А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012

 
114 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
 
А.А.МІНДЕТБАЕВА  
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің аға оқытушысы 
 
Б.Ы.ЕСҚАРАЕВА  
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистр-оқытушысы 
 
БОЛАШАҚ ИНФОРМАТИКА МҦҒАЛІМДЕРІН МЕКТЕПТІҢ ДЕНЕ 
ТӘРБИЕСІ ПӘНІНДЕ КОМПЬЮТЕР ҚҦРАЛДАРЫН ҚОЛДАНУҒА 
ДАЯРЛАУ 
 
В статье рассматриваются задачи подготовки будущих учителей информатиков в применении 
компьютерных средств на уроке физической культуры. 
 
The article  considers  the  problems  of  training future  of computer  science  teachers in application  of 
computer units at a physical training lesson.  
 
Қазақстан  Республикасының  2015  жылға  дейінгі  білім  беруді  дамыту 
тҧжырымдамасында  «Білім  берудің  қазіргі  негізгі  мақсаты  білім  алып,  білік 
пен  дағдыға  қол  жеткізу  ғана  емес,  солардың  негізінде  дербес  әлеуметтік 
және  кәсіби  біліктілікке  –  ақпаратты  ӛзі  іздеп  табу,  талдау  және  ҧтымды 
пайдалану, жылдам ӛзгеріп жатқан бҥгінгі дҥниеге лайықты ӛмір сҥру және 
жҧмыс  істеу  болып  табылады»  -  делінген.  Осы  міндеттерді жҥзеге  асыруда, 
біріншіден  педагогтың  кәсіби  білімін  арттыру,  яғни  ақпараттық-
коммуникациялық  технологияларды  кәсіби  іс-әрекетінде  қолдану  арқылы 
біліктілігін жетілдіру керек. 
Ақпараттандырудың 
негізгі 
міндеттерінің 
бірі 
– 
мектепте 
компьютерлерді  оқыту  қҧралы  ретінде  қолдану  болып  табылады.  Осы 
жағдайда мектептің информатика мҧғаліміне кӛптеген талаптар қойылады. 
Мектептегі  информатика  мҧғалімін  пән  мҧғалімі  ғана  емес,  бірінші 
кезекте 
мектептегі 
педагогикалық 
қызметті 
ақпараттандырудың 
ҧйымдастырушысы ретінде де қарау керек. Әрине, информатика мҧғалімінің 
жҧмысы  ҥшін  қажетті  барлық  білімді  игеру  мҥмкін  емес,  бірақ  ҥздіксіз  ӛз 
білімін жетілдіру арқылы ақпараттың жылдам дамуымен қатар информатика 
мҧғалімі де кӛштен қалмай отыруы керек. 
Қазіргі  замаңғы  кез  келген  мамандар  ҥшін  ең  маңызды  талап  –  білімін 
ҥздіксіз  жаңарту  болса,  ал  информатика  мҧғалімі  ҥшін  айқындаушы 
қабілетінің  болуы  талап  етіледі.  Яғни  мектептің  информатика  пәні  мҧғілімі 
басқа пән мҧғалімдерінің сабақтарында компьютерді пайдалану ісіне тікелей 
кӛмек  беруі  тиіс.  Осы  бағытта  мектептің  дене  тәрбиесі  пәнінде  компьютер 
қҧралдарын  қалай  қолдануға  болады  деген  сҧрақ  туындауы  мҥмкін.  Біз  осы 
мәселе  тӛңірегінде  кӛптеген  зерттеулер  жҥргізе  бастадық.  Енді  аздап  осы 
мәселеге тоқталайық.  
Оқу  процесінде,  оның  ішінде  дене  тәрбиесі  пәнінде,  компьютерлік 
технологияларды  қолдану  мҥмкіндіктеріне  қарағанда,  қазіргі  заманғы 

115 
 
компьютерлік қҧралдардың функционалдық мҥмкіндіктері қарқынды дамуда.   
Дене тәрбиесі сабағында компьютерді қолдану технологиясын жҥзеге  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Міндетбаева А.А.,
 
Есқараева Б.Ы.
 
Болашақ информатика мҧғалімдерін мектептің дене тәрбиесі...
 
 
  
асыруда  келесі  принципті  басшылыққа  алу  керек:  білім  мен  білікті 
қалыптастыру  дәстҥрлі  технологияларды  қолдануда  мҥмкін  болмай, 
компьютер  арқылы  мҥмкін  болатын  жағдайда  ғана  компьютер  қҧралдарын 
қолдану керек. 
Компьютер  ақпараттарды  алу  мҥмкіндігін  кеңейтеді.  Тҥстер,  сызба-
кестелер, 
мультипликация, 
дыбыстар 
- 
барлық 
қазіргі 
заманғы 
бейнетехнологиялық  жабдықтарды  қолдану  білім  берудің  негізгі  жабдығын 
қҧруға мҥмкіндік береді. 
Дене тәрбиесі сабағында компьютерді қолдану  оқушылардың теориялық 
мәліметтерді жедел меңгеру қабілетінің артуына әсер етеді. 
Бәрінен  бҧрын,  сабақта  компьютерді  қолдану  әдістемесі  басқаша  орын 
алады: мҧғалім ҥшін бірінші кезекте оқу материалын қалай айту емес, қалай 
кӛрсету керек деген мәселе тҧрады. 
Сабақтың  жоспары  да  басқаша  қҧрылуы  мҥмкін:  педагог  сабақтың 
компьютер  қолданатын  кейбір  жеке  элементтерін  арнайы  ойластыруы, 
дәстҥрлі  және  интерактивті  оқыту  қҧрылғыларының  интеграциясын 
қарастыруы, сабақ кезінде оқушылардың танымдық жҧмыс жасау әрекеттерін 
басқару әдістерін жҥргізуі керек.  
Басты назар аударарлық жағдайлар: 

 
Кҥнделікті сабақтарда кӛрнекі тҥрде кӛрсету ҥшін қиындық тудыратын 
тҥрлі  спорттық  процестерді  (жҥгіру,  секіру  және  т.б.қозғалыс  әрекеттері) 
тиімді ҥлгіде кӛрсету; 

 
дене  тәрбиесі  сабағында  кӛрнекі  қҧралдардың  кемшіліктерін  техника 
кӛмегімен болдырмау; 

 
қозғалыс  әрекеттерінің  техникасы  туралы  оқушыда  дҧрыс  кӛзқарас 
қалыптастыру ҥшін компьютерді қолдану. 
Орта  мектептерде  дене  тәрбиесі  пәнінің  барлық  курсын  оқыту  кезінде 
оқушыларға 
спорттық-компьютерлік 
дағдылар 
мен 
машықтарды 
қалыптастырудың бірнеше кезеңдерін бӛліп кӛрсетуге болады. 
I  кезең  –  визуальды  (5-7  сыныптар)  –  оқушылардың  әйгілі 
спортшылардың  қозғалыс  әрекеті  техникасын  кӛруі,  шолуы  және 
элементтерден біртҧтас қозғалыс әрекеттерін меңгеруі қарастырылады. 
Бҧл  жаттығулар  абстрактілі  (дерексіз),  бейнелі  ойларды  дамытуға  әсер 
етеді.  Оқушылар  жеке  элементтерден  біртҧтас  қозғалыс  әрекеттерін 
қҧрастыру  мҥмкіндігіне  ие  болады,  теориялық  білімдерін  жаттығуларды 
орындау бойынша тәжірибеде сәтті қолдануға мҥмкіндік алады. 
II  кезең  –  техникалық  (8-9  сыныптар)  –  қозғалыс  әрекеттерін, 
жаттығуларын 
тҥсіру 
ҥшін 
бейнеаппаратураларды 
(бейнекамера, 

 
116 
фотоаппарат,  ҧялы  телефон)  қолдану,  содан  соң  оны  «Кадрлық  қозғалыс» 
бағдарламасында ӛңдеу және оқыту ҧйғарылады. 
Оқушылардың бейне қҧрылғылармен және ДК жҧмыс жҥргізу машықта- 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Міндетбаева А.А.,
 
Есқараева Б.Ы.
 
Болашақ информатика мҧғалімдерін мектептің дене тәрбиесі...
 
 
  
ры,  аналитикалық  ой-танымдары  дамиды,  балалар  қозғаушы  кҥштер 
техникасын детальды оқу мҥмкіндігіне ие болады. 
III  –  аналитикалық  кезеңде  (10-11  сыныптар)  –  жоғары  сынып 
оқушылары  берілген  мәліметтерден  сараптама  жасау  негізінде  шешім 
қабылдауды,  белгілі  шарттарға  (сабақ,  жарыс,  қарсыласу  белсенділігі) 
қатысты қозғалыс кҥшін ҧйымдастыруды ҥйренеді, оларда адекватты ӛзін-ӛзі 
бағалау жҥйесі қалыптасады. 
Дене 
тәрбиесі 
сабағында 
оқушылар 
тҥрлі 
компьютерлік 
технологияларды: «Flash», интернет бағдарламаларын игереді. 
Компьютерді  сабақтың  барлық  кезеңінде  қолдануға  болады.  Жаңа 
материалды оқыту кезінде мҧғалім оқу процесін ҧйымдастырады, жетекшілік 
жасайды,  бағыт  береді  және  ҥйлестіреді,  ал  материалды  оның  орнына 
компьютер  «тҥсіндіреді».  Сабақты  біршама  мазмҧнды  және  қызықты  ететін 
дыбыс және мәтін кӛмегімен оқушылар қозғалыс әрекеті жӛнінде мағлҧмат, 
кӛрініс алады және қозғалыстар тізбегін модельдеуді ҥйренеді. 
Білімді  бекіту  кезеңінде  компьютер  дәстҥрлі  сабақ  мәселелерін  шешуге 
мҥмкіндік  береді:  білім  деңгейінің  жекелей  есебін  алуға,  сондай-ақ  әрбір 
нақты  жағдайда  алынған  дағдылар  мен  машықтарды  тҥзетуге  мҥмкіндік 
береді. 
Қайталау кезеңінде компьютер арқылы оқушылар әр тҥрлі проблемалық 
ситуацияларды  шешеді.  Нәтижесінде  танымдық  ой  еңбегіне  барлық 
оқушылар  қатыстырылады.  Олардың  материалды  игерудегі  ӛзіндік  жҧмыс 
жҥргізу деңгейін мҧғалім реттейді. 
Бақылау  формасына  ӛзіндік  бақылау,  ӛзара  бақылау,  алған  білімдерін 
тәжірибеде қолдану жатады. 
Ҥй  тапсырмасы  есебінде  әр  оқушы  қозғаушы  әрекеттердің  элементтер 
жинағын (жҥгіру, секіру және т.б.) алу мҥмкін, яғни ол алынған материалдың 
негізінде тҧтас спорттық композиция қҧруы тиіс. 
Жҧмысты  бағдарламаның  барлық  бӛлімдері  бойынша  компьютерлік 
қҧралдарды  қолдану  оңтайлы  бӛлінетін  тақырыпты  (бӛлімді)  оқытудың 
тақырыптық  – сабақ жоспарын қҧрудан бастау керек. Ол ҥшін тӛмендегілер 
есепке алынады: 

 
оқытылатын материалдың мазмҧны; 

 
негізгі қолданылатын педагогикалық технология; 

 
сабаққа  қойылатын  классикалық  талаптар  (логикалық  қорытынды, 
әдістердің кӛп тҥрлілігі және т.б.); 
Компьютерді қолдана отырып, нақты сабақ жоспарын қҧру ҥшін мҧғалім 
тақырыптық  жоспарды  басшылыққа  ала  отырып,  сабақтың  әдісі  мен 

117 
 
міндетіне  қатысты  сабақ  мақсатын  анықтайды.  Дәстҥрлі  оқытумен 
салыстырғандағы  компьютерлік  қҧралды  қолданудың  біртҧтастығы 
анықталады. Одан соң сабақтың конспект-жоспары қҧрылады. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Міндетбаева А.А.,
 
Есқараева Б.Ы.
 
Болашақ информатика мҧғалімдерін мектептің дене тәрбиесі...
 
 
  
Компьютерді қолдану арқылы сабаққа дайындық кезінде мҧғалім алдына  
тӛмендегі міндеттер қойылады: 

 
бағдарлама  ӛнімінің  мәліметтерін  және  ақпараттық  ресурстарды 
педагогикалық кӛзқарас тҧрғысынан бағалау және қарастыру; 

 
дене  тәрбиесі  пәні  бойынша  бағдарлама  бӛлімдеріне  қатысты 
тапсырмалар тізбегін қҧру. 
Сабақта  ақпараттық-коммуникациялық  технологияларды  қолдану  оқыту 
процесі деңгейінің артуына әсер етеді. Егер АКТ ӛте сирек қолданылса, онда 
оның әрбір қолданылуы ерекше жағдайға айналады да, оқыту материалының 
оқушы  дағдысы  мен  жҥйесіне  кедергі  келтіретін  эмоционалды  әсерлерінің 
жоғарылауына  алып  келеді.  Керісінше,  оны  әр  сабақ  қатарынан  ӛтетін  жиі 
қолдану оқушының сабаққа деген қызығушылығын жоғалтады. 
Дәстҥрлі  АКТ-ны  оқу  процесінде  колдану  деңгейі  оқушылардың  жас 
ерекшеліктері  мен  олардың  танымдық  қабілетінің  дамуына  байлынысты 
анықталады.  Дҧрысы,  дене  тәрбиесі  сабағында  ассоциативті  ойлауды  бекіту 
мен оқытылатын қозғалыс әрекеттерін кӛру арқылы бейнелік кӛзқарас орнату 
ҥшін  бағдарламаның  әрбір  бӛлімін  басынан  бастап    ақпараттық-
коммуникативтік технология (АКТ) бойынша оқыту. 
АКТ-ны колдану тиімділігі сабақ кезеңдеріне де байланысты. Оқытудың 
басында АКТ сабақтың ҧйымдастыру кезеңінде қолданылса, білімді тексеру 
немесе бекіту кезінде, сабақтың қорытынды кезеңінде және  ҥй тапсырмасын 
тексеру ретінде де қолданылуы мҥмкін. 
Қорыта  айтқанда,  ақпараттық-коммуникациялық  технологияларды 
мектеп пәндерінде пайдалану ісінде жетекші қызмет атқаратын пән мҧғалімі 
мен  информатика  пәні  мҧғалімі  болғандықтан,  болашақ  информатика 
мҧғалімдерін  кәсіби  даярлау  қызметінде  студенттерді    мектептің  кез  келген 
пәнінде компьютер қҧралдарын қолдана білу әдісіне ҥйрету керек. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Красильникова  В.А.  Информационные  и  коммуникационные  технологии  в  образовании.  - 
Оренбург –ГОУ ОГУ, 2006. – 235 с. 
2.
 
Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. /Под ред. Полат 
Е.С. - М.: Академия. - 2001. – 272 с.  
3.
 
Таран А. Возможности компьютерных технологий на уроке физкультуры //Спорт  в школе, №7, - 
2009 г. 
4.
 
Богданов  В.М.,  Пономарев  В.С.,  Соловов  А.В.  Информационные  технологии  обучения  в 
преподавании физической культуры. //Теория и практика физической культуры, №8, 2001. 
 
 

 
118 
 
 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
 
Н.А.ЖУНИСОВА 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистр-оқытушысы 
 
CӘНДІК-ҚОЛДАНБАЛЫ ӚНЕРДІ ОҚУШЫЛАРҒА ОҚЫТУДА БОЛАШАҚ 
МҦҒАЛІМДЕРДІҢ КӘСІПТІК ДАЯРЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ 
МҤМКІНДІКТЕРІ 
 
В  данной  статье  рассматриваются  вопросы  профессиональной  подготовки  будущих  
преподавателей  общеобразовательных  школ  обучающих  учеников  декоративно-прикладному 
искусству.  
 
This  article  discusses  the  problems  of  professional  training  of  future  teachers  of  secondary  schools 
teaching  students to decorative and applied art. 
 
Болашақ  мҧғалімдердің  педагогикалық  білімін  арттыру  мәселесі  қазіргі 
таңда  кәсіптік  білім  мекемелері  ҥшін  ерекше  маңызға  ие  болып  келеді. 
Мҧның  ӛзі  соңғы  жылдары  біздің  қоғамда  орын  алған,  бҥкіл  білім  беру 
жҥйесіне 
тікелей 
қатысты 
әлеуметтік-экономикалық 
ӛзгерістермен 
байланысты болып отыр. 
Жоғары  оқу  орындарында  болашақ  мҧғалімдерді  сәндік-қолданбалы 
ӛнерді  оқушыларға  ҥйрету  барысындағы  білім  беру  моделінің  жаңа 
бағыттарының бірі – болашақ мҧғалімдерді кәсіби даярлау болып табылады.  
Осы  себепті  Қазақстан  Республикасының  2015  жылға  дейінгі  білім 
беруді  дамыту  тҧжырымдамасында:  «Жоғары  білімді  дамытудың  негізгі 
ҥдерісі  мамандар  даярлау  сапасын  арттыру  қарқыны  ғылыми-зерттеу  іс-
әрекетімен  ықпалдастырылған  инновациялық  білімді  дамыту,  жоғары  оқу 
орындары 
зерттеулерінің 
әлеуметтік 
сала 
мен 
экономиканың 
қажеттіліктерімен  тығыз  байланысы,  білім  беру  және  ақпараттық 
технологияларды жетілдіру болып табылады» - деп атап кӛрсетілген [1]. 
Мектепте 
оқушыларды 
сәндік-қолданбалы 
ӛнеріне 
ҥйретуде   
шығармашылығын  дамытуды  басқару  мҧғалімнен    педагогикалық  іс-әрекет 
тҥріне тиісті дайындығы болуын талап етеді [2]. 
 Ол  іс-әрекеттің мазмҧнына мыналар енеді: оқушыларды сәндік-қолдан-
балы ӛнеріне ҥйретудің мақсаты мен нәтижелерін жобалау; сәндік-қолданба-
лы ӛнеріне ҥйретудің мазмҧнын, әдістерін, қҧралдары мен формаларын ірік-
теу мен моделдеу; оқушылардың сәндік-қолданбалы ӛнері шығармашылығын 
дамытудың жеке бағдарламаларын (бағыттарын) қҧрастыру; шығармашылық 
іс-әрекет барысында жоспарлау мен мониторинг жҥргізу және т.б.  
Оқушылардың  сәндік-қолданбалы  ӛнері  шығармашылығын  дамыту 
міндеттерін  шешуге  болашақ  мҧғалімдерді  кәсіби  даярлаудың    қҧрылымы, 
мазмҧны мен шарттарын жетілдіру тетіктерін теориялық ой екшеуінен ӛткізу, 

119 
 
әзірлеу  мен  негіздеу  ҥшін  Қазақстандағы  білім  беру  жҥйесін  дамытудың 
негізгі ҥдерістеріне талдау жасап кӛрелік. 
Болашақ  мҧғалімдерді  кәсіби  даярлауда  педагогикалық  білім  беруді 
дамытудың жетекші ҥдерістері қатарына оның ҥздіксіздік, ізгіліктендіру  мен  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Жунисова Н.А.
 
Cәндік-қолданбалы ӛнерді оқушыларға оқытуда болашақ мҧғалімдердің кәсіптік... 
 
  
гуманитарландыру, демократияландыру, интеграцияландыру және т.б. қасиеттері 
жатады. 
Ҥздіксіз білім беру мәселесі педагогикалық теориямен практикада баяғыдан-
ақ  берік  енгізілген.  Жалпы  алғанда,  ҥздіксіз  білім  беру  ҧғымы  мынаған  келіп 
негізделеді:  адамның  білімі  қазіргі  таңда  белгілі  бір  кезеңде,  мәселен,  жалпы 
білім  беретін  немесе  кәсіптік  мектепті  бітірген  соң  аяқталып  қалмайды, 
керісінше бҥкіл ӛмір бойына жалғасып отырады. 
Болашақ  мҧғалімнің  оқушыларды  сәндік-қолданбалы  ӛнеріне  ҥйретуде 
ҥздіксіз педагогикалық білім алуының маңызы мынадан кӛрінеді: кәсіби даярлық 
кезеңінде  оның  бойына  педагогикалық  тәжірибенің  шынайы  жағдайларында 
қажетті  білімдер  мен  дағдыларды  ӛз  бетінше  алуға  мҥмкіндік  беретін 
қабілеттерді  қалыптастыру;  ӛзінің  кәсіптік-шығармашылық  әлеуетін  жетілдіру; 
оқушылардың  мектепте  технологиялық  білім  алу  жағдайлары  мен  мазмҧнын 
дамытуға ықпал ету. Мҧндай жағдайларда болашақ мҧғалімнің жетекші кәсіптік 
қасиеттеріне  мыналар  жатады:  шығармашылық  ойлауын  дамыту;  кәсіби 
белсенділік;  ақпаратпен  жҧмыс  істеудің  әдіснамалық  білімдері  мен  тәсілдерін 
меңгеру;  іс-әрекеттің  жаңа  тҥрлерін  меңгеруге  дайындығы  мен  қабілеттілігі; 
кәсіби-тҧлғалық даму мен жетілуге деген қажеттілік[3]. 
Оқушыларды  сәндік-қолданбалы  ӛнеріне  ҥйретуде  болашақ  педагогтардың 
кәсіби даярлығын жетілдірудің басты заманауи ҥдерістерінің бірі педагогикалық 
білім  беруді    ізгілендіру  болып  табылады,    ол    ӛз  пәнінің  қҧралдары  арқылы 
оқушыны тәрбиелеу мен дамытуға, оқытудың заманауи формалары, әдістері мен 
қҧралдарын  жҥзеге  асыруға  кәсіптік  деңгейде  дайын  болып  келетін  болашақ 
маманның субъектілік дамуы мен ӛзін-ӛзі дамытуын қарастырады [4]. 
Ізгілендіру  бағытында  педагогикалық  білім  беруді  дамыту  тҧлғаға 
бағдарланған  ҧстаным  негізінде,  педагогтарды  кәсіби  даярлаудың  мақсаттарын, 
мазмҧнын  және  шарттарын  жетілдіруден  кӛрінеді.  Оларды  жҥзеге  асыру 
бітірушінің  кең  мәдени,  ғылыми-техникалық  және  шығармашылық  әлеуетке  ие 
тҧлға ретінде кәсіби қалыптасуын қамтамасыз етеді. 
Білімді  гуманитарландыру  ізгіліктендірудің  қҧралы  бола  отырып,  ең 
алдымен,  педагогикалық  білім  берудің  мазмҧндық    сипатын  ӛзгертуге  қатысты 
болып  келеді.  Мҧнда  оқу  жоспары  қҧрылымындағы  гуманитарлық  пәндердің 
ҥлесі  ҧлғайтылмауы  ескеріліп  тҧрған  жоқ,  ӛйткені  олардың  саны  барлық  кезде 
сападан артып тҥсе бермейді. Кӛбіне студенттерді мәдениетке, ӛзінің кәсіби және 
шығармашылық әлеуетін, педагогикалық тҧлғааралық қатынаста, педагогикалық 
іс-әрекетте  ӛз  орнын  тануға  әкелетін  алуан  тҥрлі  ғылыми  элементтерді, 
категориялар мен деректерді енгізу арқылы оқу пәндерінің мазмҧнын жетілдіруді 
қарастырады. 

 
120 
Білімді  демократияландыру  педагогикалық  ҥдеріске  қатысушылардың 
барлығының,  ең  алдымен,  студенттердің  қҧқықтарын  кеңейту  ретінде 
қарастырылады. Бҧл оларға оқу курстарын, оқудың жеке жолдары мен тәсілдерін 
ҧсыну мен еркін таңдаудан кӛрінеді (жеке, экстернат, қашықтықтан оқыту және 
т.б.). 
Кәсіби  оқыту  ісі
 
жҥргізілетін  мамандықтарды  таңдауда маман даярлау
  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Жунисова Н.А.
 
Cәндік-қолданбалы ӛнерді оқушыларға оқытуда болашақ мҧғалімдердің кәсіптік... 
 
  
ерекшелігіне  сәйкес  жеке  білім  бағдарламалары  мен  оқу  жоспарын  қҧруда  оқу 
орнының қҧқықтары едәуір кеңейеді. 
Интеграция  қазіргі  таңда  әлеуметтік  жҥйелердің,  оның  ішінде  білім 
жҥйесінің  даму  заңдылығына  айналды.  «Интеграция»  ҧғымы  әлдебір  жекелерді 
бҥтінге 
біріктіру, 
жеке 
дифференциалданған 
элементтерді 
бҥтінге 
байланыстырылған  жағдайы,  сонымен  қатар  осындай  жағдайға  әкелетін  ҥдеріс 
ретінде тҥсіндіріледі. 
Педагогикалық  теория  мен  практикада  әдіске  ерекше  мән  беріледі ӛйткені, 
атап айтқанда, әдіс ӛз бойына білім берудің тиісті стратегиялық доктриналарын 
жҥзеге  асыратын  әдіснамалық  бағдарларын  жинақтайды.  Қазақстандағы 
педагогикалық білімнің қазіргі даму ҥдерістеріне жасалған талдау оқушылардың 
сәндік-қолданбалы ӛнерін дамыту іс-әрекетіне болашақ мҧғалімдерді даярлаудың 
мазмҧны  мен  шарттарын  жетілдірудің  негізгі  тәсілдері  туралы  жалпы  тҥсінік 
қалыптастыруға кӛмектеседі [5].  
Сонымен,  жҥргізілген  талдау  оқушыларды  сәндік-қолданбалы  ӛнеріне 
ҥйрету  іс-әрекетіне  болашақ  мҧғалімді  сапалы  даярлау  ҥшін,  нормативтік-
қҧқықтық негіздердің жеткіліксіз екендігін айқындауға мҥмкіндік берді. Мҧның 
ӛзі  мамандық  бойынша  негізгі  білім  бағдарламаларын  жҥзеге  асыруды 
қамтамасыз  ететін  тиісті  қҧжаттар  жиынтығын  қҧрауды  талап  етеді,  сонымен 
қатар  педагогикалық  іс-әрекеттің  кӛрсетілген  аспектісінде  болашақ  мҧғалімдері 
кәсіби  даярлаудың  сапалы  нәтижелеріне  кепілдік  береді.  Бҧл  қҧжаттарды  атап 
кӛрсететін болсақ: 
-
 
болашақ  мҧғалімнің  кәсіби  сипаттамасы,  оған  оқушыларды  сәндік-
қолданбалы ӛнеріне ҥйрету саласында маман ретінде қойылатын талаптар енеді; 
-
 
кӛрсетілген  аспектіде  болашақ  сәндік-қолданбалы  ӛнері  мҧғалімін  кәсіби 
даярлау  моделі,  яғни    кҥтілетін    нәтижені  сипаттаушы  негізгі  параметрлерді 
анықтайтын әрі негіздейтін, сонымен қатар осы нәтижеге педагогикалық білімнің 
тҥрлі деңгейі мен сатыларына жету жолдарын суреттейтін модель; 
-
 
оқу  жоспарының  моделі,  мҧның  қҧрылымында  студенттердің  қалауына 
қарай оқу пәндері мен курстардың арнайы дамытушы блогы ӛзіндік ерекшелікке 
ие; 
-
 
оқушыларды сәндік-қолданбалы ӛнеріне ҥйретуде маман ретінде болашақ 
мҧғалімдерді  кәсіби  даярлау  мен  шығармашылығын  қалыптастыруға  қолдау 
кӛрсететін,  мамандық  бойынша  негізгі  кәсіптік  білім  беру  бағдарламасын 
кешенді оқу-бағдарламалық және оқу-әдістемелік тҧрғыдан қамтамасыз ету (оқу 
пәндері, аттестаттау ҥдерістері, іс-тәжірибенің барлық тҥрлері); 
-  студентердің  кәсіби  және  шығармашылық  даму  мониторингінің 
технологиялық  моделі,  ол  оқушыларды  сәндік-қолданбалы  ӛнеріне  баулу 
аспектінде  олардың  кәсіби  қасиеттерін  қалыптастыру  деңгейінің  жағдайын 

121 
 
қадағалау мен тҥзетудің критерийлері мен кӛрсеткіштерін және бақылау-бағалау 
шараларының жҥйесін суреттейді. 
Жалпы  білім  беретін  мектепте  мҧғалімнің  оқушыларды  сәндік-қолданбалы 
ӛнеріне   ҥйретуге   даярлығын    технологиялық   қамтамасыз   ету   бойынша
  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Жунисова Н.А.
 
Cәндік-қолданбалы ӛнерді оқушыларға оқытуда болашақ мҧғалімдердің кәсіптік... 
 
  
кӛрсетілген  мәселелер  келесі  іс-әрекет  бағыттарының  маңыздылығын  анықтап 
берді: 
-
 
оқушыларды  сәндік-қолданбалы  ӛнеріне  ҥйретуге  болашақ  мҧғалімдерді  
даярлаудың  мақсаттары  мен  міндеттеріне  сәйкес,  мҧғалімдердің  педагогикалық 
білім  мазмҧнын,  әдістерін,  қҧралдарын  және  формаларын  тҥзетуге  мҥмкіндік 
беретін тҧжырымдамалық негізгі және базалық педагогикалық технологияларды 
таңдау; 
-
 
болашақ  маманды  даярлаудың  мақсаттары  мен  міндеттерін  ескере 
отырып,  мамандық  бойынша  оқу  пәндерін  дидактикалық  және  әдістемелік 
тҧрғыдан қамтамасыз ету; 
-
 
кӛрсетілген  аспектіде  болашақ  мҧғалімнің  кәсіптік  және  шығармашылық  
бағалау критерийлерін әзірлеу; 
-
 
болашақ мамандарды жоғары оқу орындарында кәсіби даярлау барысында 
бақылау-бағалау шараларын жҥзеге асыру қҧралын әзірлеу. 
Болашақ  мҧғалімдерді  кәсіби  даярлау  барысында  жоғары  оқу  орындары  
педагогтарының  рӛлі  зор  маңызға  ие.  Сондықтан  педагогтардың  кәсіби-мәдени, 
интеллектуалды және кәсіби-шығармашылық әлеует деңгейі оқушыларды сәндік-
қолданбалы  ӛнеріне  ҥйрету  іс-әрекетіне  студенттердің  кәсіби  даярлығын 
қалыптастыруда  шешілетін  педагогикалық  міндеттер  тӛменде  кӛрсетілгенге 
сәйкес  болуы  керек:  біріншіден,  оқушыларды  сәндік-қолданбалы  ӛнерге 
ҥйретумен,  оқушыларды  сәндік-қолданбалы  ӛнерге  ҥйрету  бойынша  іс-әрекет 
пен 
функциялардың 
негізгі 
тҥрлерінің 
негізделуі, 
екіншіден, 
әрбір  
педагогикалық  іс-әрекет  тҥріне  сәйкес  келетін  біліктіліктер  жиынтығының 
анықталуы,  олардың  қалыптасу  деңгейін  бағалау  критерийлерін  және  бақылау-
бағалау шараларына қойылатын талаптардың әзірленуі, ҥшіншіден, оқушыларды 
сәндік-қолданбалы ӛнерге ҥйрету іс-әрекетіне даярлау барысында студенттердің 
оқу-танымдық  және  оқу-шығармашылық  іс-әрекетін  ҧйымдастыру  жағдайына 
қойылатын талаптардың нақтылануы. 
Кредиттік жҥйенің енгізілуіне байланысты білім берудің қҧрылымы, әдістері 
біршама ӛзгерді, оның ерекшелігі – болашақ мамандардың ӛз бетінше ізденуіне, 
білімдерін  тҥрлі  білім  кӛздерімен  толықтыруларына,  ақпараттық  технологияны 
жиі  пайдалануларына,  қарым-қатынас  қҧзыреттіліктерін  қалыптастыруға  негіз 
болып отыр.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тҧжырымдамасы //Қазақстан 
жоғары мектебі. – 2004. - №1. 
2.
 
Райымкулова А.Д. Қазақ халқының сәндік-қолданбалы ӛнері арқылы оқушылардың технологиялық 
мәдениетін қалыптастыру: пед. ғыл. канд. ... дисс. - Шымкент, 2009.- 149 б. 

 
122 
3.
 
Технология  профессионально-личностного  развития  будущего  учителя,  его  готовности  к 
организации  воспитательного  процесса  в  образовательном  учреждении:  Научно-методические 
рекомендации /под рук. В.А. Сластенина. - М.: Новый учебник, 2003. - 176 с. 
4.
 
Әбдіғаппарова  Ҧ.М.,  Ҧзақбаева  С.А.  Қазақ  сәндік-қолданбалы  ӛнерін  білім  беру  жҥйесінде 
пайдалану тҧжырымдамасы. - Алматы, 2007. – 23 б. 
5.
 
Овечкин  В.П.  Технологическое  образование  школьников:  основания  реформирования,  сущность, 
подходы к реализации: монография. - Ижевск: УдГУ, 1998. - 44 с. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
 
У.Н.АДЫРБЕКОВА  
преподаватель МКТУ им. А.Ясави 
 
ОСОБЕННОСТИ ПИТАНИЯ ЮНЫХ СПОРТСМЕНОВ 
 
Бҧл мақалада жасӛспірім спортшылардың тамақтану ерекшіліктері қарастырылады. 
 
This article considers the peculiarities of young sportsmen‟s nutrition. 
 
Здоровый ребенок – главная проблема ближайшего и отдаленного будущего 
любой  страны,  так  как  весь  потенциал  и  экономический,  и  творческий,  все 
перспективы  социального  и  экономического  развития,  высокого  уровня  жизни, 
науки  и  культуры  –  все  это  является  итогом  достигнутого  детьми  уровня 
здоровья, физической и интеллектуальной их работоспособности. 
Спортивная  наука  всегда  уделяла  особое  внимание  вопросам  не  только 
повышения профессионального мастерства будущего контингента национальных 
команд, но и сохранения здоровья детей и подростков, занимающихся спортом. 
Анализ  теоретических  знаний,  практических  достижений  и  рекомендаций 
указывает  на  тесную  и  неразрывную  связь  проблем  питания  юных  и  взрослых 
спортсменов. Поэтому тема, рассматриваемая в настоящей работе, актуальна для 
всех  возрастных  категорий  спортсменов,  как  профессионалов,  так  и  любителей 
[1]. 
Питание  юного  спортсмена,  как  и  питание  любого  здорового  взрослого 
человека, преследует основную цель – это обеспечение организма необходимым 
количеством  энергии  и  незаменимыми  факторами  пищи.  Кроме  этого,  питание 
рассматривается как активный фактор, способствующий сохранению здоровья и 
профилактике заболеваний и должно способствовать обеспечению естественных 
процессов  роста  и  развития.  Вследствие  функциональной  незрелости 
центральной  нервной  системы  и  ряда  других  органов  и  систем,  высокой 
напряженности  обменных  процессов,  растущий  организм  ребенка  быстро 
регирует на недостаток или избыток в питании тех или иных пищевых веществ 
изменением  важнейших  функций  –  нарушением  физического  и  психического 
развития, 
расстройством 
деятельности 
органов, 
несущих 
основную 
функциональную  нагрузку  по  обеспечению  гомеостаза,  ослаблением 
естественного и приобретенного иммунитета [2]. В  современных условиях роль 
питания  значительно  повышается  в  связи  с  влиянием  на  формирование 
растущего  организма  таких  социальных  факторов,  как  резкое  ускорение  темпа 
жизни,  увеличение  обьема  получаемой  познавательной  информации,  изменение 
условий  воспитания  в  семье,  вовлечение  в  занятия  физической  культурой  и 
спортом [3].  
Сегодня  питание  юных  спортсменов  можно  понимать  как  процесс,  в 

123 
 
котором  важны  многие  его  составляющие:  физиологические  и  биохимические 
механизмы  усвоения  пищи;  гигиенические  и  санитарные  (экологические) 
нормативы; меняющиеся потребности и нормы питания в зависимости от видов 
спорта,  этапов  подготовки  и  соревнований,  роста  и  развития;  психологические, 
поведенческие  реакции;  вопросы  этики  и  эстетики;  культурная  и 
информационная среда обитания и, наконец, социально-экономические условия. 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Адырбекова У.Н.
 
Особенности питания юных спортсменов 
 
  
Так  например,  в  спортивных  классах  общеобразвательных  школ  изучалось 
фактическое  питание  15-17-летних  школьников.  Оценку  фактического  питания 
проводили  анкетно-опросным  методом.  Количество  пищи  во  время  интервью 
оценивали с помощью альбомов с фотографиями различных по размеру порций 
блюд  и  продуктов.  Расчет  пищевого  состава  среднесуточного  рациона  питания 
проводился  по  компьютерной  программе  с  учетом  потерь  нутриентов  при 
холодной и тепловой кулинарной обработке продуктов [4]. 
Среднесуточные  энергозатраты  учащихся  определяли  на  основании 
хронометража  отдельных  видов  деятельности  с  использованием  общепринятых 
энергетических  эквивалентов  [5].  Результаты  исследований  энергетического 
обмена  показали,  что  энергетические  затраты  юных  спортсменов  значительно 
выше, чем у их сверстников, не занимающихся спортом и составляют 34-38% от 
общего расхода энергии за сутки. При этом следует учитывать, что спортивную 
деятельность характеризуют интенсивность и неравномерность энерготрат, часто 
сочетающихся  с  нервно-психическими  нагрузками,  которые  могут  существенно 
увеличивать  их  величину.  Проведенные  расчеты  позволили  установить 
потребность  в  энергии,  составляющую  в  среднем  3056,78  ккал  в  день  для 
девушек и 3763,86 ккал в день для юношей. 
Выполненые  исследования  по  оценке  фактического  питания  показали,  что 
рационы  школьников,  бучающихся  в  спортивных  классах  характеризуются 
пониженной  энергетической  ценностью  с  дефицитом  6%  у  юношей  и  18%  у 
девушек. Содержание общего белка в рационах подростков несколько занижено 
и соответствовало 78% у  девушек и 91% у юношей от рекомендуемых величин 
[6].  Количество  белка  животного  происхождения  в  целом  удовлетворительное 
(табл.1). 
Таблица-1.
 
Потребление  энергии  и  основных  пищевых  веществ  учащимися 
спортивных классов
 
(М+m).
 
Ингредиент 
Девушки 
Юноши 
Энергетическая ценность, ккал 
2422,1+87,2 
3563,4+112,2 
Белки, г 
8,6+7,2 
7118,5+11,0 
В том числе животные 
51,2+4,8 
80,1+8,4 
Белки, ккал 
312,4+21,1 
472,1+24,8 
Жиры, г 
96,1+7,8 
145,2+17,0 
В том числе растительные 
33,5+6,5 
28,0+7,6 
Жиры, ккал 
846,7+38,4 
1305,2+40,2 
Углеводы, г 
282,3+41,2 
417,5+66,7 
В том числе простые 
183,4+26,3 
175,5+28,4 
Углеводы, ккал 
1128,3 +42,5 
1668,2 +59,8 
К особенностя даного анализа фактического питания юных спортсменов 

 
124 
следует отнести существенный дефицит общих углеводов, только 62% у девушек 
и  79%  у  юношей  от  рекомендуемых  величин.  Отмечается  также  нарушение  в 
распредлении углеводов между простыми и сложными, в норме 40/60%.
 
Характерно, что этот же недостаток в структуре питания юных спортсменов 
отмечался  двадцать  лет  назад  при  анализе  организованного  питания  в  школах-
интернатах спортивного профиля [7].  
Спортсмены   систематически   на  протяжении  трех  недель  принимали  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Адырбекова У.Н.
 
Особенности питания юных спортсменов 
 
  
спортивное питание белковой направленности, в виде коктейля, содержащего 20 
г  полноценного  белка,  прием  которого  осуществлялся  в  вечернее  время,  после 
тренировки на развитие силы и мышечной массы. Все обследуемые спортсмены 
были здоровы и тренировались в соответствии с планом. 
Например,  значительное  влияние  на  формирование  стереотипов  питания  в 
современном  обществе  оказывает  реклама.  Именно  на  детей  и  подростков 
нацелена  в  последние  годы  стратегия  как    иностранных,  так  и  отечественных 
производителей пищевых продуктов и «общественного питания», прежде всего, 
различные  формы  быстрого  питания.  Дети,  которые  употребляют,  например, 
хлопья на завтрак, батончики или конфеты на переменке в школе, фруктовый не 
живой  йогурт  на  десерт,  газированные  напитки,  картофель  фри  в  течение  дня, 
получают  достоверно  больше  простых  углеводов  с  высоким  гликемическим 
индексом, чем это рекомендовано [8]. Шоколадно-ореховые кремы, макаронные 
изделия  с  соусами,  супы,  пицца,  требующие  только  разогрева  перед 
употреблением, как правило, богаты животными жирами [9].  
Источником  информации  о  специальных  продуктах  спортивного  питания 
для группы спортсменов, использующий их в практике послужило: 
1) тренер 32,1%; 2) родители – 22,8%; 3) сверстники – 13,5%;4) спортивный 
врач  –  16,6%;  5)  специальная  спортивная  литература  –  10,4%;  6)  другие 
источники (телевидение реклама) – 4,6%; 
Источником  информации  о  специальных  продуктах  спортивного  питания 
для группы спортсменов, не использующей их в своей практике послужило: 
1) тренер 20,5%; 2) родители – 19,0%; 3) сверстники – 21,0%; 4) спортивный 
врач  –  11,2%;  5)  специальная  спортивная  литература  –18,5%;  6)  другие 
источники (телевидение, реклама) – 9,8%; 
Видно,  что  значительный  процент  респондентов  имеют  информацию  не  из 
профессиональных  источников  –  родители  и  сверстники,  что  подчеркивает 
актуальность образовательной составляющей в общей культуре питания. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Тихвиский С.Б., Хрущев С.В. Детская спортивная медицина М.: Медицина, 1991. с. 293-305. 
2.
 
Рогозкин В.А., Шишина Н.Н. Питание юных спортсменов. В кн.: Детская спортивная медицина. 
М.: Медицина, 1991, с. 395-407. 
3.
 
Ладодо К.С., Отт В.Д., Фатеева Э.М. Основы рационального питания детей. – Киев: Здоровье, 
1987. с. 6-8. 
4.
 
Пшендин А.И. Питание спортсменов. ГИОРД. Санкт-Петербург, 2002. с.160. 
5.
 
Скурихин  И.М.,  Волгарев  М.Н.  Таблицы  энергетического  состава  и  энергетической  ценности 
пищевых продуктов, кулинарных изделий и блюд. М., 1994. 

125 
 
6.
 
Нормы  физиологических  потребностей  пищевых  веществ  и  энергии  для  различных  групп 
населения  СССР. Утверждены МЗ СССР 28.05. 1991, №5786. 
7.
 
Рогозкин В.А., Пшендин А.И., Шишина Н.Н. Питание спортсменов. М., 1989. 
8.
 
Шишина  Н.Н.  Основные  вопросы  организации  рационального  питания  в  школах-интернатах 
спортивного профиля. Автореферат. кан.дисс. Л., 1982. 
9.
 
Волгарев М.Н, Батурин А.К., Гаппаров М.М. Углеводы в питании населения России. //Вопросы 
питания. 1996. №2. с.3-6. 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
ТАРИХ 
  
 
А.Б.КАЛЫШ 
доктор исторических наук,  
профессор КазНУ им. аль-Фараби 
 
СОСТАВ СЕМЬИ НАСЕЛЕНИЯ ЮЖНОГО КАЗАХСТАНА (1990-2000 гг.) 
 
Бҧл мақалада ел арасынан жинаған этнографиялық зерттеу материалдары негізінде Оңтҥстік 
Қазақстан  мен  Жамбыл  облыстарындағы  отбасыдағы  ӛзгерістер  айқындалады.  Қазақ  отбасы 
қҧрамы және олармен байланыста болатын ӛзге орыс, ӛзбек т.б. этностарының зерттелуіне арнайы 
кӛңіл  аударылады.  Бірінші  кезекте  жоғарыда  кӛрсетілген  этностардың  ҧрпақтық  қҧрамы 
зерделенген.     
 
This paper deals with the changes in family composition of the population in South Kazakhstan and 
Zhambyl  regions  based  on  ethnographic  materials  researches.  The  particular  attention  is  paid  to  the 
analysis  of  families  of  Kazakhs  and  other  ethnic  groups  in  contact  with  them–  Russian,  Uzbek,  etc.  It  is 
primarily concerned with the analysis of the generational families of the above ethnic groups. 
 
Статья  написана  автором  на  основе  материалов  полевых  этнографических 
экспедиций,  собранных  по  теме  «Этнические  аспекты  культуры  народов 
Казахстана»  в  1990  г.  в  Меркенском  районе  Жамбылской  области  Институтом 
истории, археологии и этнографии АН республики, а также по теме «Этнические 
и  этнокультурные  процессы  в  современном  Туркестане»,  осуществленной 
кафедрой археологии и этнологии исторического факультета КазНУ имени   аль-
Фараби и Центром археологии и этнологии МКТУ имени Х.А.Ясави в 1998 г.  
Известно,  что  значительное  влияние  на  форму  и  тип  семьи  оказывает  чис-
ленный  состав  поколения.  Изучаемый  нами  поколенный  состав,  характеризую-
щийся  близостью  и  общностью  родства,  превалирующих  возрастных, 
психологических и духовных черт, может быть исследован в разных аспектах.  
Состав  семьи  образуется  из  представителей  следующих  трех  поколений: 
старшее  поколение  (дедушка  и  бабушка);  среднее  (отец  и  мать); младшее  (дети 
среднего,  а  внуки  –  старшего  поколений).  Однако  определенной  возрастной 
границы поколений не существует, они весьма условны. В зависимости от задач 
исследования  обществоведы  в  понятие  «поколение»  условно  включают  разные 
возрастные интервалы. Так, в когорту молодого поколения относят 16-25-летних; 
среднего  поколения  –  26-40–летних  и  старшего  поколения  тех,  кому  свыше  50 
лет [1-2].  
В  Южном Казахстане  встречаются все  типы и  подтипы  семей. Они вполне 
соответствуют  многовековому  традиционному  семейному  циклу,  когда  малые 
нуклеарные  семьи,  разрастаясь,  превращаются  в  расширенные,  а  последние, 

 
126 
достигнув своего максимума, дробятся и превращаются в нуклеарные. Тип семьи 
динамичен,  видоизменяется  по  схеме:  нуклеарная  семья  – расширенная  семья – 
нуклеарная  семья.  Поэтому  рассматриваемые  типы  семей  не  только  постоянно 
сосуществуют    между  собой,  но  и  соседствуют  друг  с  другом.  Указанные  нами 
типы  и  подтипы  семей  характерны  не  только  для  казахов  и  других 
контактирующих  с  ним  этносов  Южного  Казахстана  и  республики,  но  и 
встречаются повсеместно в странах ближнего и дальнего зарубежья. 
На территории  Южно-Казахстанской и Жамбылской  областей преобладают  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Калыш А.Б. Состав семьи населения Южного Казахстана (1990-2000 гг.) 
 
 
малые  (двухпоколенные)  семьи,  состоящие  из  супругов  и  их  детей.  Далее 
следуют сложные малые семьи, включающие брачную пару с детьми и одним из 
родителей супругов (см. таблицы 1-2). 
В  целом  в  Южно-Казахстанской  области  указанный  тип  семьи составлял  в 
1999  г.  в  среднем  60,4%,  этот  показатель  несколько  ниже  в  городских  семьях.  
Если взять сельские районы, то за исключением некоторых районов, показатель 
нуклеарной  семьи  выше  областных.  Здесь  самый  распространенный  подтип 
простой  семьи  представлен  супружеской  парой  с  детьми  или  без  них, 
достигающий  в  целом  51,3%,  за  ними  следуют  вдовы  и  вдовцы  с  детьми, 
достигающие  9,1%  [3.120].  По  переписи  2009  г.  указанные  выше  показатели 
претерпели изменения в сторону уменьшения, составив соотвественно 53,8–44,2–
9,6% [4.130]. 
В рассматриваемой области в 1999 г. было зафиксировано также 31,1%, а в 
2009 г. – 38,1 сложных семей, состоящих из двух, реже из трех супружеских пар. 
В  них  превалирует  подтип  отцовской  неразделенной  семьи,  состоящей  из 
родителей с детьми и семьи одного из сыновей, включая малолетних внуков. Их 
меньше  в  городе  и  больше  в  сельской  местности.  Другой  подтип 
рассматриваемых семей, встречающийся изредка – проживающие совместно две 
или несколько супружеских пар  родных братьев с детьми и без них. Такие семьи 
продолжают  существовать  до  тех  пор,    пока  кто-то  из  братьев  не  накопит 
средства  для  постройки  или  покупки  следующего  дома,  чтобы  следующий  из 
братьев мог зажить самостоятельной семьей. 
В соседней Жамбылской области в 1999 г. в нуклеарных семьях проживали 
59,6%  его  жителей,  а  в  2009  г.  –  53,0%.  Причем,  эта  цифра  варьируется  в 
зависимости от возраста супругов и их семейного стажа. Наибольший удельный 
вес  таких  семей  характерен  для  30-49-летних,  это объясняется  тем,  что  их  дети 
еще  не  успевают  обзавестись  своими  семьями.  Рассматриваемый  тип  семьи 
превалирует  и  среди  18-29-летних,  большинство  из  которых  приходится  на 
одиночек,  или  молодых  супругов,  находящихся  в  первичном  цикле  семьи. 
Идентичная  ситуация  характерна  и  для  старшей  возрастной  группы  (50  лет  и 
выше),  проживавших  когда-то  в  полной  нуклеарной  семье,  но  после  отделения 
взрослых детей оставшихся жить брачной парой, а в связи со смертью одного из 
супругов составивших когорту одиночек. 
Неполные  семьи  составляют  в  данной  области  10,9%,  они  больше 
встречаются в городах по сравнению с сельской местностью. Они, как правило,   

127 
 
представлены   семьями   одиноких   матерей,   вдов    (вдовцов)   и разведенных 
женщин.  В  них  больше  матерей  с  детьми,  чем  отцов  с  детьми.  Последние 
значительно чаще вступают в новый брак, чем овдовевшие детные женщины, что 
объясняется  тем,  что  мужчины  в  таких  случаях,  испытывая  затруднения  с 
воспитанием  детей  и  ведением  домашнего  хозяйства,  не  откладывают  надолго 
вступление в новый брак. 
На территории Жамбылской области распространена и неразделенная семья, 
удельный  вес  которой в 1999 и 2009 гг.  составлял  соответственно 29,0 и 35,2%  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Калыш А.Б. Состав семьи населения Южного Казахстана (1990-2000 гг.) 
 
  
[5.203;  6.125].  Чаще    всего  такая  семья  состоит  из  брачной  пары  и  родителей 
мужа  с  несемейными  детьми,  реже  –  брачной  пары  и  родителей  жены, 
сохраняющие тесные связи с близкими родственниками, живущими отдельно от 
семьи.  Большая  семья  иногда  насчитывает  десятки  человек;  как  правило,  она 
включает  несколько  поколений  родственников  по  нисходящей  линии,  в  них 
могут присутствовать также члены родственной группы по боковым линиям.  
В  исследованных  нами  шести  сельских  округах  Меркенского  района 
Жамбылской  области  и  Туркестанского  района  Южно-Казахстанской  области 
большие  неразделенные  семьи  составляют  от  13,2  до  27,6%.  Они  встречаются 
больше  всего  в  Чернакском  (29,0%),  Сарымолдаевском  (24,2%)  и  Иассинском 
(22,4%)  сельских  округах.  В  то  же  время  в  Сауранском  сельском  округе 
идентичные  семьи  образуют  всего  13,2%.  Большие  неразделенные  семьи 
характерны,  прежде  всего,  для  тюркских  этносов,  в  том  числе  отличающихся 
крепкими родственными связями и отношениями казахов и узбеков. 
В то же время неразделенные семьи не типичны для живущих в соседстве с 
казахами  русских,  украинцев,  немцев.  Например,  в  Меркенском  районе  среди 
русских  и  украинцев  эти  показатели  составляют  5,2-12,7%,  а  в  Туркестанском 
районе  –  не  более  6%.  Наличие  такой  тенденции  объясняется  экономической 
независимостью молодого поколения от старшего, а также укоренившемся среди 
них стремлением жить отдельной семьей от родителей.  
В  настоящее  время  как  переходная  форма  от  неразделенной  семьи  к 
нуклеарной часто имеются семьи, состоящие из трех, реже – четырех поколений. 
В таких семьях нередко с одним из   женатых   сыновей     живут представители 
старшего  поколения  –  оба  или  один  из  родителей,  в  редких  случаях  один  из 
прадедушек или прабабушек.   
В  Туркестанском  районе  Южно-Казахстанской  области  у  казахов  
повсеместно  преобладает  семья  из  двух  поколений  (79,0-66,7-68,9%).  Второе 
место  принадлежит  семьям  из  трех  поколений  (13,0-26,2-24,0%),  третье  –  из 
одного  поколения  (7,7-5,5-6,6%)  и  замыкает  данную  градацию  семьи, 
включающие  в  свой  состав  представителей  четырех  поколений  (0,3-1,6-0,5%). 
Идентичные  тенденции  характерны  и  для  узбеков.  Например,  среди  них 
указанные  показатели  составляют  соответственно  72,5-20,4-6,4-0,7%.  У  них 
70,0% составляют семьи из двух, 25,0% – из одного и 5,0% – из трех поколений   
(см.  таблицу  3).    Схожие      вариации      отмечены      этнологами    и    в  других 
регионах полиэтнического Казахстана [6-7]. 

 
128 
Материалы  похозяйственных  книг  сельских  округов  Меркенского  района 
Жамбылской  области  показывают,  что  у  казахов,  равно  как  и  у  других 
контактирующих  с  ним  этносов,  повсеместно  преобладают  семьи  из  двух 
поколений. Они составляют у первых  от 63,3% (Сарымолдаевский с.о.) до 67,5% 
(Жанатоганский  с.о.).  Среди  русских  этот  показатель  составляет  от  47,8  до 
52,3%, среди немцев – от 45,5 до 55,4%, среди турков – от 55,5 до 65,6%, среди 
азербайджанцев – от 47,1 до 77,8% (см. таблицу 4). 
Несомненно, интересно выяснение распространения данного типа семьи и в 
социально - профессиональном   разрезе.   Например,   здесь    среди   казахов
  
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №1, 2012 
 
Калыш А.Б. Состав семьи населения Южного Казахстана (1990-2000 гг.) 
 
  
наблюдается  увеличение  численности  двухпоколенных  семей  по  мере  роста 
образовательного и профессионального уровня сельских жителей. Они особенно 
заметны  среди  служащих  и  представителей  интеллигенции.  Так,  в 
Жанатоганском сельском округе этот показатель превышает 88%. 
 На  втором  месте  у  казахского  населения  рассматриваемого  района  
находится семья из трех поколений (от 19,1 до 26,9%). Она в основном состоит 
из семьи, в котором вместе с супружеской парой и их детьми живет мать одного 
из супругов, реже отец и мать, еще реже только отец. На наш взгляд, наличие у 
них  значительного  числа  семей  из  трех  поколений    по  сравнению  с  лицами 
европейской  национальности,  объясняется  рядом  следующих  причин.  Во-
первых, тем, что в среде тюркских этносов больше, чем у русскоязычных, семей 
с большим количеством детей, следовательно, помощь родителей в воспитании и 
присмотре  за  детьми  более  необходима.  Во-вторых,  среди  казахов  и  других 
восточных  народов  сохраняются  тесные    родственные  и  соседские  связи, 
значительнее роль традиционных обычаев и традиций взаимопомощи.    
Высокий показатель трехпоколенных семей достигнут  во многом благодаря 
данным социально-смешанных семей. У них он составляет от 33,1 до 38,6%.  
Указанный тип семей в среде русского, украинского и немецкого населения 
занимает лишь третье место, и их удельный вес имеет значительные колебания. 
У  русских,  и  например,  он  охватывает  от  7,5%  (Ново-Воскресеновский  с.о.) 
до33,3% 
(Жанатоганский 
с.о.). 
Видимо, 
такой 
низкий 
показатель 
трехпоколенных  семей  у  европейских  этносов  объясняется  тем,  что  у  них  по 
традиции в большинстве случаев молодежь, как правило, после создания семьи, 
старается отделиться от родителей и жить своей самостоятельной семьей. 
Третье место у казахов принадлежит семьям из одного поколения, которых в 
рассматриваемом  районе  отмечено  от  8,9  до  13,0%.  Такие  семьи,  как  правило, 
характерны  для  семей  молодоженов  и    пенсионеров.  У  последних  они 
составляют от 41,8 до 62,8%. В эту же категорию входит также  незначительная 

жүктеу/скачать 2,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: