  күллі  мақүлықты  түгел  жалмайды,  тірі  тышқан  қалдырмайды».  Яғни 
ақырзаман 
aдaмдap 
қүлшылық 
етпегенде 
болатынын 
көрсетеді. 
Басты 
кейіпкердің  неден  шошынатыны  дa  aftKbiH.  «Ayылдa  кемпір-шал  a3aftbin  6apa 
жатқаны  aKbip3aMaHHbiH  таянғаны  шығар.  Үлкендердің  қазасы  apKaMa  aяздaй 
бататынын ешкімге сыр  шашып aMTKaH емеспін.  Ол кобелек қуған балалығымды 
билеп-төстеген өктем  қүбылыстың ызғары.  Қариялар қатары сиресе жүдырықтай 
жүрегімді қарасудай қайғы aлaды.  Мен acbrnbi aжaлдaн емес, тажалдан қорқамын. 
Aybrnra  HaMa3ra  жығылған  соңғы  шал  өлгенде  не  болмақ?»  [2].  Әңгімедегі  жас 
қыздың  намаз  оқитын  кемпір-шалдың  a3aftbin  жатқанынан  қорқуы  ақырзаман 
туралы  ойдың  негізінен  шыққан.  fflbirapMa  дүниежүзілік  эдебиетте  кездесетін 
эдіс-тэсілмен,  яғни  Қүран  сүрелерінің  aяттapымeн  aяқтaлaды.  Бүл  әңгімеде  де 
исламдық aHM3 aвтopдың көркем интерпретациясы apKbrnbi беріледі.

Жазушының «Ағаш үй» эңгімесі де тың сипаттағы mbirapMa.  M^HAa сюжет 
Әсия  деген  жазушы  қыздың  өмірімен  байланысты  болады.  Әсияның  кішкентай 
кезінде  түсіне  неше  түрлі  apyaKTap  кіріп,  оның  қорқынышын  тудырады.  Он  бір 
жacындa  Әсия  дүниеде  aKbip3aMaHHbiH  болатынын  кітаптан  оқиды.  Әсия  өскен 
сайын  бүл  үрейінен  apbinbin,  жазушылықпен  шүғылданады.  Ол  орман  ішінде 
жалғыз  үй  болса,  сонда  түрып  жазушылықпен  шүғылдансам  деп  армандайды. 
Бірде Әсия түсінде сайтан көріп, ол Әсияның apKacbirn қанат тігеді.  Әсия acnaHra 
үшып кетеді.  Acпaндa жүргенде оның копыта бір шоқ бүлдірген түседі.  fflbirapMa 
соңында сол жылы өлкеде  бүлдіргеннің қалың болғаны соншалық,  одан ат түяғы 
қанқызыл  түске  боялды  деген  жолдармен  aяқтaлaды.  Бүл  эңгіменің  негізгі 
ерекшелігі  -   оқиғаның  таңғажайыппен,  түс  көру  секілді  қиялмен  байланысты 
өрбуі болып табылады.
Айгүл 
Кемелбаеваның 
мүсылмандық, 
дін 
тақы ры б ы т 
apнaлғaн 
эңгімелерінің  6acKa  жазушы  шығармаларыш  үқсамайтын  өзіндік  ерекшеліктері 
бар.  «Айгүл  KeMen6aeBa  Ka3aKma  жaзca  дг,  қазақ  топырағының  иісін  шығарып 
түрып  жaзca  fla,  шетелдік  прозаны  керемет  меңгергендігі  байқалады.  Джойс, 
Kaфкa,  Прусты  былай  қoйғaндa,  қазіргі  модернистік,  постмодернистік  opтaдa 
жүрген  жазушылармен  таныс  екендігі  білінеді.  Айгүл  өз  тyындылapынa  саналы 
түрде  еуропалық  мифтік  есімдерді  де  кіргізіп,  отырады.  Оны  эңгімесінің  aTbrna 
қояды  не  эңгіменің  ішінде  жүреді.  Бүл  -   эксперимент  болғанымен,  өте  сэтті 
пайдаланылған aмaл.  Өйткені,  дүниежүзілік эдебиетті  біле  отырып,  сол деңгейде 
ойлаш   отырып,  Ka3aKma  стильдік  тәсілдерді  дүниеге  экелуде»  [1]  деген 
әдебиеттанушы 
ғалым 
А.Ісімақованың 
пікірі 
жазушының 
қаламгерлік 
шеберлігіне берілген aftKbiH 6ara іспетті.
Қорытындылай  келе,  Айгүл  KeMen6aeBa  әңгімелері 
тақырыптық, 
көркемдік ерекшелік,  образдық түрғысынан шынайы шеберлікпен баяндалған деа 
айтуға  толық  негіз  бар.  Бүл  жерде  ғалым  r.ffipanneBa  Айгүл  Кемелбаеваның 
шығармаларындағы жаңашылдық талпынысты жоғары бағалап, ол туралы айтқан 
пікірі  өте  орынды:  «Бүрын-соңды  қазақ пpoзacындa  бaйқaлa қоймаған жақсы  бір 
талпыныс,  тың  бір  көркемдік көрініс  -   оның  әрбір  теңеуі,  эрбір  салыстырулары 
элемдік  эдебиет  әлеміндегі  көркемдік  қүбылыстармен,  ондағы  кейіпкерлер 
өмірімен,  тіршілігімен,  іс-эрекетімен  іштей  үндесіп,  үйлесіп  жатады»  [4]. 
Автордың «Тобылғысай» жэне  «Ғибадат»  эңгімелері  дін тақырыбына арналады. 
Бүл  эңгімелердегі  көне  мүсылмандық  aңыздap  aBTopnbiK  көркем  интерпретация 
негізінде  сипатгалады.  Шығармалардың  басты  тақырыбы  -   қүдайды  үлықтау, 
Аллаға  сиыну,  адам  баласының  эpқaшaндa  Aллaғa  мүқтаж  болатынын,  оған 
бағынышты екендігін корсету.  Фантастикалық aнтpoпoлoгияның көрінісі «Қоңыр 
қаз»  шығармасынан aңғapылaды.  Мүндағы жартылай адам,  жартылай қүс  болып 
келетін  негізгі  кейіпкердің  тағдыры  қүстармен  байланысты  болып  келеді.  Автор 
бүл  шығармада  адамдардың  жалғыздығы,  қоршаған  ортада  өзін  жатсынуы 
мәселелері  жайлы  сөз  қозғаған. 
«Ағаш  үй»  эңгімесінде  aдaм  санасындағы 
қиялдау,  түс  көру,  ойдың  шатасуы  сияқты  қүбылыстар  баяндалады.  Бүл 
тyындылapдa  aBTop  өмір  қүбылыстарын  бейнелеудегі  көркемдік  детальдар 
арқылы кейіпкердің рухани элеміне тереңдей үңіліп, aдaм психологиясын aшaды. 
Қаламгердің  қай  шығармасынан  болмасын  жазушылық  шеберлігі,  даралық 
қолтаңбасы  aftKbiH  aңғapылaды.  Сонымен  қатар  қазақтың  қазіргі  прозасындағы 
жиі  кездесетін  жaңa  сарын,  aғымдapдың  қолданысы,  соны  поэтикалық  стиль, 
психологиялық  ой-түйіндердің  орын  anybi  шығарманы  жaңa  көркемдік  белеске 
көтеріп, оның мазмүнын ерекшелейді.

Әдебиеттер:
1.  IciMaKOBa A. Acbin сөздің теориясы.  -  Aлмaты:  Таңбалы, 2009. -   376 б.
2.  KeMen6aeBa A.  Тобылғысай.  Повесть жэне эңгімелер.  -  AcTaHa:  EnopAa, 
2001. -   120 бет.
3.  CaeenbeBa  В.В.  Художественная  aнтpoпoлoгия.  Тело  ч ел о в ек   и 
noaTHKa телесности.  -  Aлмaты,  1999. -  254 с.
4.  ffipanneBa Г.  Қаламгер  өрнегі  ізденісте.  Қазақ эдебиеті.  -  2005.  -  №24.
-   11  б.
Султангалиева Р.Б., Нургалиева С.Т.
Проявление фантастической антропологии и художественной интерпретации в  рассказах
Айгуль Кемелбаевой
Данная  статья  посвящена  анализу  проявлений  фантастической  антропологии  и 
художественной  интерпретации  по  примерам  из  рассказов  Айгуль  Кемелбаевой.  В  статье 
также  рассматривается  новое  направление,  идейное  содержание,  языковые  особенности  в 
рассказах писателя.
Ключевые  слова:  фантастическая  антропология,  художественная  деталь,  рассказ, 
тема, миф, религия, художественная интерпретация.
Sultangalieva R.B., Nurgaliyeva  S.T.
Fantastic display of anthropology and  artistic interpretation of the stories Ajgul Kemelbaeva
This  article  analyzes  the  manifestations  fantastic  anthropology  and  artistic  interpretation  of 
examples  of stories  Ajgul  Kemelbaeva.  The  article  also  examines the  new direction,  the  ideological 
content, language features in the stories of the writer.
Keywords:  fantastic  anthropology,  artistic  detail,  story,  topic,  myth,  religion,  artistic 
interpretation.
ӘОЖ:  745.04:747.017.4
Тілеуханов H .C. -  философия ғылымдарының кандидаты, 
доцент,  М.Өтемісов атындагы БҚМУ 
Х абадаш ев  Н.А. -  М.Өтемісов атындагы БҚМУ магистранты 
А бдеш ев  А.Б. -  М.  Өтемісов атындагы БҚМ У магистранты
E-m ail: nurdaulet1978@mail.ru
ҚА ЗА Қ М И Ф О Л О Г И Я С Ы Н Д А Ғ Ы  Б О Я У  Т Ү С Т Е Р ІН ІҢ  М А Ғ Ы Н А Л Ы Қ  
Ж Э Н Е   Р Ә М ІЗД ІК  С И П А Т Т А Р Ы
Аннотация.  Бүл  мақалада  қазақ  халқыныц  болмысы,  салт-дэстүрі,  дүниетанымына 
байланысты  талдануы  жэне  үлттық  өнеріміздегі  бояу  түсін  қолданудыц  колориттік 
үйлесімділіг, қазақ дүниетанымындағы бейнелеу өнерініц  магыналық жэне рәміздік сипаттары 
семантикалық түргыдан қарастырылган.
Кілт создер:  Бейнелеу өнері, кескіндеме, семантика, мәдениеттану.
Бейнелеу өнерінде түстану гылымы  бояуды хроматты жэне  ахроматты деп 
екі  түрге  бөледі.  Хроматты  түстер,  ол  жетеу:  қызыл,  сары  қызыл,  сары,  жасыл, 
көгілдір,  көк,  күлгін жэне  қосымша -   ахроматты  (үшеу:  қара,  ақ,  сүр) -  түратын 
түрлері гана көрсетіледі.
Қазақ  тіліне  келетін  болсақ,  түр-түс  атауларының  жалпы  саны  70-тен 
астам.  Олардың  30-ы  негізгі  де,  40-тан  астамы  туынды  түр-түс  атаулары  болып 
саналады.  Солардың  қатарына  халықтық  үгым  бойынша:  негізгі  (мысалы:  ақ. 
қара,  ала,  қызыл,  жасыл,  көк,  сары,  сүр,боз,  күрең,  күлгін,  кер,  жирен,  шүбар,

қасқа  т.б.)  туынды  атаулар  (ақшыл,  сарғылт,  көкше,  көкшіл,  бозғылт,  сүргылт, 
қоңырқай,  сүрша,  қызғылтым),  екі  сөзден  түратын  күрделі  атаулар  (  ақ  сары,  ақ 
боз,  аққүба,  қара  ала,  сары  ала,  қаракөк,  қара торы,  жасыл  көк,  кер  шабдар,  көк 
борте,  көк  жирен,  алашабыр,  алабажақ,  ақ  шаңқан  т.б.),  екі-үш  сөзден  түратын 
тіркес  түріндегі  (  шикі  сары,  шымқай  қызыл,  тобылғы  торы,  шой  қара,мүздай 
қара көк, көкорай жасыл жэне т.б.) атаулар жатады.
Болмысты  түйсінудің  өзі-ақ  бояу  түсінің  негізі  бола  алады.  Бояу  түстері 
тек  живопись  өнерінде  майлы  бояу  үшін  гана  емес,  сонымен  қатар  символдық, 
бояу атауының қүдіреттілік рөлін атқарады [7].
Бүл  атаулар  мағына  жағынан  да  сан  алуан.  Тіл  мэселесінде  түр-түс 
атаулары  қүрамының  күрделенуіне  байланысты  мағына  жағынан  да  күрделене 
түседі.  Түр-түс  проблемасына  арналған  зерттеулердің  бэрінде  де  көптеген 
атаулардың негізгі түр-түс  (лексикалық)  мағынасынан басқа қосымша,  ауыспалы 
жэне  символикалық  магыналарының  да  болатындығы  көрсетіледі.  Мэселен, 
қытай,  иран  халықтарында:  көк-«батысты»,  сары-  «орталықты»,  «жер  кіндігін», 
қызыл - «оңгүстікті», ақ  - «шығысты», қара - «солтүстік, терістікті»  білдіретіндігі 
сөз  болады.  Мүндай  геосимволикалық  мағыналар  түркі  тілдеріндегі  түр-түс 
атауларында,  эсіресе  ру  -   тайпа  аттарында  көптеп  кездеседі.  Мәселен:  қара 
қыпшақ,  қара керей,  сары үйсін,  сары қаңлы,  қара қаңлы,  қызыл қаңлы жэне т.б. 
Сондай-ақ  қазақ  тіліндегі  түр-түс  атаулары  көп  мағыналылық  (полисемантизм) 
қасиетімен  де  ерекше  көзге  түседі.  Осы  мэселені  арнайы  зерттеу  жоғарыда 
аталған еңбекте,  [3]  мәселен,  ақ атауының бір  өзіне ғана  11  түрлі мағына, сондай- 
ақ қара атауына -  23  түрлі,  қызыл  атауына -  9 түрлі,  көк атауына -  9 түрлі,  сары 
атауына  -   5  түрлі,  ала  атауына  -   5  түрлі  негізгі,  ауыспалы  жэне  символикалық 
мағына  тэн  екендігі  айқындалып көрсетіледі.  Бүл  келтірілген  фактілер  қосымша 
басқа  түр-түс  атауларының  мағыналарын  да  осы  тэсіл  бойынша  саралай  түсуге 
болатынына мегзейді.  Біздің мақсатымыз жалпы түр-түс атауларының табиғатын 
ашу.  Түс  атауларын  зерделеу  түрколог,  филолог,  лингвист  галымдардың 
гылыми-ізденіс 
еңбектерінде 
өз 
нэтижесін 
беруде. 
Ал 
философиялық 
мэдениеттану,  түстану,  кескіндеме  өнеріне  қатысты  бүл  мэселе  эліде  болса 
гылыми  түргыда  зерттеуді  қажет  етеді. 
Әр  түс 
атаулары  жеке-жеке 
қарастырылган гылыми жүмысты  керек етеді.  Дегенмен семантикалық түргыдан 
гылыми  ізденіс  қазақ  этносының  болмысына,  салт-дэстүріне,  дүниетанымына 
байланысты  талдануы,  бояу  түр-  түсінің  қазақ  дүниетанымына  байланысты 
қалыптасуы,  кескіндеме  өнерінің  дамуына  қатыстылыгы  туралы  элі  де  болса 
үстіртін.  Кескіндеме  өнеріндегі  түстердің  негізін  қалайтыны  белгілі.  Бейнелеу 
өнерінің  кескіндеме  жанры  бойынша  қазіргі  уақытта  сол  этнос  салт-дэстүрін, 
тілді  терең  меңгермейінше,  мүндагы  көркем  шыгармашылық  туындыларды 
түйсіну, үгыну, түсіну мэселелері қиындық тудырады.
Біз  жогарыда  жалпы  түр-түс  атауларының  магыналық  өзгерістерге  бейім 
екендігін  айта  кетейік.  Шынында  да,  тілдегі  басқа  лексикаларга  қараганда  түр- 
түс  білдіретін  атаулар  сан  жағынан  жеке-дара  түргандары  онша  көп  болмаса  да 
(70  шамасында),  мағыналарының  дамуы  арқылы  өте  жемісті  магыналық 
бірліктер  қатарына  жатады.  Біз  зерттеп  отырган  «ақ»  жэне  «қара»  солардың 
ішіндегі  магыналық  даму  шеңберінің  ең  кең  түріне  жатады.  Бүл  туралы  бізден 
бүрын пікір айтқан түрколог галымдардан, мэселен, А.Н.Кононов, Н.А.  Баскаков, 
И.Циртаутас,  А.Фон  Габен,  Е.Қойшыбаев,  Ә.Қайдаров,  З.Ахтамберлиева, 
Б.Өмірбеков,  В.А.  Никонов,  І.К.  Кеңесбаев,  Р.Сыздықова жэне т.б.  ғалымдардың 
еңбектерін  атауга  болады.  Олардан  басқа  бүл  мэселемен жалпы  тіл  білімінде  де 
шүгылданушылар аз емес.

Мэселен,  түркі  тілдеріндегі  түр-түс  атауларын  зерттеген  академик  А.Н. 
Кононов  эрбір  түсті  білдіретін  есімі  бойынша  20  шақты  қосымша,  қосалқы, 
символдық,  ауыспалы,  кэделік  т.б.  мағыналардың  баламаларын  термелеп 
көрсетеді:
1.  Ақ  түстес:  ац,  ацшаңцан,  ацша,  ацшыл,  ацшылтым,  ацбоз,боз,  бозалаң, 
бозараңцы,  бозамъщ,  бозша,  бозгылт,  бозгылтым,  шаңцанбоз.
2.  Сары:  ацсары,  ацшылсары,саргыш,  саргыл,  саргылт,  сарша,  сары, 
цызгылтсары,  цызылсары.
3.  Қызыл:  цызгылтсары,  цызылсары,  цызгылт,  цызгылтым,  цызыл, 
алцызыл,  нартцызыл,  әсірецызыл,  цырмызы,  цызылжоса,  жоса,  тоццызыл, 
жирещызыл,  жирен,  цызылжирен.
4.  Қоңыр:  цызылцоңыр,  цоңыр,  цоңырцай,  цоцырша,  цошцыл,  цоңырцошцыл, 
алцоңыр,  цоңыржасыл.
5.  Жасыл:  цоңыржасыл,  жасыл,  жасылша.
6.  Көк:  көк,  көкшіл,  көкшілтім,  көгілдір,  көгілжім,  көгерең,  көкшулан, 
көккүлгін,  күлгінше,  царакөк,  алцара көк,  күлгін.
7.  Қара:  цара,  царакүие,  царабарцын,  шымцайцара,  царакер,  цараторы, 
күрең,  царакүрең,  цараша,  царацошцыл,  царалтым,  царасүр.
Міне,  бейнелеу  өнерінің  7-і  түрлі  түс  атауынан  туындайтын  қазақ 
дүниетанымындағы  санаға  сіңген  бояу  түсінің  қосалқы  атаулары  элемнің  түрлі- 
түсті  мың  қүбылған  кескіндеме  өнерімен  қоса  ауыз  эдебиетінде,  фольклор 
жанрында бізге жетіп отыр.
Қазіргі заман қазақ кескіндеме өнерінде негізгі фундаменті де  болмыстағы 
бояудан  басталатындықтан,  сана  сапасының  елегінде  еленіп,  жаңа  деңгейге 
көтеріліуі керек екендігі сөзсіз.
Түс-  деген сөздің өзі  бірнеше  мағына береді:  бояу түсі; үзақ күнгі уақытты 
білдіретін  «тал  түс»;  бірдеңенің  үстінен  түсу  (аттан  түс);  түнде  үйықтағанда 
көретін түс.
Адам  баласы  түнде  үйықтағанда  түс  көреді,  демек,  бояулы  сюжеттік  түс 
көреді.  Оны  кейбір  суретшілер  шығармашылығында  жазады  да.  Сюрреализм 
өкілдері  өздерінің  түнде  көрген  түсін,  қиялындағы  образды  бейнелеу  деп 
түсіндіреді.
Адам  баласының  көрген  түсі  саналы  өміріндегі  болған  оқиғалар  немесе 
қандайда  болмасын  жиналған  ақпараттармен  тығыз  байланысты.  Демек,  саналы 
болмыс  индивидгің  өзіне  ғана  қатысты  ми,  ой  жүйесінің  яғни  физиологиялық, 
биологиялық  қүбылыстармен тығыз  байланысты.  Қазақта  түс  көру.¥йықтағанда 
көрген  түс  күнделікті  өмір  тіршілігімен  тығыз  байланысты.  Өмірде  қолы 
жетпеген  мүратқа  түсінде  туа-бітіп  қайнасып  жатуы,  арман  мен  қиялдың  іске 
асып,  қуанышқа  бөленуінің немесе  өмірде  болмайтын  бала қолға уақыттан озып 
алдын  ала  көрінуі,  адам  баласының  ақыл-  ойына  сыймайтын  сюжеттік  түстер 
көруі  неден  деп  білеміз.  Әрине,  оған  медицинаның,  психологияның  өзіндік 
ғылыми  негіздемемен  жауабы  бар.  «Түс»-бояу.  Бояу  алланың  нүрымен,  яғни 
күннің  сэулесімен  элемді  жарық  етіп түрған  қүдіретті  қүдайдың  ісі  деп  білеміз. 
Бояудың  бастамасы  адам  элемінде  де  түс  арқылы  дарыса  керек.  Түсті  зерттеу, 
ғылыми  түрғыдан  түжырым  жасау  мүмкін  емес.  Бүл  адам  проблемасы.  Адам 
қайдан  пайда  болды  деген  сүрақты  анықтасақ  түс  те,  бояу  да  сол  кезден  пайда 
болғандығын білеміз.  «Түс»,  «бояу»,  «өмір»-  бір.
- 
Кескіндеме  өнеріне  қатысты  бояу  түр-түсінің  адам  баласының 
үйыцтаганда көретін түсіне  қатыстылығы жөнінде  өмір тэжербиесінен алынған 
мынандай жорулар куэ  бола алады:

А ц  нан жесең, кіріс кіреді, аурып жүрген болсаң жазыласың.
А ц  шарап қүйып түрсаң, қуаныш.
А ң  көйлек кисең, қуанасың.
А қ  боз ат көрсең, ісің оңалады.
Қара түс көрсең, денсаулық белгісі.
Қара түс- үрыс-керіс, мүң.
Қара ат көрсең, сэтсіздікке үрынасың.
Қара торғай көрсең, үнамды адамыңа кезігіп, шаттанасың.
Түсінде Қара көрпе жамылсаң, уайымға кездесесің.
Қоңыр түс- күткен адамыңмен жүздесу.
Қызыл көрпе жамылсаң,  ауруға тап келуің мүмкін.
Қызыл шарап қүйып түрсаң, төбелеске тап боларсың.
Қызыл түсті нэрселер - махаббат, сырқатқа кезігу.
Қызгылт түс- сыйлық.
Жасыл жапырақ сапарға бастар.
Жасыл түс- жолға, сапарға шығу.
Көк түс - үлкен эңгіме салмақтылық.
Көкек көрсең, қүдағидың белгісі.
Сурет салсаң, үнамды таныстық.
Табиғат  қүбылысы  -  өнердің  дамуына  түрткі  болады.  «Хайуанаттар», 
«өсімдіктер»,  «космостық»  жэне  т.б.  стилдер  отырықшы  тайпалар 
кезінен, 
көшпелілердің 
де 
түрмыстық 
қажеттіліктің 
эсері 
мен 
табиғат 
жэне 
шаруашылығының ықпалынан туып, әдемілік пен эсемдіктің өрлеуіне жол ашты.
Бояу  түстері  тек  кескіндеме  өнерінде  майлы  бояу  үшін  немесе 
шығармашылық  туындылар  жазу  үшін  гана  емес,  сонымен  қатар  символдық, 
бояу  атауының  қүдіреттілік  рөлін  атқарады  [4].  Мәселен,  «көк  аттылы»,  «сары 
уайым»,  «қара тау»,  «сары  балам»,  т.б.  Кей  кезде  түстің  аталуы  бүкіл  оқиғаның 
негізін  білдіреді.Мысалы,  қазақы  бастауларға  жүгінсек,  «ақ»,  «қара»,  «сары», 
«жасыл»,  «көк»  жэне  т.б.  бояу  түстерінің  атауы  көптен  кездесіп,  батадағы 
тілектердің көркін келтіріп, нақыштап, мэн -мағынасын ашады:
Ескендір Зүлқарнайындай бақытты қылғай,
Ай хакім Сүлеймендей тақты қылғай,
Хандайым Арынғазы даңқты қылғай,
А қ ты л ы  қой, сары лы  түйеге қораң толғай.
Уа, жаратқан, жарылқа,
Бақ-дэулетін аумас қыл!
Жарылқағанмен жалғас қыл:
А ла ауызды алас қыл,
Қорғанғаннан қалыс қыл!
Қолқасын шаң қаптасын,
Жүрген жерін ж асы л қыл  !  Әумин.
Ашыққан бөріден сақта,
Қ ара жердің көрінен сақта!.
А қ тілекті төгейін 
А қ тілеуің жар болсын!
Қ ара ниет жауларың,
Ит пен қүсқа жем болсын  !

Ел шеті жаусыз болсын,
Ел іші даусыз болсын!
Өрісің көкті болсын!
Жақсымен жанасып жүр,
Жарлыға қарасып жүр,
Шалқудың шамасын біл,
Ақ- қараны ң арасын біл.
Әумин [1].
А ққа  абсолюті  қүдай  талаптарына  сай  орындалып  жатқан  жаратылыс 
иелерінің іс-әрекеттерін жатқызуға болады.  Олай дейтініміз,  бүл жерде  қазақтың 
«Аққа  қүдай  жақ»  дегені  бірден  ойға  түседі.  Осыдан  ақ  түске  қүдай  тарабынан 
жағымдылық  танытылып,  қүдіретгілік  көрсетілгенін  немесе  белгіленгенін 
көреміз. 
Ақтың 
біздің 
жүртшылығымыздың 
санасында 
қүдіреттіліктің, 
киеліліктің  символы  ретінде  қалыптасуы  осы  дана  сөздердің  айтылуынан 
екендігін көзі ашық зерделі адам түсініп біледі. Ақ түсіне байланысты айтылатын 
сөз тізбектерін былайша екі топқа бөлуге болады.
э) 
Жеке  бастың  ішінен  шыққан  ой  синтезі;  оған  ақ  бата,  ақ  тілек,  ақ 
ниет,  т.б.жатады.
б)  Жеке  бастың  сырт  көзбен  жағымды  бағалануы:  ақ  сауыт,  ақ  жол,  ақ 
бейне,  ақ жүрек,  агынан жарылу,  ақ дәм, т.б.
Қараға  байланысты  ойлар  негізінен  адам  баласының  тылсым  күш 
тарапынан  көрсетілген  түсініп  білуге  болмайтын  өрескел  эрекеттерінен 
қалыптасады.  Олай дейтініміз  біздің бэрімізге  белгілі  қара жер  сөз тіркесінің өзі 
адамға  өзіндік  жағымсыздық  танытқаннан  туған.  Өйткені  ежелгі  қүдайын 
танымаған  қазақ  халқында  қ ар а  жер  адамның  ажалы  символында  бейнеленген. 
Оны  біз  халық  аузынан  тараған  мына  өлең  жолдарынан  көре  аламыз. 
«Жалғызымды алғанша қар а жер қойының тойшайшы» немесе.
Қасиетсіз қара жер бэрін жүтқан,
Ой иесі табылмас сырыңды үққан.
Қүдіретің жалғанда басым болып,
Күштілердің алдыңда басын бүққан.
Қара түске  байланысты  айтылатын орамды сөздерді  жіктеу:  ой,  қара көңіл 
жэне т.б. жатады.
э) 
Жеке  бастың  іштен  шыққан  ой  синтезі  оған  қар а  сөздің  қасиеті,  қара 
ниет, қар а ой т.б.
б) 
Жеке  бастың сырткөзбен жағымсыз  бағалануы:  қар а күш,  қар а дауыл, 
қар ал ы   күн,  қар а  су,  қар а  суық,  қ ар а  жер,  қар а  түнек,  қар а  басы,  т.б. 
жатады.
Біз ақ пен қара туралы адам баласының екі категорияға бөлінетін жағымды 
және  жағымсыз  бейнелерге  тоқталдық.  Бірақ  бүл  бөлуіміз  жалпылама  түрде,  ақ 
арасында  да  жағымсыздар  кездеседі  мыс,  қара  арасында  да  жағымды  бейнелер 
кездеседі  мыс,  қара  бала,  қара  шаңырақ.  Бүл  жоғарыдағы  ақ  пен  қараны  ішкі 
жэне  сыртқы  көрінісіне  қарай  бөліп талдауымыз,  қазақ халқының сана-сезімінде 
ақ пен қараның қалыптасуын айқын түрде ажыратуымыз.
Енді басқа да түстердің символикалық атауларына тоқталайық:
«Көк»,  көк  түман,  өрісің  көкті  болсын,  көсегең  көгерсін,  төбең  көкке 
жетсін,  көзіңе  көк  шыбын  үймелесін,  қонысың  көк  болсын,  достарың  көп 
болсын.  «Қоңыр»,  қоңыр  салқын,  қоңыр  жел,  қоңыр  дауыс  т.б.  «Қызыл»,  қызыл 
көз,  қызыл  тіл,  қызыл  қүм  т.б.  «Сары»,  сары  уайым,  сары  уыз,  сары  тіс,  т.б. 
Қаралы күн -  адам  баласын^ің ерекше  қайғысын тудыратын ситуациялар.  Қызыл

майдан -  екі жақтан да ерекше  күштілік,  жан кешерлік қарсыластық танытылған, 
нэтижесінде көп адамның өмірі қиылған тартыс немесе соқтығыс түрі.
Қара су мал ішпейді ылайынан,
Тілей гөр эр тілекті қүдайыңнан.
Батасы жамағаттың болып қабыл,
Айрылма өле-өлгенше жүбайыңнан.  Әумин [4].
Сайрап түрған қызыл тіл,
Жаман сөзге батпасын [6].
Өзің сары тісті қария,
Дэулетің дария болсын.  Әумин [8].
Бояу  туралы  түсінік,  бояу  қүдіреттілігін,  тіпті  оның  жанүя  арасындагы 
тума-туыс,  қарым-қатынас  арасына  теңеу  болуының  басты  орын  алуындағы 
«бояу» сөзінің өзі.
Ер бала ата-анаға таяу,
Қыз бала -үйге жаққан бояу [2].
Бояу түстері атауларының үрпақтан-үрпаққа сабақтастығы осылай рэміздік 
түрде  дамып отырған.  Тіпті  қала  атауларына  да  мән  беріп  көрсек:  «Қарағанды», 
«Ақтөбе», 
«Көкшетау», 
«Ақмола», 
«Қызыл  орда»,  т.т. 
Бүнда  да  түс 
ерекшеліктерін  байқауға  болады.  Қара,  ақ,  көк,  қызыл  түстері  болмыс 
бояуындағы жер тарихының түпкі түбірімен тамырлас,  сабақтастығының негізін 
аңғартады.
Осы  айтылғандардан қазақ  ауыз  әдебиетіндегі  тағы  бір  бейнелеу  өнерімен 
үндес жатқан колориттік үйлесімділікке көңіл бөлсек:
Менің бөпем ақ сары,
Бөпем шашы сап-сары 
Бөпем мінген бесіктің 
Бекімейдіжапсары...  [6].
Түр-түс,  бояу  түстері  қазақ  өмірінде,  оның  эдет-ғүрыптарында,  салт- 
дэстүрлерінде,  ырымдарында  өзінше  көрініс  тауып  отырғанының  бірнеше 
көрнекті  мысалын  Қ.Ш.Нүрланованың  еңбектерінен  табуға  болады.  «Тоқым 
қағар»  ырымына  байланысты  оның  қай  жагдайда,  қалай  жэне  қандай  мақсатта 
жасалатынын  айта  келіп,  оның  мейірімге  толы  сыр-сипатын  бір  түсына  (ер- 
тоқым  жауып  атқа  мінген  жас  баланың  жолына  малдың  ақ  сүті  шашылатын 
түсына) бүл адамгершілік тазалықтың, ақ ниеттің белгісі деп сипаттама береді[8]. 
Бүл  алғаш  ат  мініп  жолға  шығар  балаға  ақ  жол  тілеудің,  жолың  болсын  деудің 
ишара  белгісі.  Автор  осы  арада  тағы  да  бір  терең  философиялық  ой  тастайды: 
бүл  ырым,  дейді  ол,  айнала  қоршаған  кеңістікте  басқа  да  әлемдер  бар  екенін 
адамдардың білгенінің белгісі, яғни өзінің үйреншікті элеміңнен басқа элемдерге 
қарай  бет  алғанда  алдыңнан жақсылық,  ізгілік лебі  соғып,  жолың  болып жүрсін 
дегенді білдіреді-мыс.
Адам  баласының  жасына  орай  дүниені  қабылдауының,  айнала  дүниемен 
қарым-қатынасының  лебін,  қарқынын,  толыққандығын,  гүлденуін  білдіруде  де 
бояу  түстерінің  қолданылатыны  туралы  осы  автор  былай  мағлүмат  береді: 
жиырма  бестегі  жас  жігітке  бүл  дүниеде  бәріне  қол  жеткізуге  болады,  бэрі  де 
тіпті  болмайтын  дегеннің  өзінде-болады,  бәрі  мүмкін  болып  көрінеді,  яғни  өмір 
мен дүние жарқыраған ақ түске малынып, «жарық дүние»  қүшағын жайғандайын 
эсер туады. Ал 40-тағы азаматтың «лаулап түрған от пен тең» өмірі, қарқынды іс- 
қимылы  қызыл-жасыл  түспен  көмкеріліп,  «қырықтың  қызыл-жасылы»  делініп 
көркемді-поэтикалық  түрғыдан  сипатталады  қазақтарда  [5].  Бүл  жаста  дүниенің 
түрі-түсті, қызылды-жасылды болып көрінуі, қабылдануы эбден табиғи.

Ал  енді  90-га  келген  қарияның  өмірін,  оның  дүние  мен  қарым-қатынасын 
қандай  түспен  белгілеуге  болар  еді?  Автор  бүл  жасқа  келген  ақсақалды 
даналықтың иегері, дүниеге,  адам мен дүние қарым-қатынасына, «іштесуіне» тэн 
гармонияны  толыгынан  сезінуші,  түсінуші  деп,  өмір  тәжірибесі,  көргені  мен 
білгені  мол,  рухани  қазынасы  бай  деп  сипаттап,  үрпақтар  сабақтастыгында 
қариялардың  атқаратын  ролінің  жогаргы  екендігін  көрсетеді  [5].  Алайда,  адам 
мен  дүние  арақатынасының  жас  жагынан  алгандагы  бүл  кезеңіне  бояу  түсін 
тақпай  кетеді.  Мүмкін  бүл  кезеңге  «сүргылт»  деген  теңеу  сай  болар?  Өмір  енді 
таза  ақта  емес,  қызыл  -жасылда  емес,  сүргылт  өмірге,  агымен  қарасы  аралас 
өмірге  айналады,  барган  сайын  қарасы  молайып,  қара жердің  қойнауына  баруга 
дайындық  осы  кезде  басталмақ.  Сөйтіп  адам  өмірі  ақ  пен  қараның  арасында 
өтетінін білдіруге болар еді.
Әрине,  түр-түске,  бояу  түсіне  байланысты  бүл  келтірілген  мэліметтер 
қазақтыц  мол  ацыз-эпсаналарын,  салт-дәстүрлерін,  жол-жоралгыларын  түгелдей 
қамтымайды.  Дегенмен  бүдан  қазақтың  дэстүрлі  өміріндегі  бояу  түстерінің 
қанықтылыгы,  дүниені  қабылдаудагы  олардың  әртүрлілігі,  көркем-эстетикалық 
келбеті  туралы  белгілі  бір  түжырымга  келуге  болады.  Адам  мен  Дүниенің 
арақатынасы  сан-қилы,  олардың  арасындагы  байланыс  терең:  адам  тереңге 
жетуге,  дүниені  терең  сезінуге,  түсінуге,  пайымдауга,  оны  игере  бейімделуге 
үмтылады.  Алайда  шексіз-шетсіз  дүние  түцгиық,  оны  түгел  танып  білу,  игеру 
мүмкін  емес,  сондықтан  адам  эрқашан  бүл  жарық  дүниеге  ықыласпен  қарым- 
қатынас  жасап,  өмір  бойы  одан  үйреніп,  табигатты  аялап,  элпештеп  өтіуі  тиіс. 
Табигатты танып,  білудің,  оны  элпештеп-аялаудың,  оның сүлулыгына малынып- 
малтыгудың бір жолы осы сурет өнерінде, кескіндеме өнерінде жатыр.
Әдебиеттер:
1.  Есламгалиүлы М.  Баталар. -  Алматы:  Жазушы,  1998. -  813  б.
2.  Ергалиев  I.E.,  Телібаев  F.  Қазақ  дүниетанымының  негізгі  үгымдары  // 
Қазақстан  Республикасы  ¥лттық  гылыми  академиясыныц хабарлары:  Қогамдық 
гылымдар сериясы.  -   1993. -  №3.  -  32-38  б.
3.  Мәдениет  -   рухани  мэйек:  ¥лттық  гылым  академиясы  Философия 
институтыныц директоры  Ә.  Нысанбаевпен сүхбат // Қазақ эдебиеті.  -   1995.  -  №
3. -  64 б.
4.  Мәдениеттану  негіздері.-  кітапта:  Философия жэне  мэдениеттану:  Оқу 
қүралы  /  Ж.  Алиаев,  Т.Ғабитов,  А.Қасабеков  жэне  т.б.  -   Алматы:  Жеті  жаргы,
1998. -  272 б.
5.  Нурланова  К.  Символика  мира  в  традиционном  искусстве  казахов  // 
Кочевники.  Эстетика:  познание  мира  традиционном  казахским  искусством.  -  
Алматы:  Ғылым,  1993. -  237 с.
6.  Орынбеков 
М.С. 
Қазақ 
философиясына 
кіріспе 
// 
Қазақстан 
Республикасы  ¥лттық гылыми  академиясыныц хабарлары:  Қоғамдық  гылымдар 
сериясы.  -   1993. -  №3. -   16-24  б.
7.  Сейтимов  А.Ғ.  Ала түстің түрақтылыгы //  Современность:  мир  мнений 
философский альманах. -  2000. -  №4. -  С.  81.
8.  Хоруженко  К М .  Культурология.  Энциклопедический  словарь.  -  
Ростов-на-Дону:  Изд-во «Феникс»,  1997.  -  640 с.

Тлеуханов Н .С., Х абадаш ев Н.А., Абдешев А.Б.

жүктеу/скачать 9,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: