ТУҒан тіл / №1 (20), 2014 Редакция алқасы

ӨЗБЕкСТанДаҒы кІШІ ҚұРыЛТай

92

еске  алып  қалың  жұртшылыққа  ас  берілді.  Кіші 

құрылтайдың  соңғы  күні  Науаи    қаласындағы  

«Фарход»  атындағы    мәдениет  сарайында 

Қазақстан және Өзбекстан ақындарының айтысы, 

кешке  «Жастар»  амфитеатрында  Өзбекстан 

және  Қазақстан  өнер  шеберлерінің  және  жас 

орындаушыларының  қатысуымен  Гала-концерт 

болды.

ФУТБОЛ ТУРНИРІ

Футбол  турниріне  қатысқан  ойыншылардың 

достық  кездесуі  қызу  да  қызықты  болып  өтті. 

Кездесу  «Пахтакор»  ойыншыларының  пайдасына 

4:3  болып  аяқталды.  Футболшылардың  тартысты 

ойынынан  қанаттанған  жанкүйерлер  көпке  дейін 

қуаныштарын  баса  алмай,  стадионды  бастарына 

көтерді. 

ЖОЛДАУ ӘР ЖҮРЕККЕ ЖОЛ ТАРТТЫ

Турнирден  соң  Өзбекстандағы  қазақ  ұлттық 

ұйымдарының  өкілдері,  қазақ  ақсақалдары  мен 

белсенділері  және  Елшілік  өкілдері,  сондай-

ақ  қазақстандық  делегацияның  қатысуымен  ҚР 

Президенті  Н.  Назарбаевтың  «Қазақстан  жолы 

–  2050:  Бір  мақсат,  бір  мүдде,  бір  болашақ» 

Жолдауын  насихаттау  және  түсіндіру  бойынша 

дөңгелек  үстел  отырысын  өткіздік.  Онда 

Бас  демеушіміз  «Самұрық-Қазына»  АҚ-ның 

қаржылай  көмегімен  жарық  көрген  Жолдаудың 

мәтіні  басылған  қазақ  және  өзбек  тілдеріндегі 

кітапшасы  таратылды. Дөңгелек үстел жиынының 

модераторы  болған  М.  Әуезов  атындағы  әдебиет 

және  өнертану  институтының  жетекші  ғылыми 

қызметкері  Амангелді  Оразбайұлы  қазақ  мәдени 

орталықтарының  шетте  жүрген  қазақ  ұлтының 

туған  тілін,  салтын,  дәстүрін  сақтау  бойынша 

жасап  отырған  қызметтерінен  мысал  келтіре 

отырып  Жолдауды  жиналған  қауымға  жан-жақты 

түсіндірді.  Жолдауды  ықыласпен  тыңдаған 

қатысушылар,    өз  ойларын,  сұрақтарын  қойып 

мазмұнды жиналысқа ризалықтарын білдірді. 

Өйткені ҚР Президентінің Жолдауын естігенмен 

толық мәтіні Өзбек еліне әлі жете қоймаған. Себеп, 

басқа  мемлекеттер  сияқты  оларда  ғаламтор, 

газет-журналдар  емін-еркін  қолданыста  жоқ. 

Бірақ та Қазақ Елі атанатынымызға ана тіліміздің 

Мәңгілік  елдің  тілі  болатынына  қуанышты  және 

Атажұрттың  экономикалық  дамуы  мақтаныш 

сезімдерін туғызады. Дөңгелек үстел отырысының 

барысын  фототілші,  «Алтын  бесік»  журналының 

фотокорреспонденті, 

қазақ 

диаспорасының 

ардагері Марат Арын түсіріп отырды.

КІШІ ҚҰРЫЛТАЙ АЯСЫНДАҒЫ 

«ДОСТЫҚ» ФЕСТИВАЛІНІҢ 

САЛТАНАТТЫ АШЫЛУЫ

Кіші  құрылтай  аясында  өтетін  «Достық» 

фестивалі  Өзбекстан  жерін  мәңгілік  мекен  етіп 

жатқан  бабамыз  Әйтеке  бидің  370  жылдығына 

орайластырып  ұйымдастырылған  екен.  Осы 

шараға қатысу мақсатында Қызылорда облысының 

басшылығы,  құрметті  азаматтары,  өнер  адамдары 

келіпті.  Зәулім  «Теміржолшылар»    сарайы 

салтанатқа  қатысуға  келген  халыққа  лық  толды. 

Қазақстаннан  келген  өнер  иелерінің  өнерін 

тамашалауға жиналған халықтың құшағында шоқ-

шоқ гүл. Ең алдымен қазақ және өзбек тілдерінде 

фестивальдің  ашылуын  жариялап  Өзбекстандағы 

республикалық қазақ ұлттық-мәдени орталығының 

басшысы  Марат  Үкібаев  сөз  сөйледі.  Екі  елдің 

достығы  мен  бірлігін  баяндап,  Кіші  құрылтай 

93

ӨЗБЕкСТанДаҒы кІШІ ҚұРыЛТай

аясында өтіп жатқан шараларға  ақжол тіледі.

Ән мен жырдың шашуын Қызылорда облыстық 

филармониясының  ұлттық  оркестрі  бастап, 

тартымды күйлері мен жағымды әндерін көпшілікке 

ұсынды.  Дүниежүзі  қазақтары  қауымдастығының 

атынан  барған  «ДеНар»  тобының  жігіттері 

танымал қазақ әндерін орындап шықты. Одан соң 

Дәурен  Жанарбек  термелетіп,    Қытайдан  оралған 

жас  әнші  Бибігүл  Қилымхан  халық  әндерін 

эстрадалық  үлгіге  салып,  домбырамен  дәстүрлі 

әндерді  төгілдірген  Уатқан  Зақанқызы  халықтың 

құлақ  құрышын  қандырды.  Соңынан  жергілікті 

өнерпаздар да сахна төрінен орын алып, концертке  

өз үлестерін қосты.

Құрылтайдың  алғашқы  күні  Елшіліктің 

кешкі  асымен  аяқталды.  Өзбекстандағы  қазақ 

диаспорасының  көрнекті  өкілдері,  ақсақалдары 

мен  белсенділері,  жастары  жиналған  дастархан 

басында  республикалық  қазақ  ұлттық-мәдени 

орталығының  басшысы  Марат  Үкібаев  ардагер 

азаматтарға, 

Қауымдастық 

делегациясының 

басшысы Уатқан Ботагөз мен Жанболат Аупбайдың 

иықтарына шапан жапты.

  Қазақстандық  делегация  өз  тарапынан  сыйға 

«дәстүрлі  Мың  ән»,  «дәстүрлі  Мың  күй»  CD-

дискілері  жинағының 2 данасын, Қауымдастықтан 

жарық көрген марқұм танымал әнші, сазгер Ермұрат 

Зейіпханның  CD-дискісін,  Қытайдың  шертпе 

күйлері  мен  Баян-Өлгийдің  70  жылдығына  орай 

шыққан  Меруерт  Башайқызының  орындауындағы 

халық  әндерінің  CD-дискілерін  және    ұлттық 

нақыштағы 4 қазақы шапан табыс етті.

Келесі  күні  таң  алдында  Нұратадағы  шараға 

қатысу  мақсатында  қазақстандық  делегация  мен 

бір  топ  диаспора  өкілдері  отырған  автобус  жолға 

шықты.  Нұратаға  келіп  жеткен  соң  Әйтеке  би 

бабамыздың  жатқан  кесенесі,  мұражайы  мен 

мешіттен  тұратын  кешенде  өткен  дүбірлі  жиынға 

қатысып, соңынан Әйтеке биге бағыштап берілген 

үлкен асқа қатыстық.

Ертеңіне  Науаи  қаласына  жеткен  біздер 

«Фарход» 

атындағы 

мәдениет 

сарайында 

өткен  Қазақстан  мен  Өзбекстан  ақындарының 

айтысын 

тамашаладық. 

Кешкілік 

Науаи 

қаласындағы  зәулім  «Жастар»  амфитеатрында 

Өзбекстан  және  Қазақстан  өнер  шеберлерінің 

және  жас  орындаушыларының  қатысуымен 

өткен  гала-концертті  көрді.    Қазақстандық  өнер 

жұлдыздарының 

орындауындағы 

«Алатау», 

«Аманат», «Ағажай Алтайдай жер қайда», «Аққұм» 

т.б.  әндері  тыңдарман  қауымды  тебірентіп,  олар 

өнерпаздарды гүл шоқтарына көмді. 

Осылайша  зымырап  өте  шыққан  Кіші 

құрылтайдың  бағдарламасындағы  барша  шаралар 

өз ретімен атқарылды. Ал қазақстандық делегация  

мойнына  артқан  міндетті  абыроймен  орындады 

деген ойдамыз.

«Тәшмат»  әкаларына  еліктеп,  бойларындағы 

қазақылықтың  бояуы  солғын  тарта  бастаған 

ағайындарымыз 

кіші 

құрылтайға 

келген 

қазақстандықтарды  көріп  көзайым  болды. 

Көзбе-көз  көріп,  тілдесіп,  қазақтың  ән-күйі 

мен  дәстүрлі  ән-жырын  тыңдаған  соң,  біздерге 

олардың  қара  көздерінен  ағайыншылықтың 

жылы  ұшқыны  көріне  бастағандай  сезілді.  Біз  өз 

тарапымыздан  шетелде  өмір  сүріп  жатқан  қазақ 

ағайындарға  арналған  іс-шараларға  қаржылай 

қолдау көрсетіп, Бас демеушіміз болған «Самұрық-

Қазына»  акционерлік  қоғамына  шынайы  ықылас-

ілтипатымызды  білдіре  отырып,  Өзбекстанды 

мекен  еткен  барша  қазақ  қандастарымыздың 

атынан ризалығымызды жеткіземіз.

Гүлсім ОМАРОВА, 

Қауымдастықтың анықтама-ақпараттық 

бөлімінің меңгерушісі.

Алматы-Ташкент-Нұрата-Науаи-Алматы

ТІЛІ МЫҚТЫНЫҢ – ЕЛІ МЫҚТЫ 

94

Дуадақтар – құстардың тырнатектестер тобына 

жатады,  өйткені  олардың  шығу  тегі  тырналарға 

ұқсас  болып  келеді.  Кейбір  биолог-ғалымдар 

дуадақтарды өз алдына жеке отряд деп те санайды. 

Олардың  сыртқы  түрі  тауықтарға  ұқсас  болып 

келеді.  Қазіргі  кезде  дуадақтардың  11  туысқа 

жататын 24 түрі дүниежүзінің түрлі аймақтарында 

таралған.

Дуадақтардың  Қазақстан  аумағында  дуадақ 

(Дрофа-Otis tarda), жорға дуадақ (Дрофа-Красотка-

Chlamydotis  undulata),  безгелдек  (Стрепет-Otis 

tetrax) деген 3 түрі кездеседі.

Бұл құстың дене тұрқы ірі немесе орташа тұлғалы 

болып  келеді.  Олардың  үш  саусақты  аяқтары 

біршама  ұзындау  әрі  мықты,  құрлықта  жүруге 

және  жүгіруге  жақсы  бейімделген.  Дуадақтардың 

мойны жіңішкелеу, басы кішілеу болады. Олардың 

қауырсындарын майлап тұратын құймышақ бездері 

болмайды.  Қауырсындары  түлеген  кезде  ұсақ 

ұнтақ тәрізді болып түседі. Қатты нөсерлі жаңбыр 

жауған кезде немесе кенеттен қарлы аязды күндері 

дуадақтардың  қауырсындары  денесіне  жабысып, 

жақсы  жүгіре  де,  ұша  да  алмайды.  Дәл  осындай 

кездерде дуадақтарды оңай ұстап алуға болады.

Дуадақтардың  қораздары  мен  мекиендерінің 

жұп  құруында  да  өздеріне  тән  ерекшеліктері 

болады.  Бұл  кезде  қораздары  түрлі-түсті 

қауырсындарын  ерекше  құбылтып,  әртүрлі 

Жорға дуадақ

қимылдар  жасап  билейді.  Осындай  «билері» 

арқылы дуадақ қораздары мекиендерін жұп құруға 

ынталандырады.  Оны  «күйойнақ»  деп  атайды. 

Қораздары  құйрық  қауырсындарын  жоғары 

көтеріп,  қанаттарын  қайқайтып,  бастарын  артқа 

қарай кекжитіп, мойын тұсындағы қауырсындарын 

тікірейтіп «билей» бастайды.

Қазақстанда  таралған  дуадақтардың  3  түрі 

де  жыл  құстарына  жатады,  яғни  олар  көктемнің 

наурыз-сәуір  айларында  ұшып  келіп,  күздің 

қыркүйек-қазан  айларында  жылы  жаққа  ұшып 

кетеді.  Елімізде  кездесетін  дуадақтың  3  түрі  де 

сирек кездесетіндіктен және санының аз болуына 

байланысты Қазақстанның Қызыл кітабына (2010 

ж.) тіркелген.

Елімізде  кездесетін  дуадақтың  ерекше  бір 

түріне  –  жорға  дуадақ  жатады.  Ол  құрлықта  өте 

жылдам  жорғалап  жүгіре  алатындықтан  «жорға 

дуадақ»  деп  аталған.  Оның  дене  тұрқы  орташа, 

салмағы  1,5-2  келіні  құрайды.  Дене  тұлғасының 

ұзындығы 65-75, әрбір қанатының ұзындығы 35-40 

сантиметрді құрайды.

Жорға  дуадақтардың  өзіне  ғана  тән  басқа 

дуадақтардан  ерекшеліктері  бар.  Мысалы, 

жорға  дуадақтың  мойнының  алдыңғы  тұсында 

шоқтанып  орналасқан  әрі  ұзыншалау  болып 

келетін қара және ақ түсті қауырсындары болады, 

ТІЛІ МЫҚТЫНЫҢ – ЕЛІ МЫҚТЫ 

95

оны  құс  «жағасы»  деп  атайды.  Жорға  дуадақтың 

қораздары  мекиендерінен  ірілеу  болып  келеді 

және  қораздарының  қауырсындары  ұзын  әрі 

түрлі-түсті болып келуімен ерекшеленеді. Құйрық 

қауырсындары жалпақ (шаршы пішінді), түсі құм 

түстес  онда  жіңішкелеу  келген  төрт  қарақошқыл 

көлденең  жолағы  болады.Жорға  дуадақтың  осы 

«жағалы»  қауырсындары  қораздарына  күйойнақ 

кезінде  ерекше  көрік  беретіндіктен,  оны  кейде 

«әсем  дуадақ»  (орысша  –  дрофа  красотка)  деп 

те  атайды.  Жорға  дуадақ  далалы,  шөлейтті  және 

шөлді аймақтарда құмды жалдардың жиектерінде 

жүріп,  қауіп  төнген  кезде  құм  жиектерінің 

бойымен  ирелеңдеп  өте  жылдам  жүгіретіндіктен, 

«жиек дуадақ» деп те атайды. Бұл құс сағатына 40 

шақырым жылдамдықпен жүгіре алады.

Жорға  дуадақтың  арқа  тұсындағы  жабын 

қауырсындары  қоңырқай-сарғыш  түсті  болып 

келеді және онда ұсақ өрнекті қара түсті дақтары- 

ақшыл  байқалып  тұрады,  қауырсындарының 

алқаптарындағы  далалы,  шөлейтті  және  шөлді 

аумақтарында  48-49  солтүстік  ендіктерге  дейінгі 

аймақтарда кездеседі.

Елімізде  жорға  дуадақ  Бетпақдала,  Торғай, 

Балқаш,  Тарбағатай,  Зайсан,  Жайық  және  Үстірт 

өңірлеріндегі  сортаңды  құмды  жерлерде  көбірек 

кездеседі.

Ғалымдар  жорға  дуадақтың  дүние¬жүзінде  2 

түрлі тармағы бар деп есептейді. Соңғы жылдардағы 

жан-жақты ғылыми зерттеулер бойынша ғалымдар 

жорға дуадақтың 2 түрі бар деген қорытынды жасап 

жүр. Оның бірі – солтүстік африка жорға дуадағы, 

ал екіншісі – азия жорға дуадағы деп аталады. Азия 

жорға дуадағының ең көп таралған жері Қазақстан 

аумағы болып саналады, яғни, дүниежүзіндегі азия 

жорға  дуадағының  80  пайызы  біздің  өлкемізде 

кездесетіні анықталған.

Жалпы, дуадақтардың еті дәмді болғандықтан, 

ерте  кездерде  көптеп  ауланғандықтан,  олардың 

саны азайып кеткен. Тың және тыңайған жерлерді 

құм  түстес  болуы,  олардың  табиғи  ортада 

байқалмауына  септігін  тигізеді.  Оның  құрсақ 

тұсындағы  қауырсындарының  түсі  біркелкі 

ақшыл-қоңырқай  түсті  болады.  Қораздары  жұп 

құратын кезде мойын тұсындағы ақ және қара түсті 

шоқтанып орналасқан қауырсындары ерекше ұйпа-

тұйпа болып кетеді.

Жорға дуадақ өте сақ құс, көбіне жерге жақын 

өте  жақсы  ұшады.  Ол  қауіп  төнген  кезде  бірден 

ұшпай, жер бауырлап, шөптердің және бұталардың 

арасымен  жылдам  жорғалап  жүгіріп,  біраз  жерге 

барған соң жер бауырлап тығылып жатады. Жорға 

дуадақ  жылдам  жорғалап  жүгірген  кезде  оның 

сұлбасы  жүгіріп  бара  жатқан  ұсақ  жыртқыш 

аңдарға ұқсайды.

Жорға  дуадақ  Африка  құрлығының  солтүстік 

аймақтары  мен  Азияның  оңтүстік  өңірлерін 

мекендейді.  Сонымен  қатар,  ол  Қазақстанның 

оңтүстік,  оңтүстік-батыс  және  оңтүстік-шығыс 

топ дуадақ жайылар көк қуалап» және т.б. Мұндай 

құнды ұлттық ұғымдар мен тұжырымдардан қазақ 

халқының өз өлкемізде таралған құстар жайлы аса 

құнды  деректерінің  әрі  танымдық,  әрі  тәрбиелік 

мәні зор екендігін байқауға болады.

Еліміздің  әрбір  табиғат  байлығы  біздің 

мақтанышымыз, әрі ұлттық байлығымыз екендігін 

еш уақытта естен шығармауға тиіспіз. Оларды аялы 

алақанмен  көздің  қарашығындай  қорғау  ұлттың 

әрбір азаматының абзал борышы және перзенттік 

парызы!

Рысбай сӘТІМБЕКОВ,

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық 

университетінің профессоры

игеру 

кезінде 

далалы 

аймақтарда  дуадақтардың 

тіршілік  ететін  табиғи  орта 

жағдайлары 

та¬рылып, 

таралу 

аумақтары 

азайғандығы  да  анықталып 

отыр.

Дуадақтардың 

тыныс-

тіршілігіне 

байланысты 

қазақ  халқында  ұлттық 

ұғымдар  мен  тұжырымдар 

көптеп  кездеседі.  Мысалы, 

«құс  кербезі  –  дуадақ», 

«шөлдің  сәні  –  дуадақ», 

«дуадақ 

билейді», 

«дуадақтай  үлкен»,  «топ 

дуадақ,  ендеше  топ  дуадақ, 

ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ

96

Айтанның  бірнеше  шумақ  өлең  жазып,  газет-

журналдың  бірінде  жариялап  жіберіп,  баспа 

бетінен көріне қалсам деп дәмелі болғанына міне 

бір  жылдың  жүзі  болды.  Ұстаның  оттан  жұлып 

алған темірді суытпай қызуында соққаны сияқты, 

ой-қиялы  құлаш  жазып,  шабыт  нөсерінің  бұлты 

қоюланып төгіп жіберуге шақ қалған сәтті кездерді 

дәл басып, қалт жібермейді. Амал не, тәуір шығып 

қалар  деп  үміттенген  талай  өлеңі  бабына  келмей 

ұйытылған айрандай, іріп-шіріп су түбі құрдымға 

кетіп жатыр. Қолына қалам алса болғаны, көкейінде 

әлгінде  ғана  қонақтай  қалған  көжедей  көп  өлең 

шумақтары  қайда  жылыстай  беретіні  белгісіз, 

қырғи  тиген  торғайдай  тоз-тозы  шығып,  үркіп 

кетеді. Институтқа өзінен екі-ақ жыл бұрын келген 

Жанат  пен  Кәмен  деген  екі  студентті  айтсайшы?  

Өлеңдер жинағын шығарып «Ақын» дегізбесе де, 

«Жас  талант»  деген  атақтары  таудай,  аяқтарын 

алшаң басады, қайда барсада беттері жарық. Айтан 

сол екеуін сырттай бағып жүр: өлең жазуға үстел 

шетіне отырса-ақ болғаны, қаламдары жорғалаудан 

бір тынбай, оригиналдар бірінен соң бірі ашылып 

жатады.

Қай  күні  Жанатпен  жерлес  болып  келетін  бір 

сабақтасы Айтанға: «Жанат тіпті орталау мектепте 

жүргенде өлең жазыпты, тырнақ алды өлеңі газет 

бетінде жариялағанда не бәрі он алты жаста екен» 

деп,  арыдан  түсіп  құмалағын  төрттен  қойғанда, 

Айтан:  «Айтып-айтпай  талант  деген  нәрсеге  қол 

қоймаса болмайды ғой» деп іштей табыну сезімінде 

болған.

Айтан биыл жиырма бірде, жиырма бір деген аз 

жас па? Осы жасқа дейін баспа бетінен бір рет болса 

да  көріне  алмаудан  өткен  салымсыздық  бола  ма? 

Әлде біреу таяуда бір әдеби журналда сын мақала 

жариялап, Жанаттың «Тау ұланы» деген циклімен 

Кәменнің  «Мен  кіммін»  деген  өлеңін  жер-көкке 

сиғызбай мақтап «өзгеше бір стиль, керемет дарын 

байқатты» деп жазды. Осы мақаланы оқып шыққан 

Айтанға  Жанат  пен  Кәменнің  образы  барған 

сайын  биіктеп,  өзін  дәулердің  жанындағы  түкке 

тұрғысыз  ергежелідей  сезінді.  Дегенмен  Айтан 

да  адам  баласы  емес  пе,  қызғаныштың  қызыл 

түлкісі  көңілінің  бір  белесінен  қылаң  беріп  бой 

көрсетіп еді, бірақ онысы ұзаққа бармады. Әдебиет 

факультеті  бойынша  өткізілген  бір  реткі  әдебиет 

тану ғылымы жөніндегі әңгіме мәжілісінен кейін, 

Екі ақын

Әңгіме

сол бір бөтен ойының тізгінін тартып ала қойды.

Міне, 

Жанаттың 

«Абай 

өлеңдерінің 

логикалылығы» деген мақаласын оқып тұр:

–  Абай  өлеңдерінің  логикалылығы  аса  күшті, 

ол  ешқандай  шашау  шықпайтын  тұтас  тұлға,– 

дейді ол алдында жаудырап тұрған төрт қара көзге 

көзілдірігінің үстінен сүзе қарап, – Абай поэзиясы 

осы қасиетімен дәуірімізге жетіп отыр. Әрі кейінгі 

ұрпақтарға  жалғаса  бермек,  десе  де,–  деп  қалды 

ол мақаласының соңын ала қабағын болар болмас 

шытынып:

  –  «Жүйрікке  де  бір  томар»  дегендейін  Абай 

өлеңдерінің азғана орындарда, ашығырақ айтқанда, 

жүздің, мыңның біріндей бөлшектерінде логикаға 

симайтын ойлар жылт етіп, көзге шалынып қалады. 

Бұл  пікіріме  Абайдың  «Күз»  деген  өлеңіндегі: 

«Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан» деген 

бір  тармақты  мысалға  аламын,  –  Жанат  сөйлеп 

осы  араға  келгенде,  тына  қалып  қайта  көтерілген 

борандай ескеуілдеп кетті.

– «Бие» мен «тай», «жылқы» ұғымының ішіне 

қамтылады.  Жылқы  дегеніміз  айғырлардың, 

биелердің, тай құлындардың.... жиынтығы, жылқы 

ойнаған  екен,  әрине  бие  де,  тай  да,  айғыр  да,  ат 

да...  –  кім  екені  белгісіз  алдында  таяу  отырған 

біреу «Байтал да» деп қалып еді, Жанат сол сөзді 

қағып  әкетіп,  –  Иә,  Байтал  да  ойнап  асыр  салған 

болады,–  деп  жалғап  әкете  барды,  –  Ал  енді  бие 

мен тайды жылқыдан бөліп алу, ұғымдардың дұрыс 

қолданылмағандығынан басқа не болмақ? 

Осы  сөздерді  ет  құлағымен  естіп  отырған 

мұғалімдердің  өздері  де  Жанаттың  бұлтартпас 

дәлелді  талдауларына  иланғандай  бас  шұлғып 

жатты.  «Мұның  жөн  болмады»  деп  қарсы  дау 

айтқан жан баласы болмады. Тегінде Бұтабай деген 

болыс  қайтыс  болып,  бір  ауылға  хабар  келгенде 

бір  шүлдір  шал:  «Ойпиым-ай,  Бұтабайды  алған 

құдай бізді тиі қойып жүй екен ғой» деп жағасын 

ұстап, құдайына сиынған екен. Жаннатың ғылыми 

мақаласын тыңдаған Айтан да сол шүлдір шалдың 

керісін келтіріп: «Мына бәлең Абайға мін таққанда, 

басқамызды  шайнап  бүркіп  тастамай,  бір  аулаға 

сиып  жүр  екеміз»  деп  бір  сескенуінде  сескеніп 

қалған.

Осыдан  бастап  Айтан  Жанат  пен  Кәменнен 

шартсыз тәлім алуға, ел таныған белгілі адамдардан 

өнеге  алғандай  өнеге  алуға  шындап  бел  буды. 

ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ

97

Жазған  бір-екі  өлеңін  Жанатқа  көрсетуге  батылы 

бармай,  одан  пышақ  сырты  төмендеу  тұратын 

Кәменнің  бағалап  төрелік  айтуын  төменшілікпен 

өтінді.

Алғашқы ретте, Кәмен Айтан өлеңдерінің басқы 

шумақтарын көре салып-ақ: «Ұйқас қуалаушылық, 

ойдан  тапшылық»  деп  үркетін  атша  осқыра 

қараған. Ал екінші ретінде, аз кем уақыт байыздай 

көз  жүгіртіп  тұрып  «Ой  қайталанған,  жартасша 

жаңғыра бермеген жөн ғой» деп дардай сөгіс айтқан. 

Кәмен  не  айтсада  Айтан  «Мақұл,  солай  істейін», 

«сүйтейін»  деп  алдына  түсіп,  жорғалап  отырды. 

Титтей қайшы келудің май өкшесіне жайсыз екенін 

біледі. Насыбай атым болса да қымбатты уақытын 

қиып,  қиқы-шойқы  өлеңін  көріп  бергеніне  тәубе, 

маңайына жолатпай қойса не қылар едің?!   

абыройы десе, көп-көрім атақ-абыройы, білім десе, 

бір талайды аузына қаратып отырған білім-қабілеті 

бар егей жігіттерді бір емес, екі емес бәлдір-батпақ 

өлеңдерін  көріп  беруге  жөн-жосықсыз  мазалай 

беруге  дәті  қалай  шыдасын?  Оқұрлы  Айтан  жөн 

білмейтін  жігіт  емес,  «мың  сіз-бізден  бір  шыж-

мыж  артық»  деген  ақлия  сөздің  төркіні  не  екенін 

кім-кімнен кем түсінбейді.

Әдетте  сенбі  күні  түстен  кейін  ұлығаусар 

әрекет болмайды. Айтан жатағына келіп еді, бірге 

жататын бес курстасының бір-екеуі көшеге шығып 

жайырақ  оралатындықтарын,  тағы  бір-екеуі 

курстастарының  отбасына  барып  келетіндікдерін 

айтып жөн-жөндеріне кетісті.

Жатақта жалғыз Айтан ғана қалды. Жанаттармен 

бірге  кеңірек  отырып  «сұхбаттасудың»,  газеттің 

Кәменнің ағалық кеңесі бойынша Айтан атақты 

өлең кітаптарды, әсіресе, поэзия классиктерін көп 

оқуға,  көп  зерттеуге,  көрнекті  өлеңдерді  жаттап 

алуға міндетті болып шықты.

Неше күннен бері Айтан «Абай Құнанбайұлын» 

қолынан  тастамай  күндіз-түні  оқыды.  Содан 

ұққанын, әсерін естелікке алып жүр ме, жоқ әлде 

қазақ поэзиясының атасымен өзгеше бір таныммен 

тілдескенде,  қыбырсыз  тынып  жатқан  көңіл 

айдынында шабыттың тұңғыш толқындары пайда 

болды ма? Әйтеуір бірдемелерін бас алмай түртіп 

жазып жүр.

Күн  сенбі,  Айтан  бірнеше  күн  бойы  тынбай 

жазып,  көңіліне  әбден  ұнаған  өлеңдерін  екі 

мықтыға,  әсіресе,  Жанатқа  көрсетіп  алуға 

батылының қалай барғанын өзі де байқамай қалды. 

«Құрғақ  қасық  ауыз  жыртады»  деген  дейін,  атақ-

қалыпқа  құйған  сөзімен  айтқан  да  «емін-еркін, 

бүкпесіз әңгімелесудің» табылмайтын орайы өзі-ақ 

келді емес пе?

Ол  алдымен  Кәменді  іздеп  тауып,  жасқана 

тұрып  бұйымтайын  айтып  еді,  Кәмен:  «Жанатқа 

тілдесейін, оның уақыты шықса барып қалармыз» 

деп  оны  біраз  тосқыза  тұрды,  сосын  Жанатпен 

лебіздесіп  келді  де,  «Сағат  алтыда  барамыз,  көп 

айналдырма,  жатағыңда  жарты  сағаттай  ғана 

боламыз» деп кесетті. 

Айтан  сағатына  қарап  еді,  айтылған  кезге  әлі 

екі  сағаттай  уақыт  бар  екен.  Тәп-тәуір  дайындық 

жасауға уақыт баршылық сияқты. Ол өз санын өз 

алақанымен  сарт  еткізді,  қуанғанда,  не  бір  сәтті 

жұмыстың үстінен түскенде осылай істейтін. Таяу 

маңайдағы шағын дүкенге барып, жақсы сырадан 

бес-алты  бөтелкеге,  сиыр-қой  еті  консервасының 

жүктеу/скачать 11,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: