А б а й и н с т и т у т ы н ы ң хабаршысы
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011
- Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011
- К. Искакулы ЖИЗНЬ АБАЯ (ИБРАГИМА) КУНАНБАЕВА
белсене араласқандықтан 1896 жылы толық мү- шелігіне қабылданып, 1901 жылы оның басқару комитетіне сайланады. Осы қоғамның Семей бөлімшесін ашуға ат салысып, оның статистика комитетінде Г. Потанин, П.П. Семенов-Тянь- Шанский, Е.П. Михаэлис жəне А. Құнанбаевпен бірге мүше болады. Қазақтың екі данасының бұл комитет атқарған жұмыстар барысында таныс болмауы мүмкін емес. Комитет құрамында Е.П. Михаэлистің болуы да көп жайды аңғар- тады. Е.П. Михаэлис қайтыс болғанда «Қазақ» газетіндегі (1914, № 44) жазған «Офат» деп аталатын азасөзінде Абайдың «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма» деген өлеңін келтіріп, осы өлең жолдарымен аяқтауы жақсы сыйлас адамдар болғанын байқатады. Осы азасөздегі «Қазақтың жалғыз ақыны Абайды тура жолға салған осы Михаэлис еді. Абай өле-өлгенше «менің көзімді ашқан, маған жаныашырлық қылған Михаэлис еді» деп айтып отырушы еді» (астын сызған біз – Ж. С. ) делінген пікір де көп жайды аңғартады. Батыс-Сібірлік Географиялық қоғамның Семей бөлімшесінің «Запискиінің» 1914 жылы Е.Михаэлиске арналған VІІІ шы- ғуында «Қазақ халқы да Михаэлисті жоқтайды» деп Əлиханның осы азасөзін ерекше атап өткен. Екінші. Көкшетау мешітінің имамы атақты Науан хазірет пен осы мешіт жанындағы медре- се мұғалімі Шаймерден Қосшығұловтың Рос- сияның отаршылдық саясатына, діни мекеме- лерді, мектептерді, мешіттерді жауып, дін ие- лерінің мұсылман дінінің шариғат жолымен қызмет жасауына тиым сала бастаған жаңа тəр- тібіне қарсы күрес ұйымдастыру мақсатында жер-жердегі ел сыйлайтын адамдармен байла- ныс жасады. Бізге Ш.Қосшығұловтың Абайға жазған екі хаты белгілі. Алғашқысы – Абай ба- ласы Тұрағұлға беріп, ол «шылым орау» үшін болыс Р.Құдайбердинге беріп, ақын үйі тінітіл- ген кезде соның қалтасынан шыққан хат. Екін- шісі – Абай Семейдің уезд бастығы И.С. Нав- роцкийдің қатысуымен Арқат почта бөлімінен алып берген хат. Абай үйін тініту - 1903 жылы болған оқиға. Науан Хазірет пен Ш.Қосшығұлов бастаған адамдардың қазақтарды орыстандыру, шоқындыру саясатына қарсы іс-əрекеті ертерек басталған болуы керек. Абайға жазылған екінші хатта Ш.Қосшығұлов Семейдегі жəрмеңкеде болатын кездесу мен Жетісу жеріндегі кеңес туралы жазғанда Абай бұлар жайында бұрын хабардар болғаны байқалады жəне хат жазысқан да сияқты.Оған екінші хат соңындағы «Хатты мына адреске: Көкшетау қаласы, қазақ мектебі, Абдулла Зиядуға тисін деп əдепкі жолмен жібер- сеңіз аламыз» [5, 424 б.], – деп жазғандағы «əдепкі жол» тегін айтылмаса керек. Сонымен қатар по- лиция Науан хазірет пен Ш. Қосшығұловты тұтқындағанда мешіт пен интернаттан жүзден астам гектографқа басылған қолжазба кітапшалар тауып алған [5, 421 б.]. Бұл туралы Ə. Бөкей- ханов өзінің 1910 жылы шыққан «Қырғыздар» (Қазақтар) аталатын еңбегінде: «Лет 6 тому назад, по доносу волостного писаря, уволенного киргизом-управителем, администрация познако- милась впервые с казахской (еңбекте киргиз- ской) прокламацией, напечатанной на гекто- графе и получившей широкое распространение в степи. В этой первой казахской прокламации авторы на арабском и казахском языках призы- вали детей Алаша подняться, как один человек, против посягательств русского правительства на религию - ислам и против попытки обратить казахский народ в «крестьян» и православную веру. Эта основная идея прокламации богато иллюстрировалась частными фактами обруси- тельной политики... В связи с этой проклама- цией были проведены впервые политические обыски у известнейших казах, у мулл и учите- лей, были арестованы библиотека и переписка. Из Кокчетава были админстративно высланы известнейший во всей киргизской степи ученый – мулла Наурызбай Паласов со своими учени- ками» [2, 74 б.], – деп жазады. Жазушы Қ. Ысқа- қовтың ертеректе «Жұлдыз» журналына жария- лаған дерегіне сенсек, дүние-мүліктері тəркіле- ніп, Сібірге жер аударылған. Міне, осы прокламациямен Ə. Бөкейханов алғаш рет Абай ауылында танысқан деуге толық негіз бар. Ол А. уезінің қазақтары Қ. жəне Б. де- гендердің сол уездің священигінің өздерін жəне дінін қорлағаны үшін жазған шағымына Архи- пастырдың «дерзкий кляузник киргиз забыл, что он живет не в Турции, а в России, православно- христианской. Оставить без последствий», – деп жазып қалдырып, жауап бермегенін мысалға келтіріп өтеді де прокламациямен қалай таныс- қанын айтады (Мұндағы К. мен Б. деген Ш. Қос- шығұлов жəне Абайға жазылған хатта аталатын З. Баширов болуы да мүмкін). «В глубокой степи, за 700 верст от Сибирской ж.д., сидя в гостеприимной юрте богатого казаха, я расска- зывал собравшимся старикам и молодежи о рус- ских писателях и, в частности, о Л.Н. Толстом. Хозяин дома, богатый влиятельный казах, вы- слушав меня, улыбнулся, попросил жену дос- тать его шкатулку, где он держал свой архив и вынув оттуда бумагу, передал мне. С нее я и снял вышеприведенную копию. Оказалось, что казахи все знали ее содержание и, не желая оби- деть подозрением мой рассказ, они высказали мнение, что они, т.е. русские писатели, вероятно не русские, особенно Л.Н. Толстой. Все они должны быть мусульмане, иначе и быть не может. «Кто знает, они может быть, казахи», 36 Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011
заметил один старик», – деп жазады. Осындағы Л.Толстой мен басқа орыс ақын-жазушыларын жақсы білген ауыл - Абай ауылы болмауы еш мүмкін емес, ал беделді қазақ Абай болуы керек. Өйткені қазақ даласында əлем жəне орыс əдебиетімен кеңінен таныс басқа ауыл болды дегенді естіген де, оқыған да емеспіз. Бұл да біздің Абай мен Əлихан кездескен деген ойы- мызды нақтылай түседі. Біздің жорамалы- мызша, Əлихан студент кезінің өзіңде-ақ саяси толқуларға белсене қатысқаннан бастап жəне «Зарзаман» атты орыстарға қарсы əдеби топтың мүшесі ретінде саяси сенімсіз, үнемі аңдуда болғандықтан кесірін тигізбеу үшін Абай есімін саналы түрде атамай отыр дер едік. Мысалы «Кəкітай» аталатын азанамасында «1906 жылы Керекуден Семейге баруға шыққан мені ұста- сын деген Семейге хабар келген. Мархұм Омарбек пен Кəкітай һəм өзге аты теріс достар мені қашыртпақ болып, маған қарсы үш атпен «Б»-ды жіберген. Мені ұстамас бұрын маған Керекуден «С» қуып келді, қашайық деп», – де- геніндегі кісі есімдерін толық жазбауы ойы- мызды дəлелдей түссе керекті («С» – Садуақас Шорманов болуы мүмкін). Сонымен қатар Науан хазірет пен Ш. Қос- шығұлов саяси мəнді үгіт қағаздарын жəне хат- тарын ел тыңдайтын сыйлы, көзі ашық, оқыған- тоқығаны көп, халық мұңын ойлайтын адам- дарға ғана жіберген. Олардың ішінде əзірге белгілері Баянауылда – Садуақас Шормановқа, Зайсанда – Кеншінов дегенге, Семейде – Абайға жіберілген. Əлихан бұл кезде Омбыда, əрі саясм күрескер ретінде таныла қоймаған, экспедиция мен патша қызметінде жүргендіктен проклама- цияны тікелей алмауы заңды. Негізі Науан хазірет пен Ш.Қосшығұловтың бүкіл қазақ халықын отаршылдық зардаптарына қарсы кө- теру жолындағы күресі мақсатты да тиянақты түрде зерттеуді қажет етеді. Сонда хаттағы «Халық қамқоршысы ретінде Сізден еш хабар ала алмадық, ал Сізден əлдеқайда шалғайда жат- қандар хабар беріп тұр» дегендегі басқа да халық жанашырлары анықталар еді. Сонымен халқымыздың ұлт азаттығы жолындағы тари- хының беттері толыға түсуімен қатар, абайтану, бөкейхановтану ілімдері тың деректермен дəйек- телері сөзсіз. Əрине Ə.Бөкейхановтың Абай ауы- лында болғаны да анықтала, дəлелдене түсер еді. Қалай дегенмен де Əлихан Абай шығарма- шылығымен тек Кəкітай арқылы танысты деу тым күмəнді. Алғаш рет Кəкітайды 1900 жылы Семейде көріп танысқан Əлиханның 1904 жылы «Абай өлеңдерін кітап қылып басыңдар» деп бірінші болып бірден хат жазуы да ақын шығар- маларымен сырттай ғана таныс емес, жүзбе жүз пікірлес те болғандығына дəлел болуға тиісті. Үшінші. Ə.Бөқкейханов 1994 жылы Санкт- Петербургтің Орман институтын бітіргеннен кейін Омбы қаласына қайта оралып, осындағы орман мектебінде екі жыл мұғалімдік қызмет атқарады. Сонымен қатар Тобыл уезіне жүргі- зілген статистикалық санақ жұмыстарына қаты- сып, терең білімділігімен қоса ғылыми жұмыстар жүргізуге деген зор ынтасы жəне қабілетімен көзге түседі. Ресейдің Жер министрлігінің ұйым- дастыруымен Ф.А.Щербина басқарған ғылыми экспедиция құрамына алғашқыда статистик ретінде шақырылып, кейін оның жеке зерттеу тобын басқаруға дейінгі құрметке ие болады. «Щербина экспедициясы» 1896-1901 жылдар аралығында бүкіл қазақ даласының үштен бір бөлігінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп, 1903- 1905 жылдары 13 том ғылыми еңбек жарыққа шықты. Экспедиция Ақмола жəне Семей облыс- тарының 12 уезінде жұмыс атқарған болса, Ə. Бөкейханов оның Павлодар, Семей, Қарқаралы, Омбы уездеріндегі ғылыми жұмысқа тікелей қатысқандығын жазған еңбектері дəлелдейді. Қарқаралы уезінде 22 болыстық болса, экспеди- ция оның 16-сын түгел аралап шыққан, ал Семей уезінде 19 болыстық құрылған. Ə. Бөкейханов- тың 1995 жылғы таңдамалы жинағындағы жа- зылған «Түсініктерде» Қарқаралы уезінің 1898, 1899 жылдары зерттелгенін, үш партия жұмыс жүргізгенін айта келіп: «...первая с А.Н. Букей- ханом во главе, имевшим помощником Джусупа Сатыбалдина и регистратором Е. Итбаева. Абра- линская и Дегеленская волости также были исследованы партией во главе с А.Н. Букей- ханом», [2, 459 б.], – деп ашық жазылған. Бұл болыстарда Абай өлеңдері айтылып, əндері шырқалмады деп ешкім де кесіп айта алмас. «Көкен болысында 1899 жылы болдым» деп жазғанының өзі осы кезге, яғни экспедиция жұмыстарына сəйкес келіп тұр. Айта кететін бір мəселе ғалымның жазылу тарихына түсініктеме жасалған «Қаркаралы уезі» еңбегі бұл жинақта жоқ, тек «Шежіресі» ғана берілген. Тағы бір орыс зерттеушісі қосарланып жүр ме, кім білсін. Осы уездің Көкен болысында «Татьянаның хатын» естіген ол Абай туралы сұрастырмауы, барып жолығуға ынтық болмауы мүмкін емес. Бұл Абай атақ-даңқының бүкіл қазақ даласына кеңінен тараған кезеңі болса, Ə. Бөкейханов экспедиция жұмыстарының мүддесімен де жо- лығуға тиісті еді деген ойдамыз. Себебі экспе- дицияның негізгі мақсаты қазақтың жер қоғам- дастығы болғандықтан, ол қазақ руларының мекенін, тиесілі жерін белгілеп, оны картаға түсірумен шұғылданғаны мəлім. Ал бұл секілді ел тағдыры шешілетін əлеуметтік мəселеден Абайдың шет қалуы ешбір ақылға сыймайды. Жоғарыда айтқанымыздай, Абай Ресей геогра-
Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011 37
фиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімінің Семей бөлімшесінің статистика комитетінің мүшесі болған ғой. Переселендерді көптеп орналастыру үшін қазақ жерін толықтай зерттеу мақсатында отаршылдық пиғылда құрылған бұл экспедиция жұмысына географиялық қоғам өз мүшесі, көзі ашық əрі орысша сауатты, орыс достары көп Абайды тартпауы көңілге қонымсыз. Сонымен қатар Ə.Бөкейханов өзінің қазақ руларының шежіресін жазуды экспедицияның алғашқы жыл- дарында-ақ қолға алғаны байқалады. Ол экспе- диция материалдарының 1905 жылғы V жəне VІ томдарында жарияланған. Ендеше бұл бағыт- тағы зерттеуінде де Ұлы Абайдан ақал-кеңес алмады дей алмасақ керек. Ғалым өзінің «Дала өлкесінің түпкірлерін- дегі орыс қоныстары» аталатын еңбегінде қо- сымша ретінде қызық бір дерек келтіреді. Қазақ халқының мал шаруашылығы, жайылымдары, жылқы қыстатуда қостардың 1500 шақырымға дейін көшіп жүретінін айта келіп: «Поразитель- ная память на места у киргизских лошадей. Известны случаи самовольного возвращения на родину в Каркаралинский уездь (150 версть от границы) лошадей, проданных ташкентским торговцам и отбившихся от новых хозяев из окресностей г.Ташкента. В августе 1994 году с Оренбургского конного базара отбились, убежа- ли две лошади киргиза Семипалатинского уезда Оразбая Аккулы и зимою в ноябре того же года оказались на его летовке, где зимою пасутся косы (табун лошадей)» [2, 235 б.], – деп жазады. Бізді таң қалдырғаны Оразбайдың аты-жөнінің нақты келтіріліп отырғаны ғана емес. Еңбек кейін 1907 жылы үш ай Семей түрмесінде отыр- ғанда жазылғанымен, арада он үш жыл өтсе де оқиғаның айы мен жылына дейін көрсетілуі. Алаш көсемінің өмір жолына көз салсақ, ол бүл жылы оқуын бітіріп Омбыға енді ғана келген. Қалай дегенмен де көңіл аударарлық дерек, мүмкін өзі куə болған оқиға шығар десек қате- леспейтін сияқтымыз. Бұған қоса бүкіл Сарыар- қаны былай қойғанда, Қарқаралы уезін күңі- ренткен Əбіштің өлімі кезінде Əлихан сырт қалды дей аламыз ба? Туған жері Ақтоғай ауданы «Жидебай» елді мекенінің тұрғыны, көп жыл атқосшысы, көшірі болған Əшірбек ақса- қалдың айтқанына сенсек, ауылынан Омбыға көбіне салт атпен жүрген. Онда да айналма болып шығатын Қарқаралы арқылы емес, тіке тартқан. Яғни кеңес дəуірінде бүкіл қазақ жастарын қойшы болуға шақырған Шұбартау ауданының жерін басып өтіп, Шаған өзенін кесіп өтіп, Шыңғыстауды бөктерлей Семей арқылы Омбы асқан. Қысқасы, Абай мен Əлихан секілді ұлы тұлғалар ғұмырнамасында ашылмаған ақтаңдақ- тар толып жатыр. Басқаны былай қойғанда, орыс өдебиетінде кездейсоқ кездескен атақты- лары туралы көпіртіп жазған ғылыми-танымдық мақалалар көп жазылған.. Қазақтың екі кемең- герінің таныстығы туралы деректі бізге үш жерден ғана кездестіруге болады. Біріншісі – пікір, екіншісі – ғылыми еңбекте айтылған ой, үшіншісі – көркем шығарма. Олар: академик Р. Нұрғалидің жоғарыда біз келтірген пікірі, Ж. Смағұловтың «Қазақ əдебиеттану ғылымы- ның тарихы» монографиясындағы ой жəне Р. Тоқтаровтың «Абайдың жұмбағы» романын- дағы көркемдік шешім. Біз ұлтымыздың екі данасы қайтсе де кездескен, «айттым бітті, кес- тім үзілді» деген тұжырым жасаудан аулақпыз. Қандай да болсын жаңаша көзқарастың бірден аксиомаға айналуы оңай шаруа емес екені бел- гілі. Əрине, оны бір мақсатта біріккен ізденіс ғана жасайды. Қорыта айтқанда, «тоқсан ауыз сөздің тобық- тай түйіні» «абайтану» ілімі Əлихан Бөкеханов зерттеулерінен басталады. 1903 жылы Санкт- Петербургте басылып шыққан «Россия. Біздің Отанымыздың толық географиялық сипаттама- сы» деп аталатын көп томдықтың XVІІ томын- дағы, одан кейін 1905 жылы жарияланған «аза- нама», 1913-1918 жылдарда «Қазақ» газетінде жарық көрген Абайға қатысты материалдар арқылы Ə. Бөкеханов қазақ əдебиеттану ғылы- мындағы абайтанудың алғашқы іргетасы қа- ланды. Əлиханнан кейін Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатовтар арқылы əдебиеттанудағы осы бір арналы саланың іргесі кеңи түсіп, Мұхтар Əуезов дəуіріне ұласты. М. Əуезов арқылы абайтану сан-салалы ілімге айналды. Бүгінде ол ғылымдағы кешенді саланың бірі болып отыр.
38 Абай институтының хабаршысы. № 4 (10). 2011
К. Искакулы ЖИЗНЬ АБАЯ (ИБРАГИМА) КУНАНБАЕВА Аннотация. Автор статьи – Какитай Искакулы Кунанбаев, племянник Абая. Статья опубликована в сборнике стихов Абая (Ибраһима) Кунанбаева, вышедшем в свет в Санкт-Петербурге в 1909 году. Вопросы, рассматриваемые в статье. Социальное положение родителей Абая. Биография поэта. Образование. Творчество. Поэтическое окружение. Статья переведена на русский язык и опубликована впервые. Ключевые слова: Абай, жизнь, поэзия, перевод, литература, наука, народ. К. Ысқақұлы АБАЙ (ИБРАҺИМ) ҚҰНАНБАЕВТЫҢ ӨМІРІ Аннотация. Мақала авторы – Абайдың немере інісі Кəкітай Ысқақұлы Құнанбаев. Алғаш рет Абай (Ибраһим) Құнанбаевтың 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген кітабында (Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі) жарияланды.Мақалада қарастырылған мəселелер. Абайдың ата-анасы. Өскен ортасы. Білімі. Шығармалары. Ақындық айналасы. Мақала орыс тіліне алғаш рет аударылып, алғаш рет жарияланып отыр. Тірек сөздер. Абай, өмір, поэзия, аударма, əдебиет, ғылым, халық. K. Iskakuly LIFE OF ABAI (IBRAGIM) KUNANBAEV Abstract. Author of the article – Каkitai Iskakuly Кunanbaev, nephew of Аbai. The article was published in collection of poems of Аbai (Ibragim) Кunanbaev, it was first published in Saint Petersburg in 1909. Questions examined in the article. Social position of parents of Аbai. Biography of the poet. Education. Creative work. Poetic surroundings. The article is translated into Russian and published for the first time. Keywords: Аbai, life, poetry, translation, literature, science, people.
23 июня 1904 года на своей родной земле в Чингизских междугорьях скончался знаменитый казахский акын, представитель родов, населяю- щих предгорья Чингизтау – Абай Кунанбаев. Настоящее имя – Ибрагим. Однако, по казах- скому обычаю, имя «Абай», данное с легкой руки его матери, употребляется и нами в наше время. Отец Абая был потомственным правителем рода Тобыкты и известным бием. Его прадед Иргизбай родился примерно в 1750 году на реке Иргиз. Он был батыром и бием рода Тобыкты. Став во главе рода Тобыкты, он спустя какое-то время после перекочевки аргынов со стороны Туркестана, определив Чингизские междугорья как самую пригодную землю, наделил свой народ пастбищами на этой земле. Оскенбай, сын Иргизбая, прослыв в своем племени справедливым бием, был востребован как судья в сопредельных родах и племенах. Уповая на его ум и проницательность, из самых отдаленных родов ехали к нему люди в надежде на правильное разрешение давних споров. И его властная воля и ум умиротворяли их: они возвращались к себе. Отец Абая, Кунанбай, был не только чело- веком властным, твердым, но и сознательным, умным и учитывающим мнение народа. Он возглавлял кроме Тобыкты и другие роды. Во времена, когда у власти обычно пребывали представители Чингизидов, он вступил в борьбу с потомственными султанами, и в ожесточенной борьбе с ними стал первым султаном из казах- ской черной кости. Во времена, когда казахи, по-простецки считая себя мусульманами и не имея понятия о других религиях, тем не менее были неразбор- чивы во всяких обычаях и обрядах, он приучал людей к шариату так, чтобы к нему ничего не примешивали. Если кто-то совершал особо тяжкие преступления, применял он самые суро- вые меры наказания, предусмотренные шариа- том. При нем в аулах появились муллы, которые ориентировали людей на богословскую науку. Тем самым он старался сформировать для людей образец праведности для подражания и развития. В те времена, когда многие казахи оберегали своих детей от влияния русских, Кунанбай стре- мился дать детям русское образование. Один из его сыновей Халиола закончил Омский кадет- ский корпус, а потом Московскую Павловскую кавалерийскую школу. И везде он учился исключительно на отлично. Исполняя должно- сть корнета, Халиола заболел чахоткой и вскоре скончался. В век, когда старые казахи не знали, что такое хадж и пришло его время, в преклонном возрасте, Кунанбай совершил паломничество в Мекку. И после возвращения из Мекки он боль- ше не занимался мирскими делами, а посвятив себя только богослужению, не выходил из дома до самой смерти. Улжан, мать Абая, являлась потомком бия Бертыса из таких родов, как Каракесек и Бошан с земель Ку, Едирей, Мыржык, относящихся к Каркаралинскому уезду. Она была дочерью
|