Национальной академии наук республики казахстан

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
192  
12 «Сарыарқа»,1917, №2,19 маусым 
13 Ə.Бөкейханов. Таңдамалы. – А., 1995, 414б 
14  Уральские областные ведомости. 1917. 19 маусым. 
15  К.Нүрпейіс.  Алаш һəм Алашорда. – Алматы, 1995. – 101б 
16  ҚРПМ. 811 қор, 7-тізбе,4-парақ 
17 Н.Мартыненко.  Алаш-Орда (сб.  документов). – Алматы, 1992. – с.75 
18 Бұл да сонда. 77-б 
19 К.Нүрпейіс.  Алаш һəм Алашорда. – Алматы, 1995. – 102б 
20 Бұл да сонда. 78-б 
21 С.Сейфуллин.  Тар жол тайғақ кешу. –Алматы, 1988. – 61б 
22 Бұл да сонда. 69-70-б. 
23 ҚРПМ. 811 қор, 7-тізбе, 29-іс,139-парақ. 
24 ҚРПМ. 811 қор, 7-тізбе, 6-іс, 6-парақ. 
25 ҚРПМ. 811 қор, 7-тізбе, 29-іс,139- парақ. 
26 Ж.Ақбай. Жаһанша. – Орал, 2008. – 79-80б. 
27 К.Нүрпейіс.  Алаш һəм Алашорда. – Алматы, 1995. – 156б 
28 Бұл да сонда. 
29 Ж.Ақбай.  Жаһанша. – Орал, 1994. – 93б 
30 Яицская воля. 1918. 27 мамыр.  
31 Н.Мартыненко.  Алашорда.  – Алматы, 1992. – с.93. 
32Ғ.Əнес, М.Тəж-Мұрат. Батыс Қазақстан облысының энциклопедиясы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. – 419б. 
33 С.Сүйінов.  Бөкей Ордасы. – Алматы, 2000. – 168-169б. 
34 «Қазақ» газеті, 1918. 30 шілде.  
 
 
Н.ОҢҒАРБАЙ 
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының аға ғылыми қызметкері, ф.ғ. к. 
 
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ОНОМАСТИКАЛЫҚ ТОПТАСТЫРУДЫҢ 
САЛЫСТЫРМАЛЫ-АНАЛИТИКАЛЫҚ  СИПАТЫ 
 
Аннотация 
 
Мақалада  топонимдік  классификациялардың  (топтастыру)  қысқаша  тарихы  қарастырылған. 
Қазақстанның  аймақтық  классификациясының  географиялық  атауларына  қысқаша  салыстырмалы  талдау 
берілген.  Ұлттық  топонимияны  басқа  да  түрік  тілдермен  салыстырмалы  аспектте  қарастыру  қажеттігі  баса 
айтылған. 
Тірек сөздер: топонимия, ономастика, тарихи-салыстырмалы, классификация, қазақ ономастикасы. 
Ключевые слова: топонимия, ономастика, историко-сравнительный, казахская ономастика. 
 
Тілдік материалды зерттеу əдіс-тəсілдері уақыт озған сайын дамып, жетіле  түсуі диалектикалық 
заңдылық.  Ұлттық  тіл  білімінің  зерттеу  деңгейі  де  замана  талабына  қарай,  əлемдік  лингвистика 
ғылыми  даму  үдерісіне  сай    күрделене  түсуде.  Қазақ  ономастикасы  да  ғылыми-деректік  қоры, 
зерттеу  əдіс-тəсілдері  де  ғылымдағы  өзгеріс-жетістіктерден  тыс  қалмай,  əдістанымдық  тұрғыдан 
толыға  түсті.  Зерттеуші  ғалымдар  Т.Жанұзақ  пен  Қ.Рысберген  қазақ  ономастикалық  ғылымының 
даму жолын талдай отырып, зерттеу ерекшеліктеріне қарай кезең-кезеңге бөліп қарастырған [1].  
 Өткен  ғасырдың 80-90-шы  жылдары  қазақ  ономастикасының,  оның  ішінде  топонимияның 
қарқындап  дамуымен  ерекшеленсе,  90-жылдардың  соңына  қарай  зерттеу  парадигмасы  жаңа 
антропоөзектік  бағытқа  бет  бұра  бастады.  Аталмыш  мерзімдегі  қазақ  топонимистердің 
зерттеулеріне тоқталар болсақ, бұл кезеңде еліміздің  əр аймағының жер-су атаулар ерекшеліктерін 
айқындап-айшықтап берді деуге болады. 
Аймақтық 
топонимиядан 
қорғалған 
ондаған 
диссертациялық 
жұмыстар 
ұлттық 
топонимиямыздың бойындағы ұлттық ерекшеліктерді жер-су атауларының  табиғи-географиялық, 
жер  бедері,  рухани-діни,  тұрмыстық  сипатының  жалпы  бейнесін  сипаттап  берді.  Бұл  кезеңдегі 
негізгі 
зерттеу 
тəсілі 
ретінде 
тарихи-салыстырмалы, 
типологиялық, 
этимологиялық, 
детерминативтік,  классификациялық,  яғни  тақырыптық  топтастыру  əдіс-тəсілдер  кеңінен 
қолданылып,  айтарлықтай  нəтижеге  қол  жеткізді.  Баршамызға  белгілі    аталған  əдіс-тəсілдер 
дəстүрлі  құрылымдық  жəне  лексика  –семантикалық  зерттеу  əдістеріне  жатады.  Басқаша  айтсақ, 
бұл  əдіс-тəсілдерді  қолдану,  зерттеу  барысында  қол  жеткізген  ғылыми  нəтижелер  
лингвистикадағы,  оның  ішінде  ұлттық  ономастикадағы  жаңа  антропоөзектік  бағыттағы 
зерттеулердің іргетасы, ғылыми бастамы ретінде бағаланады. 
Ономастикалық, оның ішінде топонимдік классификация тарихына азды-кем ілгерілесек, славян 
топоимиясында чех ғалымдары сөз бастаған болатын. 
Топонимдік  атауларды  топтастыру  дəстүрін  ғылыми  тұрғыда  зерделеген  В.Ташицкий,  өз 
кезегінде  алғашқы  топтастыру  əдісін  славян  (чехтардың)  тіліндегі  жер-су  аттарын  зерттеген 
көптеген ғалымдарды атай келе, Францишек Палацкийдің (1834) классификациясына ерекше назар 

№6. 2013  
 
 
193 
аударады.  Ол    жер-су  атауларын  екі  топқа  бөліп  қарастырған: 1) елді  мекенді  салдырған  немесе 
иесі болған адамның есіміне байланысты атаулар; 2) табиғи жағдайға орай берілген атаулар. Өзіне 
дейінгі  ғалымдардың  топтастыруларын  тілден  тыс  кеткен  деп  санаған  В.Ташицкий (1958) өз 
жүйесін  құрады.  Ол  өзі  зерттеген  елді  мекен  атауларын  ескі  əдіспен  үлкен  екі  топқа  бөлді:  А - 
əрқашан  елді  мекен  атаулары  болған  атаулар;  В – бұрын  адам  есімі  болып,  кейін  топонимге 
айналған  атаулар.  Əр  топтың  ішінде  тарихи-этнографиялық  жəне  тілдік  бөлімдер  енгізді.  Содан 
соң  қалған  материалдарды  С – екі  ұғым  беретін  атаулар  жəне  Д  түсініксіз  атаулар  деп  бөліп 
тастайды [2, 158]. Жер-су атауларын топтастыру тарихын жан-жақты зертеген белгілі орыс ғалымы 
А.В.Суперанская,  олардың  артықшылықтары  мен  кемшіліктерін  ескере  отырып,  өз  жеке 
классификациясын  ұсынады.  Ономастикалық  классификация  барысында  атауларды  қандай  да  бір 
тілге,  жерге,  хронологиялық  бөліктерге,  əлеуметтік  формацияларға  қатыстылығына  байланысты 
қарастыруға 
болатындығын 
айтады. 
Сөйтіп, 
ғалым 
атаулардың 
лингвистикалық, 
экстралингвистикалық қырларын  алға тарта отырып, мынадай топтарда қарастырады: 
1. 
Атауланатын нысанамен байланысты классификация; 
2. Табиғи жəне жасанды жолмен пайда болған атаулар; 
3. «Микро» жəне «макро» өлшемі бойынша топтастыру; 
4. 
Атаулардың құрылымдық классификациясы; 
5. 
Хронологиялық классификация; 
6. 
Атаулардың  олардың  уəжділігімен  байланысты  классификация  жəне  жанама  түрде 
қосарланып жүретін этимологиялық топтастыру; 
7. 
Атауларды олардың мазмұнындағы ұғыммен байланысты топтастыру; 
8. 
Тіл- Сөйлеу дихотомиясымен байланысты классификация; 
9. 
Стилистикалық жəне эстетикалық классификация [2,159]. 
Байқасақ, жалқы есімдерді бұлай топтастыру олардың əртүрлі қырларына қатысты келеді, яғни 
аталған классификациялар барлық атауларға бірдей тəн еместігін көрсетеді. Алайда барлық жалқы 
есімге ортақ қасиет  ретінде кез келген топтастыруда ең алдымен оның заттық–номинативтік, яғни 
аталымдық  ерекшелігі бірінші орынға шығатындығын айта кету керек. 
Тіл білімі ғылымы, оның ішінде ономастиканың эволюциялық даму барысында қазіргі заманауи 
зерттеулерде  қоршаған  ортаны,  жалпы  этномəдени,  ономастикалық  кеңістікті  идеографиялық 
аймақтарға жіктеп қарастыру аса өзекті болып отыр. Оның өзі  адамзаттың барлық тіршілік аясын 
қамтитын жəне  іштей тармақталып кететін, мəселен, ак. Ə.Қайдар ұсынған Адам, Қоғам, Табиғат 
ірі бірнеше кешенді секторға бөлінеді.  
Этнологиялық  кеңістіктегі  Адам,  Қоғам,  Табиғат  əмбебап  идеографиялық  құрылымдарының 
тармақ,  жіктемелерін  құрайтын  концептуалдық  жүйелер,  яғни  ұлттық  топонимдік  атаулар, 
қоршаған  ортаны  қабылдау,  ат  беру  қазақ  халқының  дүниетанымы  сүзгісінен  өткен,  ұлттық  сана 
елегінен  өткізілген  тілдік-менталдық  бірліктер [3, Рысберген  Қ. ].  Жаңа  антропоөзектік  үдеріске 
сай  бұл  идеографиялық  аймақтар  этностың  ғалам  бейнесінде    көптеген  концептілік  өрістерде 
жаңғыртылып, көрініс табады. 
Қазақ  ономастикасы,  нақтырақ  айтсақ,  жер-су  аттарын  лексика-семантикалық,  тақырыптық 
топтар мəселесіне қатысты қазақ, түркі тілдес топонимия саласындағы  ғалымдары да ауқымды еңбек 
атқарды.  Өткен  ғасырдың 70-80 жж.  түркі  тілдес  ұлттық  топонимиясын  лексика-семантикалық 
жағынан  топтастыру  А.Əдбірахмановтың,  С.Атаниязовтың,  Г.Ф.Саттаровтың,  Қ.Қоңқабаевтың, 
О.А.Сультаньяевтің,  А.А.Камаловтың,  О.Т.Молчанованың  еңбектерінде  орын  алады.  Ал  түркі 
тілдеріне ортақ боларлықтай  жер-су атауларын жан-жақты топтастыру Ресей жеріне қарасты таулы 
Алтай өңірін зерттеген О.Т.Молчанованың еңбегінде  «Адам» жəне «Табиғат» деген  үлкен екі топта 
берілген [4]. Бұл  топтар  іштей  көптеген  ірілі-ұсақты  тақырыпшаларға  жіктеле  түскен.  Қазақ 
топонимиясында  А.Əбдірахманов  жер-су  атауларын  алғаш  рет  лексика-семантикалық  топтастыру 
барысында жасалу жолдарына қарай 14 топқа бөлген. /5 -10.37/. 
Қазақ  жеріне  қарасты  таулы  Алтай  өңірінің  орографиясын  зерттеген  Б.Бияровтың  өзі  
топонимдерді төмендегідей лексика-семантикалық тақырыптарға бөліп қарастырады. 
Белгілі  ономаст  ғалым  Т.Жанұзақов: «Қазақстан  жер-су  аттарының  (топонимдерінің)  лексика-
семантикалық  классификациясына  назар  аударудың  ең  басты  мəні-топонимдерді  лексикалық 
тұрғыдан  топқа  бөле  отырып,  мəн-мағынасын  ашу,  олардың  адамның  іс-əрекет,  тұрмысы, 
қоғамдық өмірмен байланысын анықтап білу болып табылады» деп қазақ ономастикасы алдындағы 
міндетін түйіндеп кетеді /  6,29/. 
Б.Бияров  классификация  мəселесін  қарастыру  барысында  мынадай  қорытынды  жасайды: 
«Ұлттық кəсібі бір, көшпелі өмір барысында мидай араласып өскен, тілінде ала-құлалық жоқ қазақ 
халқының жер-су аттарын лексика-семантикалық тұрғыдан топтастырғанда жалпы ұқсастық болуы 
–  заңды  құбылыс.  Сондай-ақ,  көптеген  көршілес  (орал-алтай  тектес)  халықтардың  ұқсас  табиғи 
географиялық  жағдайда  қатар  тіршілік  жасауда  дəстүрлі  мəдениетінде,  этнографиялық 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
194  
салттарында, тілдерінде, жер-су атауларында қатар қалыптасып, қатар даму нəтижесінде көптеген 
паралельдер,  ұқсастықтар  болуы  да  заңды.  Сондықтан  ономастикада  жер-су  аттарын  лексика-
семантикалық сипатына қарай топтастыру қалыптасқан» [7,47]. 
Ол Өр Алтайдың жер-су атауларын негізгі мынадай топтарға бөледі:  
1. Қоршаған ортаның геофизикалық ерекшеліктерін сипаттайтын оронимдер. 
2. Адамның іс-əрекеті мен тұрмыс-тіршілігіне байланысты оронимдер. 
3. Жануарлар дүниесіне байланысты қалыптасқан оронимдер. 
4. Өсімдік əлеміне байланысты қалыптасқан оронимдер. 
Топтастыру  құрамында  міндетті  түрде  болуға  тиісті  түр-түс,  сан-мөлшер,  этноним, 
антротопоним  т.б.  тармақтарын  халықтың  рухани  байлығы,  діни  көзқарасы,  менталитетімен 
байланысты  болғандықтан,  этнолингвистикалық  сипат  тұрғысынан  қарай  қажеттігі  туатындығын 
айта келе, əрі қарай төмендегідей жіктей түседі:. 
1.Қоршаған  ортаның  геофизикалық  ерекшеліктерін  сипаттайтын  оронимдер:  а)  жер  бетінен 
көтеріңкі жатқан бедерді білдіретін атаулар; 
ə) жер бетінен төмен жатқан бедерді білдіретін оронимдер 
б) жер бетінің бейтарап бедерін білдіретін оронимдер 
2.Адамның іс-əрекеті мен тұрмыс-тіршілігіне байланысты оронимдер. 
а) Мал шаруашылығына байланысты қалыптасқан оронимдер: 
1) мал жəне басқа үй жануарлары туралы əртүрлі мəлімет беретін оронимдер: 
2. малдың қысқы, жазғы тұрақтары, өрісі жөнінде мəлімдеме беретін орнимдер: 
3) малға жайылым болатын шөпті, сазды жерлердің аты: 
4) мал суаттарын білдіретін атаулар: 
5) мал айдап өтетін тау жолдары, өткелдерге байланысты атаулар: 
6) мал шаруашылығына қатысты табиғат құбылысы мен ауа-райына байланысты атаулар: 
 3. Егін шаруашылығына байланысты атаулар. 
4. Оңтүстік Алтайға тəн басқа кəсіп түрлеріне байланысты атаулар: 
аңшылық::  Аюалған,  Аюбасқан,  Аюбаспа,  Аюшы,  Асылбайбаспа,  Мұндағы  саты – бұғы  өрісін 
қоршайтын биік шарбақ (маральник); 
омарта шаруашылығы.. Араның ұясы, Арашы, Климов пасекасы, Түбектегі пасека т.б. 
Жануарлар дүниесіне байланысты қалыптасқан атаулар. 
Өсімдіктер əлеміне байланысты қалыптасқан атаулар. 
Жергілікті тіл ерекшеліктеріне байланысты кездесетін орографиялық терминдер. 
Қазақ  Алтайының  жеріндегі  жер-су  атаулар  құрамында  Қазақстанның  басқа  аймағында 
кездеспейтін  мынадай  географиялық  терминдер  бар,  сондықтан  бұл  мəселе  Б.Бияровтың 
жұмысында тиянақты қарастырылғандықтан, толығырақ тоқталуды жөн көрдік: 
атқы – Əдеби тілдегі «сел» сөзіне балама болады. 
бөртек  –Əдеби  тілдегі  «бөктер»  сөзінен  метатеза  арқылы  пайда  болды  деуге  басқа  аймақта 
кездеспейді.  Бұл  орографиялық  термин  монғолдың  болдог  «төбе», «төбешік», «дөң», «дөңес» 
сөзінен шығуы мүмкін дейді [7]. 
көшкі  –Таудың  жылда  қар  сырғып  түсетін  қия  беттері.  Əдеби  тілде  «көшкін»  түрінде 
қолданылады.  
кейкең – Үшкейкең,  Ойкейкең  (Катонқарағай  ауданы).  Ойыстау  келген,  иіліңкі  жерлер.  Əдеби 
тілде кездесетін «қайқаң» географиялық терминінің жіңішке айтылуы: қайқаң>кейкең. 
қалақ – Үлкен  Қалақ,  Кішкене  Қалақ  (Катонқарағай  ауданы).  Тік  тау  бетіндегі  қалақбастанып 
ашық  тұрған  екі  алаңқы. «Қалақ»  сөзі  шығыста  əуелден  «қасық»  мағынасын  беретін  диалекті 
болатын (Ж.Болатов).  
шашын – Бірінші  Шашын,  Екінші  Шашын  (Катонқарағай  ауданы).  Қар  көшкіні,  тас  т.б.  түсіп 
тұратын  қия  беттер.  Əдеби  тілде  жауын-шашын  қос  сөзінің  екінші  сыңарында  келетін  бұл  сөз 
монғолдың цас(ан)/часун «қар» сөзі болса керек.  
шұрық – Шұрық,  Тарының  Шұрығы  (Катонқарағай  ауданы).  Тау  арасындағы  шұңқыр,  ойық 
жер. Шұңқыр сөзінің диалекті нұсқасы болуы мүмкін: шұрық тесік, шұрқылтай «бұғана үстіндегі 
ойық жер» сөздеріндегі түбір шұрқ/шұрық «шұңқыр» мағынасын береді. Болмаса монғолша ширх 
«қалың», «ну» (орман) сөзінен алынған. Бұл жерде орман да бар, бірақ жердің шұңқырлық белгісі 
басым. Бұл термин Қазақстанның өзге өңірлерінде, əдеби тілде де қолданысқа ие термин. 
шүріш – Шүріштоғай  (Катонқарағай  ауданы),  Шүріш  жартасы  (Күршім  ауданы).  Мұндағы 
шүріш – қалың,  көп  деген  мағынада.  Түркілердің  мəнжүрлерді  көптігіне  қарай  «шүршіт»  деп 
атаған  сөзінің  өзгерген  түрі  Шүршіттоғай>Шүріштоғай.  Екінші  атаудағы  Шүріш – этноним  не 
антропоним [7]. Б.Бияровтың  келтірген  бұл  жергілікті  терминдері  қазақ  жерінің  жер-су  атаулары 
құрамындағы  географиялық  терминдерге  қатысты  мысалдары  өзге  аймақ  апеллятивтерімен 
салыстырмалы талдау жүргізу үшін өте құнды дерек болып табылады. 

№6. 2013  
 
 
195 
Б.Бияров  діни  наным-сенімге  байланысты  атаулардың  арасында  Табын  Богда  ола,  тау 
жотасының  атауын  келтіреді,  ол  Оңтүстік  Алтай  жотасы  шығысында  осы  тауға  барып  тіреледі. 
В.В.Сапожников  бұл  оронимді  «Пять  святых  гор»  деп  аударған.  Қазақша  «Бес  əулие  тау»  мəнін 
береді: монғ. тав(ан) «бес», богд «асқан білгір кісіге берілетін атақ, əулие», олаа «тау». Бұл таудың 
басын қар басқан бес шыңы болғандықтан, Бес əулие тау деп атаған. Монғол қазақтары Бес боғда 
деп  атайды.  Мұнда  да  тауға  табынатын  дəстүр  айқын  сезіліп  тұр  дейді [7,61].  Мұнда  Алтай 
өңірінің монғолтектес тайпалармен тарихи шекараластығы мен ерте кезден тілдік қарым-қатынасы 
көрініс  тапқан.  Ал  мұндай  атаулар  Қазақстанның  өзге  өңірлерінде  кездеспейтіндігін  басқа  аймақ 
топонимиясының діни наным-сенміге байланысты материалдарынан байқауға болады. 
Түр-түске    жəне  сан-мөлшерге  байланысты  атауларды  жасауға  қатысатын  тілдік  элементтер 
монғол тілінің ықпалын айқын көрсетіп тұр, бұл осы аймаққа ғана тəн екендігін байқау қиын емес. 
Мəселен, «Аймақ оронимдерінің ішінде монғол тілінің сан есімі арқылы жасалған атаулар да жоқ 
емес. Мысалы: Доланқара (Долоонхар) – Жетіқара, Табынсалагол – Бессалалы өзен, Табын Богда 
олаа – Бес  əулие  тау.  Катонқарағай  ауданындағы  Найман  жұрт – этнотопонимі  де  монғолдың 
найм – «сегіз» саны арқылы жасалған»[7,62]. 
Оңтүстік  Алтайды  мекендейтін  қазақтардың  негізгі  бөлігі  наймандар  мен  керейлерден 
құрылғандықтан  генотопонимдер  мен  этнотопонимдердің  дені  осы  екі  рудан  тарайтындығы 
көрсетілген. 
Анатомиялық атауларға байланысты қалыптасқан  жер-су атаулар табиғатын Қ.Рысберген мен 
Б.Бияров жан-жақты қарастырып, оған қатысты соматикалық терминдерді түгелдей дерлік жіктеп 
берген.  Б.Бияров 41 терминді  келтірсе,  Қ.Рысберген 43 жер-су  атауларын  жасауға  қатысатын 
соматикалық  терминдер  тізімін  карта  түрінде  көрсетеді. «Ұлттық  топонимикада  да  жер-су 
атауларын жасауға соматикалық атаулардың белсенді түрде қатысатындығы туралы зерттеулерде, 
диссертацияларда, жеке мақалаларда сөз болады. Байқағанымыздай, қазақи топонимдік атауларда 
соматикалық  код  ерекше  орынға  ие,  себебі  адамның  төбесінен  табанына  дейінгі  соматикалық 
атаулар топонимдік кодта репрезенттеледі екен», -дейді [3,41]. 
Қазақстанның  аймақтық  топонимикондарындағы  ортақ  универсалия – ол  көптеген  жер-су 
атауларын  жасауға  қатысатын  соматикалық  апеллятивтер:  бас  (Айбас,  Кəрібас,  Ақсубасы,  Ақбас),  
мойын (Мойынөзек, Мойын, Мойнақ, Түйемойнақ), аяқ (Шүйкеаяқ, Аяққытүбек, Шірікаяқ, Аяқтомар), 
бет  (Жалғызбет,  Тайғанақбет),  азу  (Азубай),  ауыз  (Ауызтөбе,  Қандыауызкөл,  Байғанауызүй),  мұрын 
(Мұрынтал,  Құсмұрынқарағай,  мұрын  Толағай),  арқа  (Арқауыл,  Арқалық),  бауыр  (Бауырдағықора), 
буын  (Бесбуын),  бүйрек  (Қарабүйрек),  жал  (Ақжал),  жон  (Ақжон),  жамбас  (Қалысжамбас, 
Жамбасқұдық,  Саржамбас,  Сəлімжамбас),  көз  (Айнакөз,  Көзашар),  жүрек  (Қосжүрек,  Ортажүрек), 
қабақ  (Көкқабақ),  қабырға  (Қабырғатал,  Сұлуқабырға,  Қабырғақыстау),  қол  (Қолат,  Шағанқол), 
қолтық  (Аққолтық),  өзек  (Көкөзек,  Шолақөз,  Сарыөзек,  Кеңөзек),  табан  (Сартабан,  Сайтабан, 
Табантүбек), төбе (Көктөбе, Шалғынтөбе, Жуантөбе, Шошақтөбе), төс (Шұбартөс, Төсқайың), кіндік 
(Кіндікті, Кіндіктас, Кіндіктөбе), тұмсық (Сарытұмсық, Тайғанақтұмсық) т.т. 
Ал  жергілікті  кəсіп  түріне  қатысты  жəне  діни  ұғымдағы  жер-су  атаулары  мен  оларды  жасаушы 
апеллятивтердің  лексикалық  құрамы  мен  семантикасында  айырмашылық  бар  екен.  Мəселен, 
Оңтүстік Қазақстан топонимдерін тарихи-лингвистикалық тұрғыдан зерттеген Қ.Рысбергенова киелі 
ұғымдарды білдіретін апеллятивтер қатарына күмбез, зират, сағана, мазар, мола, ұңғы, қабір, бейіт, 
сөре  т.б.  жатқызып,  олар  арқылы  жасалған  топонимдерді  некроним  деп  атаса (3.77), Маңғыстау 
өңірінің  топонимиясын  зерттеген  Б.Көшімова    бұл  жақта  киелі  атауларды  жасауда  зират,  мола, 
бейіт, там, қауымдық, қорым, мешіт, əулие сөздері жиі қолданылатындығын айтады [8,58-61]. 
Осы  сынды  салыстырмалы  зерттеуді  тек  қазақ  топонимиясына  ғана  қатысты  емес,  ауқымды 
түркілік аяда жүргізген өзекті мəселеге айналып отыр. 
Қазақ  ономастикасының  жалпы  мəселелеріне  қатысты  осы  саланың  негізін  қалаушылар 
Ə.Абрахманов, Е.Қойшыбаев, Т.Жанұзақ, О.Сұлтаньяев, Е.Керімбаевтардың зерттеулерімен қатар, 
соңғы он-жиырма жыл ішінде аймақтық топонимика мəселелеріне қатысты көптеген жұмыстармен 
толыға  түсті.  Бұл  зерттеулер  лингвистикалық  сипатта  болғандығын  атап  көрсеткен  орынды. 
Топонимия  саласы  бірнеше  іргелес  ғылыми  салалардың  материалдары  мен  қатар  зерттеу  əдіс-
тəсілдерін қолданатын, яғни кешенділікті қажет ететін сала. Сондықтан  жер-су атаулар табиғатын 
əдебиеттанушылар,  тарихшы-этнологтар,  географтар  да  қолданады.  География  ғылымдары 
тұрғысынан  сараланған  арнайы  зерттеу  ретінде  Ғ.Қ.Қонқашпаевтың  географиялық  терминология 
мəселелеріне  арналған  димммммммммож2ссертациясын  айрықша  атауға  болады.  Жалпы 
топонимдердің  та2биғи  ортамен  байланысы  география  мамандары  Э.М.Мурзаев,  Ə.С.Бейсенова, 
С.А.Əбдірахманов, 
Б.А.Будагов, 
Ғ.Қ.Қоңқашпаев, 
А.П.Горбунов, 
К.Д.Каймулдинова, 
А.С.Омарбекова, Ə.Е.Аяпбекованың еңбектерінде көрініс тапты. 
География ғылымдары тұрғысында тұңғыш рет қазақ топонимдерінің ақпараттық жүктемесінің 
этноэкологиялық  негіздері  К.Д.Каймулдинованың  зерттеулерінде  талқыланса,  топонимияның 

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан  
 
 
   
196  
ландшафттар  динамикасы  жəне  табиғатты  қорғау  мəселелеріне  қатысты  қырларын  қазақ  жер-су 
атаулары  негізінде  географиялық  ғылымдар  тұрғысында  зерттеген  А.С.Омарбекова  жəне 
Ə.Е.Аяпбековалар  болды.  Павлодар  өңірінің  топонимдік  жүйесінің  геоэкологиялық  ақпараттық 
мəні    мен  тарихи  аспектіде  кандидаттық  жəне  докторлық  диссертация  деңгейінде  зерттеген  жас 
ғалым Қ. Сапаров [9] өте жақсы нəтижелерге қол жеткізіп, тілдік фактілерді географ маман ретінде 
өзіндік бірегей көзқараспен  терең зерттеген. 
Ұлттық топонимияда, аймақтық зерттеулерге салыстырмалы талдау мен қатар кешенділік сипат 
беру  үшін  оны  өзге  ғылымдардың  əдіс-тəсілдерімен  жетілдіру,  толықтыра  түсу  нəтижелі  болмақ 
деп ойлаймыз. 
 
ƏДЕБИЕТ 
 
1 Т.Жанұзақ, Қ.Рысберген. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен болашағы. - Алматы, 2004. 124 бет 
2 Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. –Изд. 2-е испр. –М.: Издательство ЛКИ, 2007.–  С.159. 
3 Рысберген Қ.Қ. Ұлттық ономастиканың лингвокогнитивтік жəне этномəдени негіздері. – А.: «Дайк-Пресс». -2011. 
4 О.Т.Молчанова. Структурные типы топонимов Горного Алтая. – Саратов.-1982. 
5 Əбдірахманов А. Қазақстан этнотопонимикасы. Алматы: Ғылым, 1979. - 127-6. 
6 Жанұзақов Т. Қазақстан географиялық атаулары. Алматы облысы.Алматы. Арыс, 2005,-255-б. 
7 Бияров Б. Өр Алтайдың жер-су аттары. – Алматы  2002. 180-б. 
8  Көшімова  Б.  Маңғыстау  киелі  жер-су  атауларының      этномəдени  негіздері//  Қазақ  тілінің 
лексикология,лексикография,  фольклортану  мен  көркем  аударма  мəселелері:  қалыптасуы,  дамуы  мен  болашағы. 
Т.Жанұзақтың 80 жылдығына орай өткізілген халықаралық ғылыми-теориялық конференция материялдары. –А. 2007.  
9 
Сапаров Қ.Т. Қазақстан топонимдерінің қалыптасуы мен дамуының географиялық негіздері (шығыс, солтүстік-
шығыс өңірлері мысалында) ДДА. -2010. – Алматы. 

жүктеу/скачать 2,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: