Көмір қышқылының тұзарының түзілуі

 
175 
2.  Химиялық  реакцияларда  а)  тек  тотықсыздандырғыш;  ә)  тек  тотықтырғыш;  б)  әрі 
тотықтырғыш,  әрі  тотықсыздандырғыш  бола  алатын  кӛміртегі  қосылыстарын  атаңдар. 
Реакция теңдеулерін жазыңдар. 
3.  Кӛміртегі  (ІІ)  оксидін  кӛміртегі  (IV)  оксидінен  бӛлу  үшін  газдар  қоспасын  не 
себептен судан емес, сілті ерітіндісінен жібереді? Реакция теңдеулерін жазыңдар. 
4. Температура мен қысымның тӛмендеуі мына реакциялар тепе-теңдігіне қалай әсер 
етеді? 
а) 
31
,
75
2
4
2
CH
H
C
кДж 
ә)
97
,
112
2
2
COCl
Cl
CO
кДж 
б) 
84
,
41
2
2
2
H
CO
O
H
CO
кДж 
5. Мына реакциялар теңдеулерін толық жазыңдар: 
4
2
4
SO
H
KMnO
CO
рAg
катализато
 
4
2
7
2
2
SO
H
O
Сr
K
CO
р
катализато
 
6. Мына теңдеулерді молекулалық -иондық түрде жазыңдар: 
a) 
HCl
NaHCO
3
 
ә) 
NaOH
NaHCO
3
 
 б) 
NaOH
HCO
Ca
2
3
)
(
 
в) 
2
2
3
)
(
)
(
OH
Ca
HCO
Ca
 
7.  Пештерді  жапқанда  кӛмірдің  қызуы  тӛмендеген  сайын  иіс  газымен  улану  қауіп 
азаятын  себебі  неге?  Кӛміртегі  (ІІ)  оксидінің  түзілгендегі  реакцияның  жылу  эффектісін 
пайдаланып түсіндіріңдер. 
8. Газ тәріздес заттың құрамында (кӛміртегінің массалық үлесі 42,86%, ал оттегінікі-
57,14). Газдың хлор бойынша салыстырмалы тығыздығы 0,396. Заттың формуласын және ауа 
бойынша  тығыздығын есептеңдер. 
9.  100  мл  метан  мен  100  мл  оттегінен  тұратын  қоспаны  жаққанда  біраз  бӛлігі 
реакцияға түспей қалады. Реакцияға түспей қалған бӛлігін табыңдар. 
10. 1300 г суда 180 г кристалды сода 
O
H
CO
Na
2
3
2
10
  ерітілген. Алынған ерітіндінің 
тығыздығы  1,16  г/мл.  Ерітіндідегі  натрий  карбонатының  сусыз  тұзға  есептегенде  массалық 
үлесін, молярлы және эквивалентті концентрацияларын табыңдар. 
11.  Кӛмір  қышқылының  1н  ерітіндісін  алуға  бола  ма?  1  кӛлем  суда  20
0
С 
температурада  0,88  кӛлем  кӛміртегі  (IV)  оксиді  еритінін  ескере  отырып,  жауаптарыңды 
есептеп дәлелдеңдер. 
 
Кремний және оның қосылыстары 
Табиғатта  таралуы.  Табиғатта  таралуы  жағынан  кремний  оттегiнен  кейiн  екiншi 
орында  - 27% (салмағы жағ.). Егер кӛмiртегi  органикалық дүние элементi  болса, кремний  - 
минералдық  дүние  элементi  болып  табылады.  Ол  бос  күйiнде  кездеспейдi.  Кремний 
табиғатта  кремний  қышқылының  тұздары  -  силикаттар  түрiнде  кездеседi.  Силикаттар  әр 
түрлi  минералдар  (дала  шпаты,  слюда,  асбест)  және  тау  жыныстарын  (гранит,  базальт) 
құрайды.  Ол,  әсiресе,  кремнезем 
2
SiO   түрiнде  кӛп  кездеседi.  Кремнезем  кристалл  және 
аморфты болады. 
Кремний  ӛсiмдiк  пен  жануарларға  да  қажет  элемент.  Ӛсiмдiк  дiңiнiң  құрамындағы 
кремний  оған  берiктiк  бередi.  Кремний,  кӛбiнесе,  бамбук,  дақылды  және  басқа  ӛсiмдiк 
құрамында болады, кремний құс қанатының, мал жүнiнiң құрамына да кiредi.  
Кремнийді  алу,  қасиеттерi  және  қолданылуы.  Кремнийдiң  екi  аллотропиялық  түр 
ӛзгерiсi бар: кристалл және аморфты. Ӛнеркәсiпте кремнеземдi кӛмiрмен электр  пештерiнде 
тотықсыздандырып кристалл кремний алады: 
2
2
CO
Si
C
SiO
 
Егер кварц құмын магний ұнтағымен қосып қыздырса, аморфты кремний алынады: 

 
176 
MgO
Si
Mg
SiO
2
2
2
 
Кристалл  кремний  -  металдық  жарқылы  бар,  сұр  зат.  Ол  1415
0
С-та  балқиды,  электр 
тоғын және жылуды жақсы ӛткiзедi. Химиялық активсiз. 
Аморфты  кремний  -  қоңыр  аморфты  ұнтақ.  Ол  химиялық  жағынан  кристалдыға 
қарағанда активтi, фтормен, кейбiр металдармен және металл еместермен әрекеттеседi. 
Кремний  -  нағыз  металл  емес.  Оттегiмен  қосылыстарында  ол  +2  және  +4  тотығу 
дәрежесiн  кӛрсетедi,  ал  сутегiмен  -  4.  Оның  электрон  қосып  алу  қасиетi  кӛмiртегiне 
қарағанда әлсiз. Сондықтан оның сутектi қосылыстары тұрақсыз.  
Кремнийге  балқытқыш  қышқылдан  басқа  қышқылдар  әсер  етпейдi.  Алайда,  ол 
сiлтiмен жақсы әрекеттеседi: 
3
2
2
2
2
2
2
SiO
Na
H
O
H
NaOH
Si
 
Ӛте  таза  кремнийдi  жартылай  ӛткiзгiш  ретiнде  қолданады.  Оны  қышқылға  тӛзiмдi 
материалдар  мен  қорытпалар  алу  үшiн  пайдаланады.  Кремнийдiң  кӛмiртегiмен  қосылысы 
SiС  (карборунд)  -  кремний  карбидi  қаттылығы  жағынан  алмазға  пара-пар  зат.  Оны  қайрақ 
тастар, темiр қорытпаларды ӛңдейтiн құралдар жасау үшiн пайдаланады. 
Бақылау сұрақтары 
1. Кремний атомының электрондық формуласын жазыңдар. 
2. Қосылыстарында кремний қандай тотығу дәрежелерін көрсетеді? 
3. Тотығу-тотықсыздану реакцияларында кремний қандай қасиет көрсетеді? 
4. Көміртегі мен кремнийдің сутекті қосылыстарындағы ұқсастықтар мен 
айрмашылықтар.. 
 
№13 зертханалық жұмыс  
Тәжірибелер: 
Аспаптар  мен  реактивтер:  таразы,  сақиналары  бар  штатив,  сіріңке, 
сыйымдылығы  250  мл  стақан  (2  дана),  фарфор  келі  келсабымен,  шыны  түтікше,  шыны 
таяқша,  штатив  сынауықтарымен,  темір  тигель,  магний  ұнтағы,  натрий  гидроксиді 
NaOH ,  калий  карбонаты 
3
2
CO
K
,  натрий  карбонаты
3
2
CO
Na
,  кальций  фториді 
2
CaF , 
мрамор  немесе  бор 
3
CaCO
,  темір,  индикатор  қағазы,  сүзгі  қағазы,  қорғаныш  көзілдірігі, 
ерітінділер: 
4
2
SO
H
(ρ=1,84  г/мл),  HCl (ρ=1,18  г/мл),  аммоний  хлориді 
Cl
NH
4
,  натрий 
силикаты 
3
2
SiO
Na
, фенолфталеин, лакмустың бейтарап ерітіндісі. 
1.  Аморфты  кремнийді  және  силандарды  алу.  Сынауықтың  1/5  кӛлеміне  дейін 
магний  мен  таза  құрғақ  құм  ұнтақтарының  қоспасын  (массалар  қатынасы  3:2)  салыңдар. 
Сынауықты  штативке  тік  бекітіңдер  (қорғаныш  кӛзілдірік  кию  керек).  Алдымен  бүкіл 
қоспаны  қыздырып,  сонан  соң  сынауықтың  түбін  қоспа  қызғанша  күшті  қыздырыңдар. 
Реакция  кӛп  мӛлшерде  жылу  шығарып  жүреді.  Сондықтан  реакция  басталғаннан  кейін 
қыздыруды  тоқтатыңдар.  Реакция  нәтижесінде  кремний,  магний  оксидінен  басқа  магний 
силициді түзілетінін ескере отырып, реакция тендеулерінжазыңдар. 
Сынауықты  суытып,  келіге  салып  сындырып,  пайда  болған  затты  аздап  сұйытылған 
тұз  қышқылы  (1:1)  бар  стақанға  салыңдар.  Тұз  қышқылы  мен  қоспаның  қай  ӛнімдері 
әрекеттеседі?  Магний  оксидінің  және  силицидтің  тұз  қышқылымен  әрекеттесу 
реакциясының  теңдеулерін  жазыңдар.  Түзілген  ақ  түтін  кремний  (IV)  гидриді  -  силан 
жанғанда түзілетінін ескеріп, силанның тотықсыздандырғыш қасиетін сипаттаңдар. Реакция 
біткеннен  кейін  тұнбаның  бетіндегі  ерітіндіні  бӛлек  құйып  алыңдар,  тұнбаны  сумен 
жуыңдар,  сүзіңдер,  кептіріңдер.  Түсін  байқаңдар.  Келесі  тәжірибеге  сақтап  қойыңдар. 
Кремнийге сұйытылған тұз қышқылының әсері қандай? 
2.Кремнийдің  сілтімен  әрекеттесуі.  Алдыңғы  тәжірибеде  алынған  аморфты 
кремнийдің аздаған мӛлшеріне 2-3 мл сілті қосып сынауықты қыздырыңдар. Не байқалады? 
Түзілген газды жағыңдар. Реакция теңдеуін жазыңдар. 
3.Кремний қышқылын алу. а)  5 мл концентрлі натрий силикатының ерітіндісіне 2-
2,5  мл  сұйытылған  (1:1)  тұз  қышқылының  ерітіндісін  құйыңдар  және  шыны  таяқшамен 

 
177 
сұйықтықты  жақсылап  араластырыңдар.  Кремний  қышқылы  түзіледі  де,  ол  қоймалжың 
тұнбаға айналады. Реакция теңдеуін жазыңдар. 
ә) Кремний қышқылының гидролизі. 3 мл натрий силикатының ерітіндісіне концентрлі 
тұз қышқылын құйыңдар. Кремний қышқылының коллоидты ерітіндісі түзіледі. Қайнағанша 
қыздырыңдар. Не байқалады? 
б) Кремний қышқылы оның тұздарынан ығыстыру. Натрий силикатының ерітіндісіне 
Кипп  аппаратынан  кӛміртегі  (IV)  оксидін  тез  жіберіңдер.  Кремний  қышқылы  мен  кӛмір 
қышқылының қайсысының электролиттік күші тӛмен? 
4.  Ерімтал  силикаттарды  алу.  а)  Сынауыққа  ұнтақталған  кварц  немесе  құм  және 
натрий  гидроксидінің  бір  түйірін  салыңдар.  Сынауықты  штативке  кӛлбеу  бекітіп,  қоспаны 
балқығанша  кыздырыңдар.  Реакция  теңдеуін  жазыңдар.  Суыған  соң  тұнбаны  сумен 
жуыңдар,  артық  қалған  кварцтан  (құмнан)  ерітіндіні  сүзіп  бӛліңдер.  Ерітіндіде  натрий 
силикаты түзілгенін дәлелдеңдер (3а-тәжірибесін қараңдар). 
5.Кремний  қышқылы  тұздарының  гидролизі.  а)  Натрий  силикаты  ерітіндісін 
бейтарап  лакмус  ерітіндісімен  сынаңдар.  Гидролиз  теңдеуін  молекулалық-иондық  түрде 
жазыңдар. 
ә)  1-2  мл  натрий  силикатының  концентрлі  ерітіндісіне  2-3  мл  аммоний 
хлоридініңқанық  ерітіндісін  құйып  араластырыңдар.  Тұнба  мен  газдың  түзілуін  байқаңдар. 
Гидролиз теңдеуін молекула-иондық түрде жазыңдар. 
6.Шыныдан  сілтілік  орта  алу.  Шыны  түтікшені  қыздырып  суы  бар  стақанға 
салыңдар.  Түтікше  шытынап  сынады.  Шынының  сынықтарын  фарфор  келіге  салып, 
дистилденген  су  қосыпұнтақтаңдар  (қорғағыш  көзілдірік  киіп  алукерек!).  Сонан  соң  1-2 
тамшы фенолфталеин ерітіндісін қосыңдар. Не байқалады? Түсіндіріңдер. Кәдімгі шынының 
құрамы 
2
2
6SiO
CaO
O
Na
. 
7. Кремний (IV) фторидін алу және қасиеттері.(жұмыстытартпа шкафта жасау 
керек).  Кальций  фториді  мен  құмның  бірдей      мӛлшерін  араластырыңдар.  Қоспаны 
сынауыққа  салып  шамалы  концентрлі  күкірт  қышқылын  қосып  жайлап  қыздырыңдар. 
Реакция  теңдеуін  жазыңдар.  Сынауықтың  аузына  суланған  шыны  таяқшаны  ұстаңдар. 
Таяқшада  кремний  қышқылының  [
O
yH
xSiO
2
2
]  түзілуін  байқаңдар.  Кремний  (IV) 
фторидінің 
4
SiF  гидролизінің теңдеуін жазыңдар. 
 
Жаттығулар мен есептер 
1. Тӛмендегі ӛзгерістердің реакция теңдеулерін жазыңдар: 
3
2
3
2
2
4
SiO
Na
SiO
H
SiO
SiH
Si
 
 2.  Силанның  а)  сумен;  ә)  натрий  гидроксидімен  әрекеттесу  реакциясының 
теңдеулерін жазыңдар. 
3.  Мына  реакциядағы  мәліметтерді  пайдаланып: 
880
2
2
SiO
O
Si
кДж  кейбір 
элементтерді  оксидтерінен  тотықсыздандырып  алғанда  кремнийді  қолданатынын  қалай 
түсіндіруге болады? 
4.  Мына  қосылыстардағы: 
5
2
2
4
2
4
,
,
,
O
Si
Na
SiCl
SiO
SiH
, 
3
2
SiO
Na
  кремнийдің  тотығу 
дәрежесін және химиялық байланыстың түрін табыңдар. 
5. Қыздырғанда жүретін реакция теңдеулерін жазыңдар: 
a) Кремний (IV) оксидінің натрий карбонатымен; 
ә) Кремний (IV) оксидінің натрий гидроксидімен; 
б) Калийкарбонатының кремний қышқылымен; 
в) Кремний (IV)оксидінің кальций гидроксидімен. 
6.  200  мл  силанды  (қ.ж.)  жағу  үшін  98,64  кПа  қысымда  және  20
0
С  температурада 
ауаның қандай кӛлемі қажет? 
7. Температура 17
0
С -да және 98,64 кПа қысымда 15м
3
 сутегін алу үшін 32% натрий 
гидроксиді  ерітіндісінің  (
мл
г /
35
,
1
)  қандай  кӛлемі  және  кремнийдің  неше  килограмы 
қажет? 

 
178 
8. 350 г натрий силикатының 20% ерітіндісін (сусыз тұзға есептегенде) дайындау үшін 
натрий силикаты кристалогидратының 
O
H
SiO
Na
2
3
2
9
қандай массасы қажет? 
 
 Бор, алюминий және олардың қосылыстары 
Табиғатта  бор  ӛте  шашыраңқы  кездеседi.  Ол  бура 
O
H
O
B
Na
2
7
4
2
10
,  кернит 
O
H
O
B
Na
2
7
4
2
4
,  сосалин 
3
3
BO
H
  сияқты  минералдар  құрамында  болады.  Бор  жер  асты 
сулар құрамында борат не бор қышқылы түрiнде болады да минерал сулар құрамына кiредi. 
Борды  алу  үшiн  алдымен,  боратты  күкiрт  қышқылымен  ӛңдеп  бор  қышқылына 
айналдырады: 
4
2
3
3
2
4
2
7
4
2
4
5
SO
Na
BO
H
O
H
SO
H
O
B
Na
 
Бор қышқылын қыздырып оксидке айналдырады: 
3
2
2
3
3
3
2
0
O
B
O
H
BO
H
t
 
Бор оксидiн магний қосып тотықсыздандырады:  
MgO
B
Mg
O
B
3
2
3
3
2
 
Осы  тәсiлмен  алынған  борды  тазартып  таза  бор  алады.  Бордың  екi  аллотропиялық 
түрi белгiлi   аморфты және кристалл. Аморфты бор қоңыр түстi ұнтақ, кристалл бор   қара 
сұр  кристалл  зат,  ӛте  қатты.  Қаттылығы  жағынан  алмазға  пара-пар.  Электр  тогын  нашар 
ӛткiзедi.  Температураны  жоғарылатқан  сайын  электр  ӛткiзгiштiгi  артады.  Бордың  бұл 
қасиетiне сүйенiп одан жартылай ӛткiзгiштер жасайды. 
Алюминий   табиғатта кең тараған элемент. Таралуы жағынан ол металдар арасында 
бiрiншi,  ал  жалпы  үшiншi  орында.  Алюминий  активтi  элемент  болғандықтан  табиғатта  тек 
қосылыс  түрiнде  кездеседi.  Оның  маңызды  кендерiне  -  боксит 
,
2
3
2
O
nH
O
Al
  алунит 
,
6
2
2
3
2
3
4
4
2
O
H
O
Al
SO
Al
SO
K
  каолин 
,
2
2
2
2
3
2
O
H
SiO
O
Al
  нефелин 
2
3
2
2
2SiO
O
Al
O
Na
 
жатады.  Алюминий  кендерi  Хибин  тауларында,  Оралда,  Қазақстанда,  Сiбiрде  кӛптеп 
кездеседi. 
Таза алюминий  - күмiстей  ақ, қатты металл,  пластикалық  қасиетi  жақсы. Алюминий 
оттегiмен оңай әрекеттеседi. Соның салдарынан ауада алюминий бетiн оксид қабығы жауып, 
оны әрi қарай бұзылудан сақтап тұрады. 
Сыртындағы оксид қабығын тазартатын болса, алюминий сумен жақсы әрекеттеседi. 
Алюминий  -  амфотерлi  элемент.  Ол  сұйытылған  қышқылдармен  және  сiлтiлермен 
жақсы әрекеттеседi. Сонымен қатар, алюминий галогендермен галогенидтер (
3
AlCl
) азотпен 
нитрид ( AlN ), күкiртпен сульфид (
3
2
S
Al
) түзедi. 
Маңызды  қосылысы  -  алюминий  оксидi
3
2
O
Al
.  Оны  ауада  жағу  жолымен  алуға 
болады.  
Алюминий оксидi - аппақ, суда ерiмейтiн зат. Химиялық тұрғыдан алғанда алюминий 
оксидi - амфотерлi оксид. Ол қышқылмен де, негiздермен де әрекеттеседi: 
O
H
AlCl
HCl
O
Al
2
3
3
2
3
2
6
 
Оны құрғақ сiлтiмен балқытса метаалюминий қышқылының тұзы түзiледi: 
O
H
NaAlO
NaOH
O
Al
2
2
3
2
2
2
 
 
 
 
натрий метаалюминаты 
Алюминий  оксидiне  гидроксид  сәйкес.  Ол  да  оксид  сияқты  амфотерлi.  Алюминий 
оксидi суда ерiмейді. 
3
)
(OH
Al
ерiмталдығы тӛмен болғандықтан ақ түстi тұнбаға түседi. Бұл 
тұнба  қышқылда  да,  сiлтiде  де  еридi.  Алюминий  гидроксидiн  құрғақ  сiлтiмен  қосып 
балқытқан кезде мета алюминий қышқылдарының тұздары түзiледi. 
 
Бақылау сұрақтары 
1.    Бор  мен  алюминийдің  электрондық  формулаларын  жазыңдар.  ІІІ  топ  негізгі 
топша элементтерінің атом радиусы мен иондану потенциалы қалай өзгереді? 

 
179 
2. Бор мен алюминийді қандай табиғи  қосылыстардан алады? 
3.  Магний  боридінің,  диборанның,  бор  оксиді  мен  бор  қышқылының  алыну  теңдеуін 
жазыңдар. Осы қосылыстардағы бордың тотығу дәрежесін табыңдар. 
4.  Алюминийге  оттегінің,  судың  және  сілтінің  әсері  қандай?  Сәйкес  реакция 
теңдеулерін жазыңдар. 
5.  Алюминийдің  сұйытылған  және  концентрлі 
3
4
2
,
,
HNO
SO
H
HCl
ерітінділерімен 
әрекеттесу реакция теңдеулерін жазыңдар. 
6.  Алюминий  оксиді  мен  гидроксидінің  қандай  химиялық  қасиеттерін  білесіңдер? 
Сәйкес  реакция  теңдеулерін  жазыңдар.  Протолиттік  теория  бойынша  алюминий 
гидроксидінің амфотерлік қасиетін түсіндіріңдер. 
7.  Бор  мен  алюминийдің  және  олардың  оксидтері  мен  гидроксидтерінің  химиялық 
қасиеттерін  салыстырыңдар.  Неліктен  ІІІ  топ  негізгі  топша  элементтерінен  бор  мен 
алюминийдің оттекті қосылыстарының химиялық қасиеттері өзгеше? Түсіндіріңдер.  
8.  Қышқылдардың  күші  бойынша  түзілген  әртүрлі  алюминий  тұздарының 
гидролизденуі қалай жүреді?   Молекулалық және иондық реакция теңдеулерін  жазыңдар 
 
№15 зертханалық жұмыс 
Тәжірибелер: 
Аспаптар  мен  реактивтер:  темір  тигель,  фарфор  тигель,  шыны таяқша,  платина 
немесе нихром сым, 100 мл стақан, сынауықтарымен штатив, магний лентасы, алюминий 
сымы,  натрий  тетрабораты  (бура)
O
H
O
B
Na
2
7
4
2
10
,  бор  қышқылы 
3
3
BO
H
,  алюминий 
сульфаты 
O
H
SO
Al
2
3
4
2
18
)
(
,  калий  сульфаты 
4
2
SO
K
,  натрий  хлориді  NaCl ,  әмбебап 
қағазы,  сүзгі  қағазы,  мақта,  органикалық  бояулар, 
4
2
SO
H
(ρ=1,84  г/мл),  HCl (ρ=1,18  г/мл), 
азот қышқылы 
3
HNO
, натрий гидроксиді 
, кобальт (ІІ) хлориді 
2
CoCl , кобальт (ІІ) 
нитраты 
2
3
)
(NO
Co
, сынап (І) хлориді 
2
3
2
)
(NO
Hg
 немесе сынап (ІІ) хлориді
2
HgCl , натрий 
ацетаты
COONa
CH
3
  аммоний  хлориді 
Cl
NH
4
,  аммоний  сульфиді 
S
NH
2
4
)
(
  2н,  хром  (ІІІ) 
сульфаты
3
4
2
)
(SO
Cr
.  
1.  Аморфты  борды  алу.  а)  Темір  тигельге  шамалы  ғана  бор  қышқылын  салып, 
қыздырып,  ұнтақтаңдар.  Бор  (III)  оксидінің  шыны  тәріздес  массасының  түзілгендігі 
байқалады. Ортобор қышқылының сатылап дегидратациялану және бор (III) оксидінің түзілу 
реакциясының теңдеуін жазыңдар. 
Енді  бор  (III)  оксидін  келіге  салып  ұнтақтап,  массасын  ӛлшеп,  оған  екі  еседей  кӛп 
ұнтақ  Mg -ді  қосып,  араластырыңдар.  Қоспаны  қыздырыңдар.  Сонан  соң  алынған  массаны 
стақанға  салып  сұйытылған  HCl қосыңдар.  Неге?  Қоспадағы  қай  компонент  HCl -мен 
әрекеттеседі? Реакция теңдеуін жазыңдар. Бор ұнтағын сүзу арқылы бӛліп алып, түсін,  HCl -
ға әсерін жазыңдар. 
ә) Ұнтақ күйіндегі борға сілтімен әсер етіңдер. 

жүктеу/скачать 6,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: