Түйіндеме  Қазақстан тарихындағы ХХ ғасырдың этносаясатын іске асыру технологиясы

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
263 
Summary 
Implementation of technologies of ethnic policy in the history of Kazakhstan in early xxth century 
Akylbayeva Indira - Сandidate of historical sciences, PhD, professor, Department of History of Kazakhstan 
and general subjects, "KAZGUU UNIVERSITY", Republic Kazakhstan, Astana, e-mail: indakylbaeva@mail.ru 
The article considers problem of the role of national intellectuals in the national ethnic policy of Kazakhstan early 
XXth  century.  On  the  basis  of  historicism  principle,  using  of  the  theoretical  material,  comparative  analysis  were 
determined the basic implementation technologies of ethnic policy of representatives of the national intelligentsia. The 
intellectuals  formed  the  national  leaders,  who  have  developed  perspective  ethno-political,  national  ideas  and  ways  of 
development  the  country,  which  included  a  liberal  democracy,  Pan-Turkism,  pan-Islamism,  the  ideas  of  socialism. 
National intellectuals promoted the foundations of a new democratic thinking and pluralism, where fundamental values 
advocated compromise and dialogue, political flexibility, the rejection of power management techniques. 
Implementation of technologies of ethnic policy in the history of Kazakhstan, the period included the establishment 
of a multiparty system and the activities of the national political parties, the alternative of autonomies, the formation of 
national  ideology  and  policy  of  national  cultural  renaissance.  The  historical  continuity  and  practical  significance  of 
ethnic policy of national intelligence is implemented in the conditions of modern sovereign Kazakhstan. 
Key words: Kazakh national intelligentsia, ethnopolicy, national political parties, Alash – Orda, Kokand autonomy, 
"Kazakh" newspaper, journal "Aikap". 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
264 
ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАР 
ПЕРСОНАЛИИ 
PERSONALITY 
 
 
 
ƏОЖ 94(574)(092) 
 
АБЫЛАЙ ХАН ТҰЛҒАСЫ ТАРИХИ ЖЫРЛАРДА 
 
Арыстанбекова Қ. Д. – ?л-Фараби атындағы  аз У-ды  ЖОО-ға дейінгі білім беру факультетіні  
аға о<ытушысы, dankura@mail.ru 
Қошымова А.О. – ?л-Фараби атындағы  аз У тарих, археология жəне этнология факультетіні  
2-курс PhD докторанты, aknur_k@mail.ru 
 
Мақала қазақ хандары ішіндегі ең ірі де бірегей тұлға саналатын Абылай ханның тарихына тоқталып, оның 
тарихта  алар  орны  мен  қалыптасқан  тұлға  ретіндегі  сипатына  арналады.  Сондай-ақ  өз  халқының  қайталанбас 
дара тұлғасы, қиын-қыстау замандарда халқын бір орталыққа жинап, бағындыра білген Абылайдың ішкі жəне 
сыртқы саясатта ұстанған бағыттарына ерекше көңіл бөлінеді.Қазақтың қорғаушысы саналған аса ірі қайраткер, 
қолбасшы,  ел  еркіндігі  мен  бостандығын  қорғай  білген,  қазақтың  үш  жүзінің  де  ханы  болып,  елді  біріктіруде 
ерен  еңбек  еткен  Абылай  ханның  өмірі  мен  атқарған  қызметтері  ауыз  əдебиеті  үлгілерінің  бірі  саналатын 
тарихи  жырларда  көптеп  көрініс  тауып  отыратындығы  белгілі. Тарихи  жыр,  дастандардың  ауыз  əдебиетінің 
өзге  салаларынан  ерекшелігі  əрі  артықшылығы  ондағы  ақпарат  нақты  өмірден  аса  алшақ  еместігінде.  Міне, 
осындай  тарихи  дерек  рөлін  атқаратын  тарихи  жырларда  көрініс  тапқан  Абылай  ханның  өмірі  мен  атқарған 
қызметтері жөніндегі мəліметтер тарихи дерек ретінде талданады. 
Түйін сөздер: Абылай хан, тарихи  жыр, халық ауыз əдебиеті түрлері. 
 
Абылай  хан  Қазақ  хандығында  48  жыл  бойы  билік  етіп,  қазақтың  үш  жүзіне  бірдей  хан  болып, 
қазақ халқын бір орталықтандырған мемлекет құра білген ірі тарихи тұлға болды. Оның ерлік істері 
мен мағыналы өмірі жөнінде бүгінге дейін сақталған тарихи жырлар, аңыздар, өлеңдер мен дастандар 
т.б.  көптеп  кездеседі.  Абылай  дегенде  біз  əуелі  оның  батыр,  мықты  қолбасшы,  айлакер  саясаткер 
екенін еске алып, еліміздің тарихындағы аса бір қиын кезеңде үш жүздің, қазақ халқының басын қоса 
білген хан ретінде жақсы танимыз.  
Бəрімізге белгілі, қазақ халқының ауыз əдебиетін тарихымыздың төл дерегі ретінде қарап, зерттеу 
мəселесіне кейінгі жылдары жете көңіл бөлініп, жақсы назар аударылып келеді. Оның ішінде шежі-
релер,  батырлар  жырлары  мен  тұрмыс-салт  жырларына  т.б.  қатысты  зерттеулер,  мақалалар  үстін-
үстін  жарияланып  жатыр.  Осындай  құндылығы  жоғары  халықтық  мұраларымыздың  ел  арасынан, 
əртүрлі дерек көздерінен жиналып, ғылыми тұрғыдан зерттелуі Ш. Уəлиханов, В. Радлов, Ы. Алтын-
сарин, Ə. Диваев, Г. Потанин, И. Мелиоранский, Ə. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедов, 
М. Əуезов, С. Мұқанов, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров еңбектерінен бастау алып, кейінгі кезеңдерде де 
бұл үрдіс ғылым саласында қызмет атқарып жүрген басқа да белгілі азаматтардың еңбектерінде дəс-
түрлі жалғасын тауып келеді. Бұл еңбектерде халық ауыз əдебиетінің, оның ішінде тарихи, батырлық 
жырлардың  тарихи  негіздеріне,  бұл  жырлардың  өмірге  келген  кезеңінің  əлеуметтік-қоғамдық 
сипатына да тереңірек талдау жасала бастады.   
М.Əуезов,  Қ.Жұмалиев,  Е.Ысмайылов,  Б.Кенжебаев,  Ə.Марғұлан,  Ə.Қоңыратбаев,  М.Ғабдуллин, 
Р.Бердібаев,  С.Қасқабасов  сынды  көрнекті  қазақ  əдебиеттанушы-ғалымдарының  ғылыми-зерттеу 
еңбек-тері  аса  бай  халық  ауыз  əдебиетінің  сан  қилы  көркемдік  қырларын  талдауға  арналды.  Ал 
тарихи  жырлар  тек  қазақ  ауыз  əдебиетінің  бір  саласы  ғана  емес,  сонымен  қатар  тарихтың  атадан 
балаға ауызша айту арқылы жеткен дүниесі десек те қателеспейміз. 
Абылай  тарихы  қазақ  халқы  үшін  өте  қиын,  аса  ауыр  кезеңмен  тұспа-тұс  келеді.  ХVІІІ  ғасырда 
жоңғар қонтайшылары қазақтың шұрайлы жері Жетісу мен оңтүстіктегі қалаларына көзін тігіп, басып 
алу сəтін күтіп отырған болатын. Бұл жəйт тарихи жырларда да көрініс табады. 
Абылай  өміріне  қатысты  «Абылай  хан»,  «Сабалақ»,  «Абылай  хан  əңгімесі»,  «Абылай  туралы 
жыр»,  «Қалдан  Серен  Абылайды  тұтқынға  алғаны»,  «Сабалақ  –  Абылай  хан»,  «Сабалақ»  (қисса), 
«Абылай мен Олжабай», «Сабалақ, Əбілмансұр, Абылай хан», «Абылай хан... Ақ атан» атты жырлар 
бар. Олардың біршамасы күні кеше ғана жарыққа шығып, халқымен қайта қауышты. 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
265 
Мəшһүр  Жүсіп  Көпеев  те:  «Абылай  туралы»,  «Абылай  заманында  қазақтан  шыққан  батырлар», 
«Абылай  хан  мен  Қалдан»,  «Абылай  ханның  бір  жорығы»  тағы  сол  сияқты  аңыз-əңгімелерді  бізге 
жеткізді /1/. 
Алайда  ауызша  тарих  айтудың  Абылай  заманына  келгенде  елді  адастырар  бірнеше  тұстары 
кездеседі.  Мысалы,  оның  шыққан  тегі,  кімнен  туғандығы  жөніндегі  мəселеге  келгенде  бəріміздің 
пікіріміз  бір  жерде  тоғыспай,  бірнеше  жаққа  айырылатыны  да  бар.  Шежіре  бойынша,  Абылай  хан 
Көркем Уəли сұлтанның баласы болып есептеледі. Көркем Уəлидің Түркістанды билеген сұлтан екені 
белгілі.  
Абылайдың өмірге келген жылы туралы да екі жақты пікір кездеседі. Оның бірі – 1711 жыл деген 
пікірді  қостаса,  екіншісі  –  1713  жыл  дегенді  айтады.  Не  десек  те  ол  жоңғарлардың  қазақ  жеріне 
үздіксіз  шабуылы  кезінде  дүниеге  келіп,  13  жасқа  жеткенде  əкесінен  айырылады.  Үлкен  атасы  – 
Абылай, əкесі – Уəлихан. Əкесі тарихта ұлы қарақшы болған. Оны өзіне адал берілген құлы құтқарып 
қалады. Бұл жайында бір сəт жырға кезек беріп көрейік: 
«Нағашы Қайып ханға барған ауып, 
Тұрып қалды сол жақта тыныштық тауып. 
Жетім-жесір боп қалды Уəли хан, 
Елімен Қайып ханның қалмақ шауып. 
Ақтабан шұбырынды аштық көріп,  
Ел кетті бет-бетімен қайың сауып. 
Жетім бала Əлілмансұр жылайды енді, 
Еліне жетер емес қайта тауып» /2/.  
Жырда  Абылайдың  Жоңғар  ханы  Қалдан  Цереннің  ұлы  Шарышты  өлтірген  кезінде  20  жаста 
болғандығы жайында айтылады. Ал Абылайдың жиырма жасы қай жылға сəйкес келетінін, оның қай 
шайқасқа  қатысқаны  туралы  мынадай  болжам  айтуға  болады.  Тарихи  жырларда  Сабалақ  əуелде 
Бөгенбай жасақтарының құрамында жорықтарға қатысқаны айтылады. Тарихи деректерде Орта жүз 
жасақтары  мен  жоңғарлардың  арасында  үлкен  ұрыстар  болғаны  да  белгілі.  Ол  яғни  1732–1733 
жылдар  болып  шығады.  Сондай-ақ  орыс  жəне  қытай  деректерінде  де  осы  жылдары  қазақтар  пен 
жоңғарлар арасында шайқастар болғаны жөнінде материалдар бар. Ал жырға сөз берсек:  
«Мың жеті жүз отыз бірінші жылы басталыпты,  
Əуелде қазақ, қалмақ қастаныпты. 
Ұлы жүзден Қангелді, Дулат кетіп, 
Ел есе  жібермеске күш салыпты. 
Басынан Орта жүздің батыры көп, 
Ұлы жүз жуастықпен бос қалыпты. 
Хабарды Ұлы жүзге жіберген соң, 
Əрине, жібермек боп хош алыпты. 
Тағы да жіберіпті Кіші жүзге, 
«Қалмақпен шабысамыз келсін бізге». 
Ұлы жүзден Қангелді, Дулат кетті, 
Намыс шығар, ойлаңдар, о да сізге» /3/. 
Көріп  отырғанымыздай,  жырда  адам  (соғысқа  аттанған  батырлар)  есімдері  де  мол  кездеседі: 
Қангелді, Дулат, т.б. Бұл, əрине, батырлар есімдерінен хабар берері сөзсіз. 
Міне,  осындай  ел  басына  қара  күн  туғанда  жауға  қарсы  шығар  қазақтың  ұлдары  жиналып 
жатқанда, Абылай да Төле биден рұқсат сұрап, ұрысқа аттанады.  
«Қалданның  жиені  Қоңтəжінің  баласы  Шарыш  деген  батырды  Қалдан  өз  орнына  жіберіп, 
Шөкаман батырды қосып жіберіп, «қазақты жесір-жебір қылып алып кел» деп, күшін жиып жіберген 
екен. Сонда Шарыш бала «өзіме ханды шығарсын» деп кісі салып, қазақ əуелі «батырлар шықсын» 
деп  ханды  шығармайды,  қалмақтың  белгілі  аты  шулы  батыры  Шөкаман  шығыпты»  /4/.  Қазақтар 
жағынан ешқандай  батырдың жүрегі  дауаламайды,  сол  уақытта  Абылай  «маған батаңызды беріңіз» 
деп хан алдына барады. Екі жақтың жекпе-жек қақтығысында Сабалақ «Абылайлап» жеңіске жетеді. 
Ол Қоңтайшының баласы Шарышты да жер қаптырады.  
Осы  шайқаста  Сабалақтың  «Абылайлап»  шабуына  да  қатысты  қайшылықты  көзқарастардың 
кездесетіні бар. Мысалы, алғашқы көзқарас, ол – «Абылай өзінің атасының аруағына сыйынды» десе, 
тағы  бір  көзқарасты  тарихшы  Талас  Омарбеков  ағамыз  былай  деп  көрсетеді:  «Меніңше,  Аңырақай 
шайқасы  қызып  жатқан  кезде  Төле  би  мен  Қазыбек  би  екеуі  Əбілмансұрды  ұрысқа  əдейі  қосқан. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
266 
Ұрыста «Абылайлап» шабуды оның өзі емес, Төле би мен Қазыбек би ойлап шығарған. Төле би мен 
Қазыбек  би  осы  ұрысты  басқарып  отырған.  Сабалаққа  «Абылай!»  деп  шап»  деген.  Сол  сəтте  елдің 
бəрінің назары Əбілмансұрға ауған. «Неге Абылай деп шаптың?» деген кезде, ол өзінің Абылайдың 
ұрпағы  екенін  айтқан.  Төле  би  мен  Қазыбек  би  Сабалақты  қолдай  кеткен  соң,  орта  жүздің  ханы 
Əбілмəмбет «ойбай, бауырымдап» құшақтай алған. Өйткені «Көркем Уəлидің баласы жетім қалды» 
дегенді  ол  баяғыда  естіген.  Мəселенің  мəн-жайын  егжей-тегжейлі  білмегендіктен,  Əбілмəмбет  оны 
«төре» деп қабылдап, ылғи да жанында ұстаған. Сабалақ аты ұмытылып, Абылай атанған. Уақыт өте 
келе Əбілмəмбет емес, мəселенің бəрін Абылай шешетін болған». 
Яғни,  бұл  мəселе  Абылайдың  шежіресіне  қатысты  деректің  біржақты,  нақты  болмауы  себебінен 
орын алып отырғандығынан болса керек.  
Алайда  жырлардың  əрқайсысында  қайшылықтар  да  кездеспей  тұрмайды.  Бұл,  əрине,  заңды 
құбылыс. Себебі əр жыршы өзінше жырлайды, жырланған жыр кейінгіге жеткенше қанша уақыт өтіп, 
қанша  ұрпақ  ауысады.  Десек  те  фольклор  адамзат,  халық  өмірінің  сан-қырын  жан-жақты  көрсете 
алады.  Одан  халықтың  тұрмысы,  салты,  тіршілігі  т.б.  жөнінде  көптеген  пайдалы  мəліметтерді  ала 
аламыз. Филология ғылымдарының докторы, профессор, академик С. Қасқабасовтың сөзімен жеткіз-
сек:  «Фольклор  адам  тіршілігімен  тікелей  байланысты...  халық  тарихындағы  маңызды  оқиғаларды  
қамтып, солардың негізінде жаңа шығармалар туындап, тарихи қайраткерлер жайында əңгімелейді... 
Фольклор халықтың өзінің тарихқа қатысын, көзқарасын танытады, маңызды оқиғалар мен көрнекті 
тұлғаларға берген халықтың бағасын, қарым-қатынасын көрсетеді» /5/. 
Тарихи  жыр,  дастандардың  ауыз  əдебиетінің  өзге  салаларынан  ерекшелігі  əрі  артықшылығы 
ондағы  ақпарат  нақты  өмірден  аса  алшақ  емес.  Онда  сенімсіз  сиқырлы  іс-əрекет,  қимылдар 
кездеспейді. Міне, тарихи жырлар осынысымен де құнды. 
Жырдың  ең  бір  тарихи  нақтылығы,  көркемдік  мəнділігі  сол  –  онда  Абылай  бейнесі  шежірелік-
өмірбаяндық арнадан бастау алып, ірі қоғамдық, халықтық кесек тұлғаға дейін өрбіп өседі. Осы ретте 
айта  кететін  аса  маңызды  шығармалардың  бірі  –  Бұқар  жыраудың  «Ай,  Абылай,  Абылай»  деп 
басталатын өлеңі. Онда ұлы жырау:  
Ай, Абылай, Абылай, 
Сені мен көргенде, 
Тұрымтайдай ұл едің. 
Түркістанда жүр едің, 
Əбілмəмбет патшаға, 
Қызметкер болып тұр едің. 
Қалтақтап жүріп күнелтіп, 
Үйсін Төле бидің 
Түйесін баққан құл едің. 
Сен жиырма жасқа жеткен соң, 
Алтын тұғыр үстінде 
Ақ сұңқар құстай түледің. 
Дəулет құсы қонды басыңа, 
Қыдыр келді қасыңа. 
Тақ үйіне түнедің, 
Алыстан тоят тіледің. 
Қылышыңды тасқа біледің, 
Алмаған жау қоймадың, 
Алған сайын тойладың, 
Нəсібіңді жаттан тіледің, –   
деп /6/ Абылайдың балалық шағынан бастап бүкіл болмысын сипаттап береді. 
Ауыз  əдебиетінің  бір  құрамы  тарихи  жырларды  тарихымызды  зерттеуде  жазба,  архив  құжат-
тарымен  қатар,  сондай  дəрежеде  пайдалану  көптеген  жетістіктерге  жеткізетіндігін  баса  айтқымыз 
келеді.  Əрине,  мұндай  деректермен  зерттеу  жұмыстарын  жүргізу,  оларды  халық  арасында  наси-
хаттау тарихи танымдылығымызды кеңейтіп, ұлттық құндылығымызды бағалауға игі əсерін тигізеді. 
«Қазақтың аңыз-жырларында, – деп жазған Шоқан Уəлиханов, – Абылай есімі өте бір əсерлі мəнге 
ие болған. Жұрт Абылай дəуірін қазақ қаһармандығының кемелденген тұсы деп сезінеді. Абылайдың 
жорықтары, батырларының ерлігі тұрмыстық-салттық дастандардың арқауына айналған» /7/. 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
267 
Қанша дегенмен, тарихи негізсіз ешқандай жыр да болмақ емес. Эпикалық шығармалардың негізгі 
ерекшелігі олардың тарихпен байланыстылығы. Біз олардың қайсысының тарихи шындыққа барын-
ша  сəйкестеніп,  дұрыс,  нақты  келетіндігін  немесе  келмейтіндігімен  ғана  ерекшелей  аламыз.  «Эпос 
дастанның поэтикалық өңдеуден өткен түрі емес, ол тарихи айғақтың ел аузында сақталып дамуының 
айрықша жолы. ...Эпоста тарихилық үстем, оның объектісі – тарих, сол себепті оның өзі де тарихи 
дереккөз ретінде қарастырылуға тиіс», – дейді Н.И. Кравцов /8/. Бұл пікір əлі күнге дейін өз маңызын 
жоймай келеді. 
ХVІІІ  ғасырдың  І  жартысында  қазақ  елінің  ту  сыртынан  басқыншылықпен  жасалған  жоңғар 
шапқыншылығына  қарсы  жүргізген  үздіксіз  күресінде  бір  жағадан  бас,  бір  жеңнен  қол  шығарған 
қазақ  хандары  мен  ұлы  билердің  көрегендігі  мен  көсемдігі,  айтулы  қазақ  батырларының  бірлігі, 
ынтымағы  арқау  болған  өлең-жырларды  тереңінен  қарастырып,  алдағы  уақытта  тарихи  жыр  мен 
тарихи шындықтың арақатынасын анықтауымыз қажет-ақ.  
 
 
1
 
  аза< халы< əдебиеті: кAп томды<. – Алматы: Білім, 1995. – 288 б. 
2
 
 Бабалар сAзі.Тарихи жырлар. 57 том. – Астана: «Фолиант», 2010. – 215 б. 
3
 
 Бабалар сAзі. Тарихи жырлар. 57 том. – Астана: «Фолиант», 2010. – 175 б./. 
4
 
 Б@л да сонда. – 179 б. 
5
 
 / ас<абасов С. Миф пен əпсананы  тарихилығы. / аза< фольклорыны  тарихилығы. – Алматы: Ғылым. – 
1993. – 82 б./. 
6
 
 Бес ғасыр жырлайды. 2 томды<. / @раст. М. Мағауин, М. Байділдаев. – Алматы: Жазушы, 1989. – Т. 1. – 
91 б. 
7
 
 Абылай хан. Кенесары: (проблемы национально-освободительного движения). – Алматы: Гылым, 1993. – 
9-10 бб. 
8
 
  о ыратбаев  Т.  «?.  о ыратбаев  –  <аза<  əдебиетіні   тарихын  зерттеуші».  –  Алматы:  «Шежіре», 
1995. – 256 б.  
 
 
Резюме 
Личность Абылай хана в исторических жырах  
Арыстанбекова К.Д. - старший преподаватель факультета Довузовского образования КазНУ им. аль-Фараби, 
dankura@mail.ru 
Кошымова А.О. – PhD докторант факультета истории, археологии и этнологии КазНУ им. аль-Фараби, 
aknur_k@mail.ru 
Статья  посвящена  исследованию  исторической  личности  выдающегося  казахского  правителя,  полководца 
Абылай  хана.  В  статье  рассматриваются  место  и  роль  Абылай  хана  в  истории  казахского  народа.  Особое 
внимание  уделяется  раскрытию  личностных  качеств  и  взглядов,  а  также  изучению  внутренней  и  внешней 
политики Абылай хана. Жизнь и деятельность выдающегося хана Абылая, сумевшего сохранить независимоть 
страны  и  объединить  свой  народ,  отражены  в  исторических  жырах,  которые  являются  образцами  устного 
народного творчества. В отличие от других жанров устного народного творчества исторические жыры и поэмы 
основываются на реальных исторических фактах и событиях, что является основным преимуществом данного 
жанра.  В  статье  проанализированы  исторические  факты  и  события  о  жизни  и  деятельности  хана  Абылая, 
отраженные в исторических жырах.  
Ключевые слова: Абылай хан, исторический жыр, образцы устного народного творчества. 
 
Summary 
Personality Abylai khan in historical zhyrs 
Arystanbekova K.D. – Senior Lecturer, Faculty of Pre-University Education of al-Farabi KazNU, dankura@mail.ru 
Koshymova A.O. – PhD student of the History, Archeology and Ethnology of al-Farabi KazNU, aknur_k@mail.ru 
The  article  investigates  the  historical  personality  of  the  outstanding  Kazakh  ruler  commander  Abylai  khan.  The 
article  examines  the  place  and  role  Abylai  khan  in  the  history  of  Kazakh  people.  Particular  attention  is  paid  to  the 
disclosure of personal qualities and attitudes, as well as the study of domestic and foreing policy Abylai khan. The life 
and woras wellk of the outstanding Abylai khan, who managed to preserve the independence of the country and unite its 
people are reflected in the historical zhyrs, which are samples of folklore. Unlike other genres of folklore and historical 
zhyrs  and  poems  are  based  on  real  historical  facts  and  events,  which  is  the  main  advantage  of  this  genre.  The  article 
analyzes the historical facts and events about the life of Khan Abylai reflected in historical zhyrs. 
Keywords: Ablai Khan, the historic zhyr, samples of folklore. 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
268 
УДК 930: 958.4 
 
Н.ТӨРЕҚҰЛОВТЫҢ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ МҰРАЛАРЫ ТАРИХЫ 
 
Альжанова Э.Е. – т.ғ.к.,  .A. Ясaуи aтындaғы Х ТУ, «Тарих» кафедрасыны  доценті, 
elmira.alzhanova@ayu.edu.kz 
Динашева Л.С. – т.ғ.к.,  .A. Ясaуи aтындaғы Х ТУ, «Тарих» кафедрасыны  доценті, 
lazat.dinasheva@ayu.edu.kz 
 
Нəзір Төреқұлов жоғары кəсіби дипломат болған. Аз ғана уақыт ішінде араб тілін жетік меңгеріп қоймай, ол 
аудармашысыз да келісімдер жасай білген. Сонымен қатар Сауд Аравиясы корольдігінің мəдениеті мен ұлттық 
фольклорын  меңгерді.  Елші  ретінде  НəзірТөреқұлов  өз  қызметінде  көрнекті  ұйымдастырушылық  дағдыларын 
орынды пайдалана білді. Ол Сауд Арабиясының королінің тақ мұрагері, ханзадасы Фейсалдың СССР-ға барған 
он  күндік  іс  сапарын  керемет  жоспарлап  дайындады.  Бұл  іс-сапардың  нəтижесінде  екі  ел  арасындағы  сауда-
экономикалық жəне басқа да қарым-қатынас күшейе түсті.  
Түйін сөздер: дипломат, Сауд Арабия корольдігі, елші. 
 
Түркістан  өлкесінің  тумасы  Нəзір  Төреқұлов  (1892-1937)  қазақ  халқының  өткен  жүзжылдықтың 
бірінші жартысы тарихындағы саңлақтар тобының арасында оның ең көрнекті қайраткерлерінің бірі 
ретінде ерекше орын алатын ірі тұлға. Нəзірдің əкесі Төреқұл Ферғанада тұрып, ұзақ жылдар бойы 
заңгер  қызметін  атқарған.  Нəзірдің  балалық  шағы  Қоқанда  өтіп,  сонда  білім  алған.  1914  жылы  22 
жастағы  Нəзір  Мəскеудегі  коммерциялық  институтқа  оқуға  түседі.  Студент  болған  ол  алғашқыда 
1916 жылғы патша үкіметінің қазақтарды соғысқа жіберу туралы жарлығына қарсы оқиғаларға қаты-
сып жүреді. Батыс майданға жіберіледі. Минскіге таяу жерде «Свободная степь» астыртын ұйымын 
құрады.  Оның  құрамына  соғысқа  шақырылған  Қазақстан  жəне  Орта  Азия  халықтарының  өкілдері 
енгізілген еді. Бұл ұйымның мақсаты Шығыс халықтарының ұлттық-азаттық күресіне көмек көрсету 
болатын. Нəзір төңкеріс жəне азаматтық соғыс жылдарында Қоқанға қайтып келеді. Қоқан жəне Таш-
кент қалаларында қазақ жəне өзбек тілдерінде жарық көріп тұрған бірқатар газет пен жорналдарды 
басқарады. Көрнекті қоғам қайраткерлері Əлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа Шоқай, 
Мұхаметжан  Тынышбаев,  Мағжан  Жұмабаев,  Сұлтанбек  Қожанов  секілді  өзінің  ұлы  замандаста-
рымен бірге Нəзір өз халқының бостандығы мен тəуелсіздігі жолындағы күреске белсене араласады.    
Н.Төреқұлов  1921  жылы  Түркістан  Республикасы  Орталық  атқару  комитетінің  Төрағасы  болып 
сайланды.  Тіпті  Кеңес  өкіметінің  жоғарғы  органын  басқарып  отырғанының  өзінде  ол  аталмыш 
аймақты  қоныстанған  мұсылман  халықтарының  салт-дəстүрлері  мен  əдет-ғұрыптарын  құрметтеп, 
олардың  мүдделеріне  жауап  беретін  шешімдерге  қатысып  жəне  қол  қойып  жүрді.  Мəселен,  оның 
бастамасы  бойынша  жексенбідегі  демалыс  күні  жұмаға  ауыстырылды;  мұсылмандар  үшін  үлкен 
мереке болып саналатын Құрбан айттың үш күні де демалыс күндері етіп жарияланды.   
1922 жылы жоғары білімділігімен, көп тілді білетіндігімен ерекшеленген Н. Төреқұлов Мəскеудегі 
КСРО халықтарының Орталық баспа басқармасының төрағасы болып тағайындалды.  
Бұл  тұста  ол  елдегі  түркі  тілдес  халықтардың  латын  əліппесі  негізінде жазба  ісіне өтуіне  байла-
нысты жұмыстарды басқарды. "Темiрқазық" жорналын шығарды. Өзі Мəскеуде жүрсе де айналасына 
Қазақстанда  қуғын-сүргінге  ұшыраған  өзінің  отандастарын  жинады.  Оларға  қолынан  келгенінше 
қамқорлық жасады. Солардың арасында Əлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев 
бар еді. Олардың кітаптарын баспадан шығаруға ықпал етті, Мəскеудің ЖОО-да шығыс тілдері сабақ-
тарынан дəрістер оқыды.  
Соңғы уақытқа шейін Н.Төреқұловтың Сауд Арабиясындағы елшілігіне қатысты қызметі туралы 
мəліметтері белгісіз күйінде қалып келген еді. Шымкентте құрылған Н.Төреқұлов атындағы қордың 
жетекшісі Ы.Исмаилдың қажымас еңбегі арқасында Мəскеудегі құпия мұрағаттарда сақталған құжат-
тар табылып, біртіндеп ол құжаттар еліміздің өте құнды игілігіне айналып отыр. Олардың бірқатары 
1997  жылы  Алматыдағы  «Қазақстан»  баспасынан  жарық  көрген  Нəзір  Төреқұловтың  шығармалар 
жинағына ендірілді.     
Н.Төреқұлов 1928 жəне 1932 жылдар арасында Сауд Арабиясындағы КСРО-ның дипломатиялық 
агенті жəне бас консулы болған. Келесі төрт жыл аралығында Кеңестер Одағының осы елдегі Төтен-
ше  жəне  Өкілетті  елшісі  қызметін  атқарған.  Оның  аталған  кезеңдердегі  хаттарымен,  есептерімен 
жəне күнделіктерімен таныса отырып, Н.Төреқұловтың өз ісін өте жетік білетін көрнекті қайраткер 
болғандығын туралы тұжырым жасайсыз.  

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
269 
1932  жылы  Сауд  Арабиясы  делегациясы  ханзада  Фейсалдың  басқаруымен  Кеңестер  Одағына  он 
күндік  сапармен  келді.  Бұл  сапарды  толық  құқылы  уəкіл  қызметінде  отырған  Нəзір  Төреқұловтың 
басты саяси жетістіктерінің бірі деп есептеуге əбден болады. Екі елдің жағы да бұл ресми сапарға өте 
мұқият қарады. Мəскеу он жеті жасар бозбаланы жəй ғана Сауд Арабия билеушісінің баласы ретінде 
ғана емес, достас, ынтымақтас мемлекеттің тақ мұрагері, болашақ королі ретінде қабылдау керектігін 
түсінді. Сауд Арабиясы жағы КСРО үкіметімен кеңес сауда несиелерін 10 жыл мерзімге созып жəне 
миллион фунт стерлинг ұсыну туралы келісім-шартқа қол жеткізуді мақсат тұтты. 
Араб делегациясын ВЦИК председателі (төрағасы) М.Калинин, Совнарком председателі В.Моло-
тов,  сыртқы  істер  наркомы  председателінің  міндетін  атқарушы  Н.Крестинский  қабылдады.  Кездесу 
қожайындары  бұл  маңызды  да  мазмұнды  қабылдаудың  ресми  бөлімінің  одан  ары  қарай  ауқымды 
мəдени-таныстыру бағдарламасымен үйлесім табуына ерекше назар аударды. Сауд Арабиясы ханза-
дасы  мен  оның  нөкерлерінің  біздің  еліміздегі  бұл  сапары  сол  кездегі  белгілі  қайраткер  Климент 
Ворошилов басшылығымен жүзеге асырылды.  
Қадірменді меймандар алғашқы бесжылдықтың зауыттары мен фабрикаларын аралады, пионерлер 
лагеріне  барды,  Үлкен  театрдың  филиалында  «Севилский  цирюльник»  тыңдады,  «Динамо»  стадио-
нындағы  футбол  матчына  қатысты.  Ленингард  қаласында  да  болды.  Жергілікті  зауытты  аралаған 
кезде  ханзада  Фейсалға  «Красная  заря»  автоматтандырылған  телефон  станциясы  (АТС)  телефон 
құрал-жабдығы сыйға тартылды, ол кезде бұл үлкен техникалық жаңалық болатын. Кейін Нəзір Төре-
құловтың  ықпалыменен  автоматтандырылған  телефон  станциясы  (АТС)  Əбдел-Əзиз  əл-Сауд  патша 
резиденциясына орнастырылады. Оны орнату үшін Ленинград зауытының инженер Шитов бастаған 
мамандары шақырылады. Өз міндеттерін барынша мұқият əрі тиімді етіп орындау үшін бұрыннан да 
жеті  тілді  –  қазақ,  орыс,  өзбек,  татар,  түрік,  неміс  жəне  француз  тілдерін  жетік  меңгерген  кеңестік 
толық құқылы  уəкіл  Нəзір  Төреқұлов  енді  өте  аз уақыттың  ішінде  араб  тілін  де  тез  үйреніп алады. 
Жəне өзінің осы зеректігі арқасында ол өз қызметі барысында жеке аудармашыдан үзілді-кесілді бас 
тартып,  жұмысын  жалғастыра  береді.  Сондықтан  да  оның:  «Сен  басқа  нəрсені  айтасың,  ал  оны 
басқаша аударады, сосын əңгіменің дəмі кетеді» деген сөзі жиі еске түседі. Оның үстіне Нəзірдің тіл 
біліміндегі үлкен жетістіктері оның жергілікті аудиторияларда шығып сөз сөйлеуіне ғана емес, тіпті 
теологиялық  тақырыптарға  орай  пікір  таластыруға  дейін  мүмкіндік  бергенін  біз  жақсы  білеміз. 
Мұның барлығы да жəне сонымен қатар кеңестік дипломаттың жоғары кəсіпқойлығы мен алғырлығы 
патшаның  жəне  оның  отбасының  Нəзір  Төреқұловқа  деген  ыстық  ықыласы  мен  зор  құрметіне 
бөленуіне    ықпал  еткені  анық.  Əбдел-Əзиз  əл-Сауд  патша  Нəзір  Төреқұловты  өзінің  інісі  ретінде 
санады. Осындай қалыптасқан жақсы қарым-қатынас толық құқылы уəкіл мен патшаның балалары, 
əсіресе ханзада Фейсал арасындағы достық ынтымақтастықты арттыра түсті.  
Сауд  Арабиясында  өткен  екі  жылғы  жұмыс  уақытынан  кейін,  1930-жылғы  ақпанда  Нəзір  Төре-
құлов ханзада Фейсалға Төтенше жəне Өкілетті елші ретінде сенім қағаздарын
 
тапсырды. Бұл оқиға 
мұсылмандар əлемінің орталығы – Мекке қаласында өткізілді.      
Кеңестік  өкілдің  абырой-беделі  мен  ықпалы  шетелдік,  əсіресе  араб  елдеріндегі  əріптестері 
арасында да кеңінен тарап, үлкен өнеге болды. Нəзір Төреқұлов дипломатиялық корпустың дуайені 
болды.  Сыртқы  істер  наркомы  М.Литвиновқа  1930  жылы  16  сəуірде  жазған  хатында  Нəзір: 
«Дипкорпустағы  қызметі  жағынан  жоғары  тұрушылыққа  қатысты  ағылшындармен  тарихи  талас 
біздің  пайдамызға  шешіліп,  аяқталған  болып  есептелді...  Ресми  салтанаттарда  мен  бірінші  орынды, 
Риан  –  екінші,  француздың  сенімді  істеріндегі  мусье  Мегре  –  үшінші,  Айноль-Мольк  –  төртінші 
орынды иеленеді. Риан маған барынша əдепті қарым-қатынасын ұстап тұрғанын, кейбір жағдайларда 
маған старшина ретінде қарайтынын атап өткенім орынды», 
 
деп жазған еді.   
Толық құқылы уəкіл Н.Төреқұлов арабтық Шығыстың, əсіресе мұсылмандық əлемнің ерекшелік-
терін өте жақсы білді жəне оған ерекше мəн беріп, көңіл аударды. Ол бірнеше рет үлкен жəне кіші 
қажылыққа  барды,  жазылған  ислам  нормалары  мен  дəстүрлерін  берік  ұстануға  күш  салды,  діндар-
лардың беделін белсенді түрде пайдаланды. Сонымен қатар жергілікті бетке ұстар таңдаулы элитамен 
араласқанда жəне оларға əр түрлі тектегі сыйлықтарды тарту етер тұста сыпайыгершілікті, əдептілікті 
ерекше сақтады.   
Сыртқы істер наркоматына хабарласқан ол: «басқа европалықтар секілді револьверлер тарту етіп, 
спиртті ішімдіктер ұсына алмайтындығын» атап өте отырып, өзін бүктемелі пышақ, сағат, «балаларға 
жейде» тігетін мата секілді сыйлықтар қорымен жабдықтауды өтініп еді. 
Ол сондай-ақ, Кеңес Одағы территориясы арқылы Меккеге қажылыққа келетін 10-15 мың адамды 
жыл  сайын  тасымалдау  туралы  мəселені  де  алға  тартқан  болатын.  Оның  пікірі  бойынша,  мұндай 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
270 
адамгершілікке толы қадам «өте жақсы пікір қалыптастырып, исламның қуғындалып жатқаны жайлы 
айыптауды алып кеткен болар еді».  
Төреқұлов  өзінің  «Орталыққа»  жазған  алғашқы  хаттарының  бірінде  Шығыстану  институтының 
студенттерін Хиджазға тіл үйрену үшін бір жылдық машықтануғы жіберу керек деген ұсыныс береді, 
өйткені  ол  бір  ғана  əдеби  араб  тілін  үйрену  болашақта  жұмыс  істеуге  жеткіліксіз  деп  есептеді.  Ол 
былай  деп  жазды:  «Құран  тілінде  мұнда  бір  қорап  сіріңке  сатып  алу  да  мүмкін  емес.  Оның  үстіне 
біздің  оқу  орындарымыз,  бейнелеп  айтқанда,  арабистерді  емес,  өлілермен  жəне  періштелермен 
түсінісе алатын қуатты құраншыларды ғана даярлайды»
 
[1, 349-б]. 
Оның  дін  туралы  білімі мен  ағартушылығы  əрбір  қадам  жасаған  сайын  таныла  түсті.  Жергілікті 
білгірлермен  əңгіме  жүргізгенінде  «мұсылманда  орыстар»  алдыменен  өзінің  шаруашылығын 
орнықтырып алуы тиіс, содан кейін барып дін туралы ойлау керек деп Пайғамбар жазып кеткен деген 
ой оны тұрақты жетелеп тұратын еді. 
 
Оның  үстіне  біздің  дипломатымызға  сегіз  жыл  бойы  қатарынан  өте  ауыр  жағдайда  –  саяси, 
моральдық-психологиялық, климаттық: адам төзгісіз аптап ыстықта, қандай да бір экзотикалық ауру-
ды жұқтырып алу қаупінде, судың, тамақ өнімдерінің жетіспеушілігінде, білікті медициналық көмек-
тің  жəне  кішкентай  ғана  қолайлы  жағдайдың  жоқтығында  жұмыс  істеуге  тура  келді.  Бірақ,  Нəзір 
Төреқұлов  өте  қайратты  əрі  табанды  бола  білді.  Өзіне  жүктелген  дипломатиялық  міндетті  үлкен 
абыроймен атқарды.  
1936 жылдың басында диполмат Мəскеуге шақырылды. Шамамен бір жылдай КСРО ОАК ұлттар 
Кеңесі  жанындағы  тіл  жəне  жазба  Институтында    аға  ғылыми  қызметкер  болып  жұмыс  істеді.  Ал 
1937  жылы  өзінің  көптеген  замандастары  –  əскери  бастықтар,  дипломаттар  мен  ғалымдар  -  секілді 
ойдан шығарылған айыптаулар бойынша қамауға алынып, ату жазасына кесілді. Бұл қайғылы хабар 
Нəзірді аса құрметтейтін жəне өте жақсы көретін Сауд Арабиясының патшасы Абдул Əзиз əл-Саудты 
қатты алаңдатты. Жəне дипломатиялық арна бойынша патша Кеңес Одағы үкіметіне өз елінде басқа 
толық құқылы уəкілді көргісі де келмейтіні туралы түсінік берді. Осыдан кейін-ақ екі ел арасындағы 
қарым-қатынас шорт үзілді. Бұл қарым-қатынас тек қана 1990 жылы қайта орнықтырылған еді. 
Көрнекті ғалым, тамаша журналист, дипломат жəне қоғам қайраткері Нəзір Төреқұлов өз уақыты-
ның  өте  жоғары  білімді  адамы  болды.  Өзінің  туған  ана  тілінен  басқа  өзбек,  орыс  тілдерін  жақсы 
меңгеріп, ағылшын, француз, неміс, араб, парсы, түрік тілдерінде еркін сөйлей алды. Сауд Арабия-
сындағы өзінің дипломатиялық қызметте болған жылдарында қалдырған оның жазбалары, мемлекет-
тің  қалыптасуының  бастапқы  кезеңі  туралы  мазмұнды  да  жан-жақты  мəліметтері,  бұрын  айтып 
өткеніміздей, 70 жылдан кейін де өзінің құндылығын жойған жоқ. Жəне де Қазақстан мен ол бұрын 
қызмет жасаған ел арасындағы қазіргі қарым-қатынастың нығаюына да мүмкіндік жасап отыр.  
Мұнайдың  мол  қоры  бар  жəне  сол  арқылы  əлемдегі  ең  бай  елдердің  бірі саналып  отырған  Сауд 
Арабиясының  тəжірибесінен  біздің  еліміздің  үйренетіні  аз  емес.  Өйткені  Қазақстан  да  көмірсутегі 
шикізаттарының артық қорына бай. Сондықтан да Сауд Арабиясы біздің республикамызбен арасын-
дағы қарым-қатынасын барынша дамытуға көңіл аударуда. 
Қазақстан  мен  Сауд  Арабиясы  арасындағы  дипломатиялық  қатынас  1994  жылдың  30  сəуірінде 
орнатылды. Сол жылы Президент Н.Ə.Назарбаев алғаш рет ЭР-Риядқа ресми сапармен барып, ынты-
мақтастықтың негізін қалады
 
[2, 51-б].
 
Екі ел басшыларының кездесуі барысында іскерлік шеңбері өкілдерінің арасында сауда-экономи-
калық  ынтымақтастығының  əр  түрлі  бағыттары,  республикаға  инвестициялар  тарту,  гранттық  жəне 
жеңілдік  несиелер  ұсыну  түріндегі  көмектер  көрсету  жөніндегі  келісім-шарттарға  қол  жеткізілді. 
Сауд  Арабиясының  даму  Қоры  арқылы  бөлінген  қаржыларға  Актау  портын  кеңейту,  автомобиль 
жəне темір жолдарды, аэропорттарды жөндеу жөніндегі жұмыстарды орындау жоспарланды. 
Сауд  Арабиясының  «Арамко»  Ұлттық  компаниясы  мен  «ҚазМұнайГаз»  ҰК»  АҚ  арасныдағы 
байланыстарды  нығайту  мəселелерін  қарастыратын  мұнай  өңдеу  саласындағы  ынтымақтастықтың 
маңызы ерекше. Сондай-ақ, Сауд Арабиясы Қазақстанның жаңа орталығы Астананың дамуына көмек 
көрстеуде.  Мəселен,  осы  елдің  бөлген  қаржысына  Сенат  ғимаратының  құрылысы  жүргізілді,  ал 
кардиологиялық орталық құрылысына ханзада Сұлтан Бен Абд əл-Əзиздің өзі ақша аударды. 
Бұдан басқа да жобалар жүзеге асырылуда. Мəдениет күндері өткізіліп, ғылыми-техникалық алма-
сулар жасалып отырады. Жыл сайын Мекке мен Мəдинаға 4 мыңға жуық қазақстандық қажылыққа 
барып тұрады.  
 
1 Манс@ров Т.А. Нəзір ТAре<@лов. Алматы: -ЖШС « аза<стан» баспа Cйі, 2005. -384 бет. 
2 Манс@ров Т.А. Нəзір ТAре<@лов – Ке ес Одағыны  Сауд Арабиясындағы Елшісі: Алматы: «Зерде» 
баспасы, 2011. -640 бет. 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: