часть бездетных семей.
В связи с этим необходимо сделать корректировку на то, что часть казахов
или представителей других тюркских этносов проживают фактически совместно
с семьями взрослых сыновей, частично – замужних дочерей. В похозяйственных
книгах такое несоответствие или «сокрытие» внесено только для того, чтобы
избежать оплаты излишних налогов на скот, землю и т.д. Среди казахов, узбеков
129
и турков отдельное проживание молодежи от престарелых родителей не
приветствуется родственниками, порицается общественностью. Обратная
ситуация наблюдается среди русскоязычного населения исследуемого нами
региона. Проблема отчуждения среди русскоязычного населения Казахстана
заключается не в самом факте раздельного проживания детей и пожилых
родителей, а в том, что традиционная система помощи им в семье постепенно
утрачивается. Поэтому нередко люди молодого и среднего возраста, в первую
очередь, это относится к мужчинам, озабочено собственными проблемами, все
чаще перекладывая эту ответственность на общество. Такая особенность, когда
забота о престарелых родителях больше волнует дочерей часто остается вне поля
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Калыш А.Б. Состав семьи населения Южного Казахстана (1990-2000 гг.)
зрения исследователей. Среди представителей тюркских этносов, включая
казахов и этносов, исповедующих ислам, указанная проблема встречается редко
и если и бывает, то преимущественно в городах.
Семьи из одного поколения у русских, украинцев и немцев Меркенского
района занимают второе место, немного уступая семьям из двух поколений.
Например, в среде русских он составляет от 34,2 до 66,7%, украинцев – от 33,3 до
62,9%, немцев – от 25,0 до 42,4%.
Четвертое место в данном районе у казахов принадлежит семьям из четырех
поколений, которые крайне редки – порядка 0,3-0,8%. Они также реже
встречаются в среде представителей других контактирующих этносов. В семьях
с четырьмя поколениями живут прадеды и прабабки. В среде представителей
европейских этносов они составляют редкое исключение.
С 1990-х годов в сельской местности, как и в городской, наблюдается четко
наметившаяся ориентация к отделению молодых супружеских пар от родителей.
Молодѐжь, более коммуникабельная и лучше приспособленная к особенностям
современных рыночных отношений, находит более доступную и хорошо
оплачиваемую работу, не стремясь к «должностям», старается трудостроиться в
общественном производстве или в частном секторе. Часть из них предпочитает
найти интересную работу в северной, чаще – в южной столице нашей
республики. Приличные заработки предоставляют молодым семьям возможность
в скором времени приобрести собственное жилище и личное хозяйство. Близкие
родственники, сородичи, земляки, товарищи по учебе или работе стараются
помочь им в трудоустройстве или содействуют им в этом.
Сопоставление полученных данных с материалами, характеризующими
казахские сельские семьи в предшествующие периоды, свидетельствуют о
существенных изменениях структуры сельских семей за последние два-три
десятилетия. Они отразились не только впоколенном составе, но и в характере
родственных отношений. Сократилось число сложных семей, изменился их
состав. Характерной особенностью сельских семей казахов, равно как и других
контактирующих с ним этносов стала их социальная неоднородность.
Таблица 1. Типы домохозяйства в Южно-Казахстанской области в 1999 г. [3.120].
Город и районы
Все
В том числе, %
130
домохозя-
йства
состоя-
щие из
одного
человека
нукле-
арные
из общего числа нуклеарных
домохозяйств
расши-
ренные
состав-
ные
супруги с
детьми и
без них
мать с
детьми
отец с
детьми
Городское население
Шымкент г.а.
116252
16,1
57,8
44,6
12,2
1,1
24,1
2,0
Арысь г.а.
7404
6,3
69,3
58,0
10,5
0,8
24,0
0,4
Кентау г.а.
18072
9,6
59,2
49,4
8,9
0,9
30,5
0,7
Туркестан г.а.
30635
2,6
59,5
53,1
5,9
0,6
36,6
1,3
Сельское население
Арысский
4134
1,4
62,0
55,6
5,8
0,6
36,5
0,1
Байдибекский
8677
1,7
58,2
50,9
6,8
0,6
39,6
0,4
Қазыгуртский
14708
1,9
58,8
53,5
4,8
0,5
38,8
0,5
Мактааральский
41580
3,6
62,4
55,4
6,4
0,6
33,3
0,7
Ордабасынский
14173
2,1
60,3
53,2
6,5
0,7
37,2
0,4
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Калыш А.Б. Состав семьи населения Южного Казахстана (1990-2000 гг.)
Отырарский
9188
2,4
62,8
55,3
6,8
0,7
34,6
0,1
Сайрамский
40193
3,7
61,0
54,6
5,8
0,6
35,0
0,2
Сарыагашский
37909
3,6
63,3
55,6
6,9
0,8
32,8
0,3
Созакский
8618
3,1
62,7
55,4
6,6
0,7
33,9
0,3
Толебийский
21209
6,7
60,2
52,0
7,4
0,7
32,7
0,4
Тюлькубасский
18814
7,9
60,7
51,7
8,2
0,9
30,8
0,6
Шардаринский
11452
3,7
64,3
56,3
7,3
0,8
31,6
0,4
Всего по
области
403018
7,6
60,4
51,3
8,3
0,8
31,1
0,9
Таблица 2 – Типы домохозяйства в Жамбылской области в 1999 г. [5.203].
Город и районы
Все
домохо-
зяйства
В том числе, %
состоящей из
1 человека
Нукле
арные
из общего числа нуклеарных
домохозяйств
расширен
ные
составн
ые
супруги с
детьми и
без них
мать
с
детьми
отец с
детьми
Городское население
Тараз г.а.
93865
15,1
57,0
44,1
12,0
0,9
25,7
2,2
Сельское население
Байзакский
13525
4,5
59,7
51,1
7,4
1,2
35,3
0,5
Жамбылский
13639
3,9
59,7
52,0
7,0
0,7
35,8
0,6
Жуалынский
10269
6,0
62,4
54,0
7,9
0,6
31,2
0,4
Кордайский
24319
8,9
62,6
52,5
9,2
0,9
27,9
0,6
Т.Рыскуловский
12820
5,2
60,8
52,0
8,1
0,7
33,5
0,5
Меркенский
16173
6,5
60,6
51,2
8,6
0,7
32,8
0,1
Мойынкумский
7660
6,4
63,3
53,5
9,0
0,8
28,7
1,6
Сарысуский
10743
8,5
63,8
52,7
10,3
0,9
26,9
0,7
Таласский
12200
10,8
60,5
49,3
10,4
0,8
28,1
0,6
Шуский
22255
7,9
60,1
49,8
9,3
1,0
31,0
1,0
Всего по области
237468
10,2
59,6
48,6
10,0
0,9
29,0
1,2
Таблица 3. Поколенный состав семей Туркестанского района
Южно-Казахстанской области, 1998 г.
Этносы
Всего
семей
Из их семей, состоящих из
1 поколения
2 поколений
3 поколений
4 поколений
чис
ло
%
числ
о
%
числ
о
%
числ
о
%
Сауранский с.о. (с.Сауран, Егизкара, Каражон)
Казахи
1049
81
7,7
829
79,0
136
13,0
3
0,3
Русские
17
3
17,6
13
76,5
1
5,9
–
–
Национально-
смешанные
6
–
–
5
83,3
1
16,7
–
–
Всего
1072
84
7,8
847
79,0
138
12,9
3
0,3
131
Чернакский с.о. (с.Чернак, Кызыласкер, М.Горький)
Казахи
821
45
5,5
548
66,7
215
26,3
13
1,5
Узбеки
734
35
4,7
480
65,4
210
28,6
9
1,2
Др. нац-ти
3
1
33,3
1
33,3
1
33,3
–
–
Национально-
смешанные
41
4
9,8
21
51,2
16
39,0
–
–
Всего
1599
85
5,3
1050
65,7
442
27,6
22
1,4
Иассинский с.о. (с.Йассы, Ортак, Шойтобе, Ыждыхан)
Казахи
413
47
6,6
491
68,9
171
24,0
4
0,5
Узбеки
1378
88
6,4
999
72,5
281
20,4
10
0,7
Татары
5
–
–
4
80,0
1
20,0
–
–
Уйгуры
3
–
–
2
66,7
1
33,3
–
–
Русские
3
2
66,7
1
33,3
–
–
–
–
Национально-
смешанные
52
6
11,5
33
63,5
12
23,1
1
1,9
Всего
2154
143
6,6
1530
7,0
466
21,7
15
0,7
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Калыш А.Б. Состав семьи населения Южного Казахстана (1990-2000 гг.)
Таблица 4. Поколенный состав семей Меркенского района Жамбылской области, 1990 г.
Этносы
Всего
семей
Из их семей, состоящих из
1 поколения
2 поколений
3 поколений
4 поколений
число
%
число
%
число
%
число
%
Жанатоганский с.о.
(с.Костоган, Аккайнар, Кызылсай, Мынказан, Сурат)
Казахи
529
69
13,0
35
7
67,5
101
19,1
2
0,4
Русские
3
2
66,7
–
–
1
33,3
–
–
Турки
18
5
27,8
10
55,5
3
16,7
–
–
Азербайджанцы
45
3
6,7
35
77,8
7
15,5
–
–
Украинцы
3
1
33,3
2
66,7
–
–
–
–
Другие нац-ти
6
5
83,3
1
16,7
–
–
–
–
Нац. смешанные
42
–
–
31
73,8
11
26,2
–
–
Всего
646
85
13,2
436
67,5
123
19,0
2
0,3
Ново-Воскресеновский с.о.
(с. Нововоскресеновка, Шалдавар, Кызыл-Кишлак, Арал-Кишлак, Каратума)
Казахи
561
60
10,7
366
65,2
130
23,2
5
0,9
Русские
322
144
44,7
154
47,8
24
7,5
–
–
Турки
237
15
6,3
140
59,1
78
32,9
4
1,7
Азербайджанцы
45
3
6,7
29
64,4
13
28,9
–
–
Украинцы
70
44
62,9
20
28,6
5
7,1
1
1,4
Немцы
33
14
42,4
15
45,5
4
12,1
–
–
Другие нац-ти
73
17
23,3
44
60,3
12
16,4
–
–
Нац.-смешанные
192
34
17,7
115
60,0
40
20,8
3
1,5
Всего
1533
331
21,6
883
57,6
306
20,0
13
0,8
Сарымолдаевский с.о. (с.Сарымолдаев, Акарал, Екпинди, Ойтал, Сыпатай)
Казахи
472
42
8,9
299
63,3
127
26,9
4
0,8
Русские
237
81
34,2
124
52,3
30
12,7
2
0,8
Турки
279
19
6,8
183
65,6
76
27,3
1
0,3
Азербайджанцы
34
6
17,6
16
47,1
10
29,4
2
5,9
Украинцы
16
6
37,5
9
56,3
1
6,2
–
–
Немцы
56
14
25,0
31
55,4
11
19,6
–
–
Другие нац-ти
57
15
26,3
32
56,1
10
17,5
–
–
Нац.-смешанные
112
14
12,5
66
58,9
32
28,6
–
–
Всего
1263
197
15,6
760
60,2
297
23,5
9
0,7
ЛИТЕРАТУРА
1.
Ганцкая О.А. Семья: структура, функции, типы // СЭ. 1984. №6. С. 16-28.
2.
Ганцкая О.А. Семья: общие понятия, принципы типологизации // Этносоциальные аспекты
изучения семьи у народов Зарубежной Европы. М., 1987. С. 5-14.
132
3.
Итоги переписи населения 1999 года по Южно-Казахстанской области. Т.2. Алматы:
Казстатинформ, 2001. 211 с.
4.
Южно-Казахстанская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан
2009 года. Т.3. Астана: Госкомитет РК по статистике, 2011. 174 с.
5.
Итоги переписи населения 1999 года по Жамбылской области. Т.2. Алматы: Казстатинформ,
2001. 227 с.
6.
Жамбылская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009
года. Т.3. Астана: Госкомитет РК по статистике, 2011. 166 с.
7.
Наумова О.Б. Новое и традиционное в структуре современной казахской семьи // Полевые
исследования Института этнографии. 1980-1981. Сборник статей. М., 1984. С.71-78.
8.
Галимова А.К. Структура и типы современной казахской сельской семьи Северного Казахстана
// Вестник высшей школы. 2000. №3. С.71-79.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Д.МҦСТАПАЕВА
тарих ғылымдарының кандидаты
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің доценті
XVI ЃАСЫРДАЃЫ ШЫЃЫС МОНШАСЫНЫҢ ТАРИХИ МЄНІН ТАНУДА
ШЫЃЫС МИНИАТЮРАЛАРЫ МЕН ЖАЗБА ДЕРЕКТЕРДІЊ МАҢЫЗЫ
В статье рассказывается о значении восточных миниатюр и письменных источников в
познании роли бани в жизни людей в средние века.
The value of east miniatures and written sources in studying the role of a bath in life of the Middle
Ages people.
Ежелгі замандардан әрбір халықтың ӛмірінде, тҧрмысында моншалардың
алатын орны ерекше екені белгілі. Адамзат баласының қолынан салып, жасап
шығарған кӛптеген туындыларын кҥнделікті ӛміріне қолданған. Аса маңызды
қҧрылыстардың бірі – моншалар болған. Ежелгі Рим, Шығыс елдерінің, Орыс,
т.б. моншаларының ӛзіндік сәулет қҧрылысы ретіндегі ерекшеліктері мен
атқаратын қызметтері туралы кӛп айтуға болады. Олардың салыну сипаттары,
қҧрылыс, кӛркемдеу ерекшеліктері ӛзінше бір ҥлкен тақырыпты қамтиды.
Моншаның емдік қасиетін адамдар ежелгі замандардан білген.
Сақтардың моншалары туралы жазған Геродот жазбаларында сақ-сармат
тайпаларының ортасында қыздырылған тасы бар шатырларда жуынатын
әдеттері болғанын, қызған тасқа зығырдың дәндерін тастайтынын жазады.
Ортағасырлардағы ғалым-емшілер әл-Рази Бәкір, Әбу Әли Ибн Синаның
еңбектерінде моншаны қолдану туралы кеңестер беріледі. Аталған ғалымдардың
еңбектері кӛптеген шығыс елдеріне моншалардың кең тарауына ықпал етті.
XVI ѓасырдыњ архитектуралыќ ескерткіші, ќ±нды тарихи м±ра ретінде
«Єзірет С±лтан» тарихи-мєдени ќорыќ м±ражайындаѓы «Шыѓыс моншасыныњ»
сєулет µнері туындысы ретінде, елдіњ сол кезењдегі, одан ілгерідегі мєдени
µмірін танудаѓы орны ерекше.
Б±л монша 1975 жылѓа дейін ж±мыс істеп келді. Ќайта жањѓырту
ж±мыстары ж‰ргізілген, бес к‰мбезді б±л ќ±рылыс 1580-1593 ж.ж. салынѓан
[1]. Ортаѓасырлыќ ќалаларда мешіт, медресе, базарлар, керуен сарайлары
жєне таѓы басќа да ќоѓамдыќ ѓимараттар секілді моншалар да мањызды орын
133
алѓан. Отырар, Ќойлыќ, Сарайшыќ, Тараз, Ясы, т.б. ќалалардан табылѓан
моншалар - б±л ќоѓамдыќ ѓимараттыњ кењ ќолданыста болып, µркендегенін
кµрсетеді. Ҧлы Жібек Жолында орналасқан қалалардың керуен сарайларының,
қала қорғандарының, базарлар маңында моншалардың болғанын және сол
кезеңде тҧрмыста ерекше орын алғаны белгілі.
Ортағасырларда әрбір кварталда, мешіт, медреселерде моншалар болған.
Ортаѓасырлыќ Ќазаќстан ќалаларын ќазу барысында археологтар бірќатар
моншаларды зерттеді [2]. Отырар рабадында қазба кезінде ҥш монша табылды.
Ең ерте салынған моншаның орны IX-XI ғғ. мерзімделеді [3]. Олар ќоѓамдыќ
ќ±рылыс ретінде ѓана емес, ел т±рмысында ерекше орын алѓан ѓимарат
ретінде де мањызы болды. Ж‰здеген жылдар бойы салынудаѓы ќ±рылыс
тєсілдері, сєулеттік сипаттары саќталып ќалѓан.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Мҧстапаева Д.
XVI ѓасырдаѓы шыѓыс моншасының тарихи мєнін тануда шыѓыс миниатюралары...
XVI ѓасырда Ќожа Ахмет Ясауи кесенесініњ мањында салынѓан монша
ортаѓасырлыќ ќоѓамдыќ ѓимараттардыњ аса ќажетті бір ‰лгісі ретінде
саќталып, қазіргі кезде келушілердіњ сол кезеңнің мєдени ќ±ндылыќтарымен
танысуына м‰мкіндік береді.
1975 жылдан бастап музей ретінде келушілерге ќызмет етіп, кµптеген
адамдар б±л ѓимаратттыњ салыну ерекшелігіне тањ ќалып, орта ѓасырларда
ата-бабаларымыздыњ моншаѓа т‰су тєртібініњ де болѓанынан хабардар
болары аныќ. Орта ѓасырлыќ шыѓыс моншасыныњ жалпы сипатын, оныњ Рим,
орыс, т.б. моншаларынан ерекшелігін айќындап білуде, ж‰йелі т‰сіндіруде
наќты монша туралы жазба деректерге с‰йенетіні белгілі.
Мҧсылмандарда монша салу сауапты іс болып есептелді. Шығыстың
мҧсылман моншаларына жарық кҥмбездегі кішкентай саңлау - терезелер арқылы
тҥскен жарық негізінде жҧмыс істеген. Дәл осындай жҥйе Тҥркістан
моншасында да бар. Мҧсылман мәдениетіндегі әдептілік, талаптар осындай
жҥйенің қалыптасуына негіз береді. Шығыс моншасында жуынуға келген адам
денені қыздырып, уқалап, арнаулы қолғаптар кӛмегімен сабындалып, сумен
шайынған. Шығыстық мҧсылман моншаларының жылу жҥйелері едендермен
ӛткен. Мҧндай, еденнен ӛтетін жылу жҥйесі X ғ. жҧмыс істеген. Моншада
қызмет кӛрсететін моншашы, сҥлгі беретін адам, отын дайындаушы, от жағушы,
салқын су тасушы болған. Шығыстың мҧсылман моншаларын бейнелеген
миниатюраларда осы аталған қызмет кӛрсету бейнеленген.
Шыѓыс моншасы µз бойына ерекше шыѓыс мєдениетін, ж‰ріп, т±ру
ережесін ќамтыѓан ерекше ќоѓамдыќ орын болды. Б±л моншада ислам дінініњ
ќаѓидаларына сай кµптеген єдептік рєсімдер саќталуѓа тиісті болды.
Мҧсылмандық шығыс моншасының кӛрінісін бейнелеген ортағасырлық
миниатюраларда сол кезеңнің әдеттерін, әдептерін бейнелеген ӛнер
туындыларын кӛруге болады. Ортаѓасырлыќ шыѓыс моншаларында міндетті
т‰рде люнге ханалар, яѓни белдемше беретін бµлмелер болѓан. Моншаѓа
келген єрбір м±сылман белдемшесімен жуыну бµлмесіне кірген. Ал, осы
моншаныњ тазалыќ ойыќтарында олар оњашаланып, жеке жуына алды. Осы
жаѓдайда наќты деректерді шыѓыс моншасы, оѓан бару ережесі мен тєртібін
134
сипаттаѓан, ортағасырлық миниатюра µнерінде бейнеленге кµріністерден
табуѓа болады [4]. Миниатюра ќоршаѓан ортаны, єлемді, адамдар
ќарым-
ќатынасыныњ барлыќ ќырын бейнелейді жєне єрбір м±сылманныњ µмірлік
±станымын сипаттаѓан µнер туындысы. Осы орта ѓасырлыќ тамаша µнер
туындыларында шыѓыс моншасыныњ кµріністері бейнеленгендері де бар.
М±сылман µнерінде ерекше єлеуметтік ќ±былыс ретінде µмір с‰рген
миниатюраларда шыѓыс моншасыныњ да кӛріністері сол кезеңге қатысты
бірқатар мәліметтер берері анық. Б±л миниатюраларда ќалыптасќан талѓам,
талап, ќоѓамдыќ µмір шарттары, діни ±станымдар суреттелген.
XV ғ. қолжазбалардағы миниатюраларда, атап айтқанда Әмір Хосровтың
«Бес қазынасында» моншаның кӛрінісін кӛруге болады. Миниатюрада сол
кезеңдегі моншалардың қыздыру жҥйесі, келушілердің белдемше тҧтуы,
ыстық, суық су бӛлмелері, моншаға тҥсушілер бейнеленген [5.217]. Моншаның
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Мҧстапаева Д.
XVI ѓасырдаѓы шыѓыс моншасының тарихи мєнін тануда шыѓыс миниатюралары...
еденнен қызуы, тҥрлі майлар, емдік тҧнбалар - бҧлар шығыс моншасына тән
ортақ қҧбылыс болды.
Орта Азияда миниатюралыќ µнерде діни µсиеттер, рухани ±станымдар мен
аќыл, ±рпаќтарѓа жоѓарѓы адамдыќ ќасиеттер, тҧрмыс кӛріністері, қоғамдағы
саяси-әлеуметтік қатынастар шынайы бейнеленді. Монша тақырыбына қатысты
миниатюраларда арнайы адамдардың емдеу және сергіту ҥшін уқалау, ем-
домын жасау кӛріністері, тҧнбалар қҧйылған ыдыстар бейнеленген. Сондыќтан
бҧл шығармалар шыѓыс моншасынмен сєулет µнерініњ туындысы, µткен
тарихтыњ мєдени µмірін танушыларѓа т‰сіндіруде наќты дерек кµзі бола
алады.
Ортаѓасырлыќ жазба деректерде, соныњ бірі «Кабус-намедегі» «Моншаѓа
бару ережесінде» ыстыќ су, суыќ су, халуат хана бµлмелері туралы деректер бар
[6].
Барлыќ шыѓыс моншалары аталѓан бµлмелерден т±рады, ал халуат хана –
моншаѓа келген м±сылманныњ оњаша жуынатын бµлмесі деуге болады.
Т‰ркістандаѓы ортаѓасырлыќ моншада да осы шыѓыс моншасына бару
ережелері саќталѓаны аныќ. Осы моншаныњ орталыќ бµлмесіндегі тазалыќ
ойыќтарыныњ атќарѓан ќызметі – халуат хана – оњашалану бµлмесі болды.
Ортаѓасырлыќ миниатюра авторы сол кезењдегі адамдардыњ кµњіл-
к‰йін, адамгершілік, діни ±станымдарын наќты бейнелей отырып, моншаныњ
ќоѓам µміріндегі мањызын кµрсеткен. Миниатюраларѓа назар аудара отырып
келесі деректерді байќауѓа болады: моншада м±сылман жалањаш ж‰рмеген,
барлыќ бµлмелер тас едендер арќылы ќыздырылып отырѓан. Міндетті т‰рде
моншаларда люнгеханалар болѓан, келушілер белдемшелермен моншаѓа кірген.
Сонымен ќатар ыстыќ су, суыќ су, уќалау бµлмелері, намаз оќитын бµлмелер де
болѓан.
Шыѓыс моншасын наќты бейнелеудегі негізгі деректердіњ бірі - XI
ѓасырдаѓы «Моншаѓа бару ережесіне» назар аударып ќараѓанда ол ереженіњ
‰лкен тєрбиелік мањызы барын, ќоѓам алдындаѓы жеке адамныњ ерекше бір
сыйластыѓы мен ±станымын, єдебін ‰йретер мањызды материал екенін тануѓа
болады [6].
135
Ортағасырлық ғылыми еңбектерде моншаның маңызы туралы кӛп
жазылған. XI ғасырда жазылған Ибн Синаның «Дәрігерлік ғылым каноны»
еңбегі адам баласының денсаулығын сақтау ҥшін кҥресудің негізін берген.
Ортағасырларда мҧсылман елдерінде моншамен емдеу кең қолданылған. Ибн
Синаның еңбегінде, «Моншада жуыну, яғни моншалар туралы» бӛлімінде
моншаның қыздырушы, суық, ылғал, қҧрғатқыш, пайдалы және зиянды тҥрлері
болатыны айтылады [7]. Ортағасырлық моншалар туралы еңбектерде
моншалардың адамның денсаулығын тҥзеудегі маңызы туралы, уқалау тҥрлері,
суық су, ыстық су, олардың пайдасы туралы саралап кӛрсетіледі. Ибн Сина
еңбегінде ортағасырлық мҧсылман моншаларының маңызы, келушілердің әрбір
бӛлмеге сатылап кіруінің денсаулыққа әсерімен маңызын, ғылыми тҧрғыда
талдайды. Осыған орай шығыс моншаларының салынуының белгілі бір ортақ
қалыптасқан жҥйесі болғанын және олардың ерекше талаптарға негізделгенін
байқауға болады. Адамдардың денсаулығын сақтап, емдеудегі суық су, ыстық су
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Мҧстапаева Д.
XVI ѓасырдаѓы шыѓыс моншасының тарихи мєнін тануда шыѓыс миниатюралары...
бӛлмелері, тҥрлі майлар, тҧнбалардың қолданылуы мен маңызы туралы кең
деректер береді. Ибн Синаның еңбегіндегі моншаның маңызы туралы деректер
шығыс елдерінде қалыптасқан моншалар жҥйесінің адамдардың денсаулығын
тҥзеуге негізделгенін кӛрсетеді. Тҥркістан қаласындағы XV-XVI ғғ. мерзімделген
моншада монша туралы миниатюралар мен жазба деректердегі барлық
мәліметтерді нақты тҥрде дәлелдей тҥсетін сәулет ескерткіші деуге болады.
Ортағасырлық ғалым, емдеуші Ибн Сина ӛз еңбегінде моншада жуынудың ретін
кӛрсете отырып, қоғамдағы адамдардың денсаулығының нығайып, сақталуын
кӛздеген. Ортағасырлық білімгердің айтуынша «Ең жақсы монша кӛп уақыт
бҧрын салынған, кең және жҧмсақ суы бар монша» деген. Ӛзінің ғылыми
зерттеуінде ортағасырлық монша жҥйесін талдайды. Онда бірінші бӛлме –
салқындатады – ылғалдандырады, екінші бӛлме – жылытып –ылғандандырады,
ҥшінші бӛлме – қыздырып – қҧрғатады. XI ғ. Ибн Сина еңбегінде моншаға
асықпай, байқап және біртіндеп жуынуға кеңес береді. Яғни, суық су, ыстық су,
жуыну бӛлмелері, хауыз басқа да моншаның бӛлмелері туралы айтылатын мәнді
дерек кӛзі деуге болады. Ортағасырларда моншадағы суларға әр тҥрлі,
денсаулыққа пайдалы қоспалар қосылып пайдаланылған. Ондай қоспа қосылған
сулармен моншаға келушілер буланып отырған. Мҧндай кӛріністер
ортағасырлық миниатюраларда бейнеленген.
Ортағасырларда кӛшпелі елдің әскерлерін жорыққа алып барған кезеңде, сол
әскердің соңында оларға қажетті моншаның да болғаны туралы жазба
деректерде қамтылған. Әмір Темірдің ордасында болған Клавихо сол кездегі
кӛшпелі орданың моншалары мен моншаға тҥсу жҥйелерін сипаттайды. Деректе
ыстық су, хауыз және басқа да шығыс моншаларына тән белгілер толық
кездеседі [8].
Ортағасырлық шығыс моншасына тән белгі ыстық су, суық су, булау
бӛлмесінің болуымен қатар, ӛте жайлы, ерекше кӛркем ойықтар, отыратын
жерлері, ерекше әшекейленген бӛлмелерінің, ҧстындарының болуы еді. Осы
кӛріністер ортағасырлық миниатюраларда айқын кӛрсетіледі. Дәстҥрлі шығыс
136
моншасының салыну ҥлгісі және ӛзіне тән ерекше кӛркемдік ерекшелігі
кӛптеген ғасырлар бойы сақталып келген. Тҥркістан моншасы кҥмбезі тӛмен,
жартылай жерге ене орналасқан ортағасырлық қҧрылыстың ішкі және сыртқы
бейнесін сақтап қалған.
Қазақтардың ӛмірінде де моншаның орны ерекше болған. Зерттеуші
этнограф-ғалым Ӛ.Жәнібеков қазақ халқының тҧрмысындағы моншаның орнын
зерттеуінде нақты саралап береді. Қазақтардың киіз ҥйлерді жымдастырып
жасаған моншасының әрбір бӛлмесінің аталуын нақты зерделейді. Мҧнда-
«кимешең», «қауыз», «тас булау», «бҥйрек» деп аталған бӛлмелердің
әрқайсысының ӛзінің атқаратын қызметі болған [9].
Ортағасырлық шығыс моншалары, қазақтардың ӛмірінде қолданған
моншаларындағы ортақ белгінің болуы ерте кезеңнен елдің тҧрмысында,
мәдениетінде, тіршілігінде моншаның маңызы мен ерекше орнын кӛрсетеді.
Жалпы, шығыс моншасына тән белгілер суық су, ыстық су, хауыздардың болуы,
булау бӛлмелері кӛптеген ғасырлар беделінде сақталып, тҧрмыста кең
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Мҧстапаева Д.
XVI ѓасырдаѓы шыѓыс моншасының тарихи мєнін тануда шыѓыс миниатюралары...
қолданылған. Моншаның маңызы мен елдің тҧрмысындағы орнын, жалпы
мәдениеттегі орны мен маңызын нақты кӛрсетер осы тақырыпты бейнелеген
шығыс миниатюралары, жазба деректер, шығармалар мен қазіргі кезеңге дейін
сақталып қалған сәулет ескерткіштері мен елдің этнографиялық деректерінің
мәні ҥлкен.
ЄДЕБИЕТТЕР
1.
Т±яќбаев Ќ. Реставрация – жањѓырту µнері. –Алматы: Арыс, 2007. 43 б.
2.
Байпаков К.М. Великий Шелковый путь (на территории Казахстана). –Алматы: Адамар, 2007. –
496 с.
3.
Байпаков К.М. По следам древних городов Казахстана: (Отрарский оазис). –Алма-Ата: Наука,
1990. -208 с.
4.
Павлова И. Миниатюрная живопись тюркоязычных народов как образец их общей духовности
//Второй международный тюркологический конгресс.Современная тюркология: теория,
практика и перспектива. –Туркестан, 2006. –С.375.
5.
Бретаницкий Л.С., Веймарн Б.В. Искусство Азербайджана. IV-XVIII веков. –М.: Искусство,
1976. -266 с.
6.
Кабус-наме. М., 1953. С.74.
7.
Абу Али Ибн Сина. Канон врачевной науки. Книга 1. Ташкент: Фан, 1981. 541 с. С.321.
8.
Хилда Хукхем. Властитель семи созвездий. Ташкент, 1995. С.63.
9.
Жәнібеков Ӛ. Жолайрық. Алматы, 1995. 110 б.
137
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Н.А.АБДУРАХМАНОВ
кандидат исторических наук,
старший преподаватель ЮКГУ им. М.Аузова
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ В ТЕОРИИ ОСУЩЕСТВЛЕНИЯ ЗЕМЕЛЬНОЙ
РЕФОРМЫ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН
Бҧл мақалада Қазақстан Республикасында жер реформасын іске асыру мақсатындағы
теориялық жағдайындағы кейбір мәселелері кӛрсетілген. Жер реформасының маңызы, салдары
мен теориялық аспектілері қарастырылған.
This article deals with some questions in the theory of realization of land reform in the Republic of
Kazakhstan.
Современная земельная реформа, проводимая в постсоциалистических
странах, имеет существенные отличия от большинства предыдущих
земельных реформ, проведенных в XVI-XX веках. Во-первых, в результате
национализации земель в отдельных бывших социалистических странах
возникла исключительная государственная собственность на землю (бывший
СССР, МНР), в других же большинство земель находилось в государственной
и кооперативной собственности (ГДР, Венгрия, Румыния, Болгария,
Чехословакия и т.д.). Поэтому в этих странах земельная реформа
осуществляется с целью децентрализации и демонополизации прежде всего
государственной собственности путем перераспределения между новыми
субъектами землевладения и землепользования в целях формирования и
развития многоукладной экономики, основанной на разных формах
собственности и хозяйствования, тогда как в предыдущих земельных
реформах, как было выше отмечено, одна форма частной собственности
заменялась другой формой частной собственности на землю. Во-вторых, в
земельных реформах в постсоциалистических странах заинтересовано и
138
активно участвует большинство слоев их населения, тогда как в предыдущих
реформах крупные земельные собственники, в последнюю очередь, были
заинтересованы
в
изменении
земельных
отношений.
В-третьих,
доминирующей целью в земельных реформах в постсоциалистических
странах является обеспечение экономического роста и повышение
эффективности земельного строя, в предыдущих же реформах - снижение
социальной напряженности в обществе путем перераспределения земли за
счет изъятия земель у крупных землевладельцев и передачи их в руки
малообеспеченных и необеспеченных слоев населения.
Одним из недостаточно разработанных вопросов теории земельной
реформы является вопрос о ее сущности. В нормативных актах и
экономической литературе даны различные ее определения. Так, в п. 2 ст. 1
Закона КазССР «О земельной реформе в КазССР» дано следующее ее
определение: «Земельная реформа является совокупностью правовых,
экономических и организационно-технических мер, обеспечивающих
создание качественно новой структуры землевладения и землепользования в
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Абдурахманов Н.А. Некоторые вопросы в теории осуществления земельной реформы в республике...
период вступления экономики в рыночные отношения» [1]. Как видно из
данного определения земельной реформы, в нем сделан акцент на ее средства
(инструменты), включающие правовые, экономические и организационно-
технические меры ее осуществления. Из него также видно, что нормативный
акт показывает конкретно-исторический характер понятия «земельная
реформа». Это видно как из указания на сроки реализации земельной
реформы - в период вступления экономики республики в рыночные
отношения, так и из предмета земельной реформы - новой структуры
землевладения и землепользования. Такое определение предмета земельной
реформы связано с тем, что в Республике Казахстан земельные
преобразования начались в рамках исключительной государственной
собственности на землю. Поэтому в данном определении не указаны
отношения и формы собственности на землю.
На наш взгляд, земельная реформа - это процесс изменения земельных
отношений, включая отношения владения, пользования и распоряжения
землей с целью создания нового земельного строя, адекватного рыночным
отношениям. Такое определение, во-первых, представляет земельную
реформу как процесс изменения земельных отношений; во-вторых, включает
предмет земельной реформы - изменение земельных отношений, включая
отношения владения, пользования и распоряжения землей; в-третьих,
включает цель земельной реформы - создание нового земельного строя, и в –
четвертых, носит конкретно-исторический характер - создание нового
земельного строя, адекватного рыночным отношениям.
Земельная реформа является основой аграрной реформы. Под аграрной
реформой
понимается
процесс
изменения
аграрных
отношений,
139
трансформация всей системы агропромышленного производства, включая
существенное
преобразование
аграрной
структуры
и
методов
хозяйствования, способов экономического, финансового и правового
регулирования производства с целью повышения его эффективности,
обеспечения продовольственной безопасности и конкурентоспособности
продукции на внутренних и внешних рынках.
Аграрная реформа обычно проводится в том случае, если нет иной
возможности
обеспечить
более
эффективный
способ
ведения
сельскохозяйственного производства в стране или адаптировать его к
принципиально изменившимся условиям экономики. Аграрная реформа
часто вызывается также необходимостью решения социальных проблем села
или преодоления опасных экономических тенденций, связанных с
использованием природных ресурсов в аграрной сфере. От того, насколько
правильно осознаны в обществе и отражены в аграрной политике
объективные потребности реформирования сельского хозяйства, насколько
точно выбраны его конкретные формы, зависит успех или провал ее
проведения
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Абдурахманов Н.А. Некоторые вопросы в теории осуществления земельной реформы в республике...
и результаты.
Между аграрной и земельной реформой существует тесная взаимосвязь и
взаимозависимость. Взаимосвязь и взаимозависимость процессов аграрной и
земельной реформы обусловлены особой ролью земли как главного и при
этом жестко ограниченного производственного ресурса в сельском хозяйстве.
Земля в аграрном секторе выступает как основное и незаменимое средство
производства, в отличие от других сфер, где она является территориальным
базисом размещения производственных объектов (как, например, в
промышленности). От размеров сельскохозяйственных угодий, их качества,
местоположения,
экологического
состояния
во
многом
зависит
эффективность сельского хозяйства, а в конечном счете и всего
агропромышленного комплекса. В этой связи практически все аграрные
реформы включают в себя определенные способы трансформации земельных
отношений. В данном случае, когда речь идет о земельной реформе в
аграрном секторе, ее можно рассматривать как часть аграрной реформы. В то
же время земельная реформа может касаться не только сельскохозяйственных
земель, а всех земель и землепользователей в стране. В этом смысле
земельная реформа может быть шире аграрной реформы, проводимой в
аграрном секторе этих стран.
В ходе перехода к рыночной экономике преобразования в аграрном
секторе включают в себя аграрную и земельную реформы. Земельная
реформа одной из своих целей ставит создание условий для эффективного
развития сельского хозяйства путем предоставления и расширения прав на
землю сельскохозяйственным предприятиям, крестьянским хозяйствам и
другим хозяйствующим субъектам аграрного сектора. Одновременно
140
преобразование
земельных
отношений
сельскохозяйственных товаропроизводителей является неотъемлемой частью
аграрной реформы [2].
К тому же аграрная и земельная реформы во всех постсоциалистических
странах, включая и Республику Казахстан, задуманы, начаты и проводятся
одновременно, о чем свидетельствуют проводимые в аграрном секторе этих
стран преобразования в связи с переходом к рыночным отношениям.
Земельная реформа нами рассматривается как основа и важнейшая часть
аграрной реформы. Последняя включает в себя следующие основные
направления:
-
земельная реформа;
-
преобразование отношений собственности и организационной
структуры колхозов и совхозов;
-
формирование крестьянских (фермерских) хозяйств;
-
изменение методов государственного регулирования аграрной сферы;
-
переход к рыночным отношениям аграрного сектора;
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Абдурахманов Н.А. Некоторые вопросы в теории осуществления земельной реформы в республике...
-
реформа трудовых отношений и социальной сферы села.
Главной целью всех земельных преобразований должно быть повышение
плодородия почвы и эффективности сельскохозяйственного производства,
обеспечение продовольственной безопасности страны. Для реализации этой цели
государственная политика в области земельных преобразований должна быть
направлена не только на смену форм земельной собственности, но и на
формирование системы факторов, обеспечивающих на этой основе рост
сельскохозяйственного производства и повышение его эффективности.
Становление смешанной экономики, переход к многообразию форм
собственности и хозяйствованию на земле является только одним из направлений
земельных преобразований [3].
Земельная реформа должна возродить хозяина на земле, избавить от
обезлички,
приостановить
деградацию
почв,
значительно
увеличить
производство продукции растениеводства и животноводства на основе
применения более эффективных методов ведения хозяйства и повышения личной
заинтересованности работающих. Земельная реформа предполагает проведение
комплекса экономических, правовых, социальных и экологических мер.
При решении вопроса о реформировании земельных отношений, прежде
всего отношений собственности на землю, нужно исходить из основной цели
земельной реформы - обеспечения наиболее рационального и эффективного
использования
земли
как
основного
экономического
ресурса
сельскохозяйственного производства. Одновременно не стоит абсолютизировать
частную собственность на землю. Частная собственность в неограниченном виде,
скорее всего, может препятствовать ее эффективному использованию, приводить
к спекуляции и росту класса земельных собственников - рантье. Основой
социально-экономических преобразований в аграрном секторе должна стать
многоукладная экономика со всем многообразием форм собственности и
141
хозяйствования, в том числе с частной собственностью на землю.
В настоящее время у большинства исследователей нет сомнения в том, что
основной путь реформирования села - постепенное эволюционное вхождение в
рынок, а не шоковая терапия. Следовательно, не очередная революция с ломкой
всего на селе, а научно обоснованная политика возрождения аграрного сектора
экономики, эволюционный путь его преобразований и вхождения в рынок,
которому соответствуют психология крестьян, их уклад жизни, - единственно
правильный путь.
Анализируя мировой опыт, ученые-аграрники давно пришли к выводу:
главное не в смене форм собственности и перераспределении земли, а в
обеспечении комплекса условий для эффективного ее использования. В целом
государственная политика регулирования земельных отношений в развитых
странах способствует оптимальному использованию земли, притоку капитала в
аграрный сектор из других сфер экономики, оптимизации форм и роста
вложений в повышение плодородия и экологию земель.
Иначе говоря, земельные преобразования можно считать успешными, если
они будут
сопровождаться перестройкой всей системы аграрных отношений,
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Абдурахманов Н.А. Некоторые вопросы в теории осуществления земельной реформы в республике...
улучшением экономических условий ведения сельского хозяйства, обеспечением
доступа крестьян к рынку продовольствия, материально-техническим ресурсам,
капиталу, улучшением социального положения крестьян.
Реформа должна быть обратимой - таково основное правило, которым
следует руководствоваться. Если допущена ошибка, необходимо иметь
возможность вернуться назад и начать все с начала.
Аналогичное положение сложилось и в процессе аграрной реформы в
Республике Казахстан. Только в последние годы государство стало понимать
невозможность продолжения реформ с такими издержками и начало
пересматривать свой взгляд на аграрный сектор. Последний начиная с 2003 года
в связи с принятием Государственной агропродовольственной программы на
2003 - 2005 годы стал рассматриваться как приоритетная отрасль (сфера)
экономики страны [4].
Земельная реформа не может быть решена одномоментно. Ее реализация
займет целый исторический отрезок времени. И здесь задача аграрной
экономической науки состоит в том, чтобы помочь государству решить данную
проблему, дать ему свои достаточно аргументированные рекомендации с учетом
исторических, экономических, социальных, национальных, демографических и
других особенностей Республики Казахстан.
Очевидно, ни у кого не может быть уверенности в том, что предлагаемый
тот или иной путь земельных преобразований является абсолютно правильным.
Да и среди экономистов-аграрников нет единства во взглядах на земельный
вопрос, думаем, что это не так уж и плохо. И дело не только в том, что, как
говорят, в споре рождается истина. Прежде всего наличие различных подходов и
концепций, ставящих во главу угла государственную или частную
142
собственность, есть признание их равноправности. Фактически ныне никто не
отрицает необходимость многоукладности сельской экономики. И в таких
условиях законодатели, исполнительные органы должны иметь возможность на
основе научной оценки того или иного пути земельных преобразований выбрать
наиболее приемлемый путь, обеспечивающий поступательное движение.
Земельные преобразования дадут эффект лишь в случае, если будут
сопровождаться перестройкой всей системы аграрных отношений, улучшением
экономических условий ведения сельского хозяйства, обеспечением доступа
крестьян к рынку продовольствия, материально-техническим ресурсам и
финансовым ресурсам.
ЛИТЕРАТУРА
1.
Закон КазССР. О земельной реформе в КазССР. //Казахстанская правда, 1991.
2.
Ведомости
Съезда
народных
депутатов
СССР
и
Верховного
Совета
СССР. 1990. №10. Ст. 129.
3.
Ведомости Съезда народных депутатов СССР и Верховного Совета СССР. 1989. №4. Ст. 109.
4.
Еркинбаева
Л.К.
Правовое
регулирование
деятельности
крестьянских
(фермерских) хозяйств. – Алматы, 2000.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
З.Ә.ӘДІЛБЕКОВА
тарих ғылымдарының кандидаты
А.Ясауи атындағы ХҚТУ
ҚАЗАЛЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ (ХХ ғ. басы)
В данной статье рассматривается работа городского хозяйственного управления города
Казалы.
This article touches upon the property management in the town Kazaly.
ХХ ғасырдың басында Қазалы Қалалық шаруашылық басқармасы
қалалық қорды кӛбейту мақсатында жылжымайтын мҥлiктердi жалға беру
жҧмыстарын жҥргiздi. Жердi, сауда лавкаларын, мал соятын жерлердi жалға
беруге хабарландырулар жарияланды және оны алуға азаматтардың ӛздерi
ӛтiнiш бердi. Мысалы, Қазалылық кӛпестер мен саудагерлер атынан мешан
Мҧхамед-Салих Абубакировтың 1901 жылғы желтоқсан айындағы
ӛтiнiшiнде, 1893 жылы алынған сауда лавкасының жалға беру мерзiмi 1905
жылы 1 қаңтарға дейiн анықталғаны. Осының алдында 30 жылға жалға алу
туралы келiсiлгенiн, ендi неге ӛзгертiлгенiн сҧрай отырып, келiсiм шарттың
тҥзiлу жобасын ҧсынған [1,14-15-пп.]. Соған тоқталсақ:
1.
Мен ...Қазалы қалалық шаруашылық басқармасынан жалға қала
ішінен жер алдым.
2.
Белгiленген жердегi лавка комиссияның кӛруiмен куәлендiрiлiп,
оның қазiргi жайы туралы акты тҥзiлуi тиiс…
3.
Лавка менiң есебiмде жалға берілсе оны жӛндеу жҧмыстары менiң
есебiмнен жҥргiзiледi.
4.
Мен жылдық тӛлемдi уақытында апаруға мiндеттеймiн.
143
5.
Белгіленген келісім шарт уақытында, лавкасы мен жерді басқа
біреуге бере аламын... Жаңа жалгер барлық міндеттерді мойнына алады.
6. Келiсiм шартты жазу шығындары менiң есебiмнен.
7. Қандай жағдайда да, кейбір қаралмаған істер заңмен басқарылады.
8. Iс қағазы екi жақта да сақталады.
1903 жылы 8 ақпанда Қазалы қаласының 70 лавка иеленушісінің атынан
ӛзіне сенім артқан Георгий Вильгельмович Ливенсовтың Сырдария облысы
жергілікті губернаторының атына ӛтініші бар. Онда дәл қазіргі уақытта осы
лавкаларды иеленушілердің бҧдан кейін 20 жылға пайдалану және айлық
жинауды осы кездегі мӛлшерде қалдыруды сҧраған [2, 9-9 арт. -п.].
1902 жылдың 23 шілдесінде Қазалы уездік басқармасы қалалық мал
соятын орынды сатуға сауда жҥргізетіні, жалға беру уақыты 1902 жылдың 1
қаңтары мен 1903 жылдың 1 қаңтарын қамтитыны, саудаға қатысу ҥшін 1701
сом 50 тиын тӛлеу керектігі, ӛтініш, ӛзінің жеке іс-қҧжаты болуы керектігі
туралы 18 мамырда хабарландыру береді. 1901 жылы 4 тамызда 23 десятин
1500 кв. сажин мал жайылымдық жерді жалға беру ҥшін сауда жҥргізіліп, ол
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Әділбекова З.Ә.
Қазалы қаласының шаруашылық жағдайы (ХХ ғ. басы)
2556 сом тӛлеген, Жангаспай Асимовке беріліп келісім шарт тҥзілгені
туралы дерек бар [3, 7, 41-41 арт. -пп.].
1902 жылғы 6 наурыздағы Қазалы қалалық шаруашылық басқармасының
қаулысында тӛмендегідей мәселелер қаралған. Қалалық жердің бір бӛлігін
жалға беру туралы айта келіп, ол 1902 жылы 1 қаңтардан 1903 жылдың 1
қаңтарына дейін астық ӛндіру мен шӛп дайындауға Михайловқа берілген.
Осы жылдың 2 наурызында 110 сом ақшаны бҧқаралық сарт Хамрабай
Шимболатов тӛлеуге ҧсынған. Қалалық шаруашылық басқармасы мынандай
шешімге келген, жерді бір жылға жалға беріп, ҥлкен кӛлемде ақша тӛлеу,
одан бір жылда ҥлкен кірісті кҥтуге болмайды. Сондықтан оны бірнеше
жылға жалға берсе, иесі ҥшін де пайдалы, әрі ол ӛзінің қҧнын да ӛсіреді. Осы
мәселені Сырдария облысы әскери губернаторына жіберіп, рҧхсат алу туралы
айтылған [4, 20-20 арт. -пп.].
1901 жылғы 2 наурыздағы Қазалы қалалық шаруашылық басқармасының
қаулысының кӛшірмесінде жиналыста қалалық ӛткелді жалға берудің жаңа
кондициясы туралы мәселенің қаралғаны анық. Қаулыда ӛткелді 3 жылға
жалға беру және оның 23 тараудан тҧратын ережесін берген. Ереженің негізгі
дегендеріне тоқталсақ:
1. Сырдария ӛзеніндегі ӛткел ...жалға беріледі;
2. Жалгердің міндеттер, мысалы, жеткілікті деңгейде жҧмысшылармен
және паром, қайықтармен қамту;
3. Тҥні бойы жарық болуы ҥшін жалгер әрбір паром мен әрбір жағалауға
кем дегенде 2 фонарьдан қою керек;
144
4. Жҧмысшыларға тҧруы ҥшін жалгер ӛзен жағасында жер иеленуі керек
немесе ӛз есебінен жер ҥйлер салуы керек, оны жылыту жалгердің есебінен
болады;
5. Қандайда болмасын шығын болғанда оны жалгер жӛндеуге міндетті;
6. Тасымал ӛткелінде тӛлемді мынандай мӛлшерде бекітуге қҧқы бар: а)
бес адамға –1 тиын, б) аттар – 5 тиын, 4 тиын в) тҥйелер –10 тиын, 5 тиын,
д) ірі қара – 3 тиын, е) қой, ешкі, ҧсақ малдар – 1 тиын;
7. Тауарларды тасу мен апарудан не иесінен, не тасушыдан ақы сҧрауға
болмайды. Егер де зат қызметкерлердікі болса онда әрбір жҥкке 3 тиыннан
артық алмайды;
8. Такса орыс немесе тҥземдік тілінде жазылуға тиіс, ол кӛрінетін жерге
ілініліп қойылуы керек;
9.Такса мӛлшерін жалгер кӛтере алмайды. Қарсылық кӛрсеткен жағдайда
3 есе айып пҧл тӛленеді. Жалгер ешқандай айып тӛлей алмайды;
10. Жалгер ақысыз ӛткізуге міндетті: а) қазыналық заттарды, почта, кері
қайтарылған жәшіктерді, б) мемлекеттік қызметтегі және босатылған тӛменгі
шендегілерді, в) тҥземдік әкімшіліктің: болыс билеуші, хат жазушы,
қызметтік іспен айналысушыларын, т.б.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2012
Әділбекова З.Ә.
Қазалы қаласының шаруашылық жағдайы (ХХ ғ. басы)
12. Жалгер кҥндіз не тҥнде болсын, тез жылдамдықпен, барлық кҥшті
жҧмсай отырып, жҥктерді ӛткізуге міндетті, тек боран мен мҧз басып қалса
ғана тоқтатады.
14. Керуендерді тексеру ӛткел иесіне берілген. Егер кҥдікті жағдай туса,
полицияға хабарлау керек» [5, 2-5 арт. -пп.].
Шаруашылық салада атқарылған игi шаралардың бiрi - Қазалы
қаласының жергiлiктi тҧрғындарын қажеттi тҧтыну заттарымен қамтамасыз
ету мақсатында тҧтынушылар қоғамының қҧрылуы едi. Қоғамның уставын
1894 жылы 3 мамырда Әскери министр бекiткен. Устав 5 тараудан, 58
параграфтан тҧрады [6, 6-7 арт.,11-11арт. -пп.].
Уставтың мазмҧнына
тоқталатын болсақ:
«Бiрiншi тарау. Қоғамның мақсаты мен жҧмысы. §1-§3. Қазалы
қаласындағы тҧтынушылар қоғамының алдына қойған мақсаты ӛз
мҥшелеріне қажетті тҧтыну заттарын жеткізу, жергiлiктi халықты сапасы
жақсы, жағдайға қарай арзан бағадағы және қоғамға тҥскен кірістен қор
жинау. Қоғам осы мақсаттардың негізінде а) тҧтынуға қажетті заттарды сату
және оны дайындау ҥшін жеке мекемелерді жалға береді немесе салып
береді; б) саудагерлермен, ӛнеркәсіпшілермен, коммисионерлермен келісімге
келеді; в) қаржының кӛбеюіне байланысты берілген рҧқсатпен қалыптасқан
ережелерді сақтай отырып, жеке меншікке айналдыра алады.
Тауарларды сату қоғам мҥшелеріне нақты ақшаға немесе кредитке
беріледі. Бӛтен адамдарға тек нақты ақшаға сатылады. Кредиттің берілуі
және оның ережелері қоғам мҥшелерінің жалпы жиналысында шешіледі.
Екiншi тарау. Қоғамның қаржысы. §4-§10. Қоғам қаржысы айналмалы
145
капиталдан және қордағы артық ақшадан қҧралады. Айналмалы капиталдың
ӛзi мҥшелiк пайдан, заемдардан қҧралады. Айналмалы капитал қоғамның
сауда операциялары және кҥнделікті шығындарға қызмет етеді. Ал қоғамдағы
артық ақшалар қоғамға кiру тӛлемiнен, сауда кiрiсiндегi жылдық тҥсiмнен,
кездейсоқ пайдадан, есеп кiтапшаларын сатудан тҥскен соммадан жиналады.
Ҥшiншi тарау. Қоғамның қҧрамы, мҥшелерiнiң қҧқықтары, мiндеттерi.
Достарыңызбен бөлісу: |