Педагогика высшей школы м. А. Асылханова, Л. Белаусова дарынды балаларды
жүктеу/скачать 328,26 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- М.А. АСЫЛХАНОВА, Л.БЕЛАУСОВА
- Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
| http://www.enu.kz
ПЕДАГОГИКА ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ
М.А. АСЫЛХАНОВА, Л.БЕЛАУСОВА
ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАМУЫН ҒЫЛЫМИ ТҰРҒЫДАН ҚОЛДАУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ http://www.enuz.kz
Talented child, in lt the article RepulicKasakhstan to expose, to support and conception development given a report. Practical center support forms committee the soul Republican gallows scientific – wraps up talented children following year metatheory and practice meworid level different object special result arrives at.
ХХ
ғасырдың екінші жартысында барлық ӛркениетті елдерде дарынды балаларды анықтап зерттеу, оқыту және дамыту жұмыстары қолға алынды. Ӛйткені жеке тұлғаның әлеуметтік саяси - экономикалық, мәдениеттік процестерде рӛлі ӛзгерді. Қазіргі кезде ӛндіріс орындарын басқару, ғылым, мәдениет, ӛнер сферасының салаларында ӛз бетінше шығармашылық тұрғысынан ойлайтын, іскер, алғыр жас маманды қалыптастыру талап етілуде. Кӛптеген дискуссиялы проблемаларға қарамастан оқытудың ғылымилығын, практикасын қоғамдағы ғылым - білім салаларының бәрінде оларды жоғары деңгейде меңгерген индивидуалды ерекшеліктері бар балалар мен жастардың шығармашылық потенциалын құрайтын мүмкіндіктерінің бар екендігін ғылыми тұрғада дәлелденді. Шығармашылық потенци - ал бойынша барлық балалардың не кейбір жастардың әр жас кезеңіне сай, дифференциясы ақыл - ой кемшілігінен бастап жоғары таланттылық пен жалпы дарындылыққа дейінгі дамудың әр түрлілігінде ӛзіндік айырмашылықтар болды. Кеңестік кезеңде мектептегі және жоғарғы оқу орындарындағы оқыту орташа үлгерімді оқушыға, студент пен маманға бағдарланған, осы уақыттарда Мемлекет ақыл - ойы кем балалар мен оқушыларды зерттеу, диагностика арқылы анықтау мен жеке оқытуға кӛптеген қаржы жұмсады, бірақ
жоғары шығармашылық потенциалы бар оқушылар, талантты және дарынды балаларды оқыту мен тәрбиелеуге қатысты біртұтас зерттеу бағдарламасы болмады. Дарынды ба - лаларды анықтау бойынша зерттеу жұмыстарының ғылыми мәні: шығармашылықтың табиғаты мен психологиялық механизмдерін ашуға, барлық оқушылар мен дарынды жастарды оқытудың мазмұны мен әдіс - тәсілдерін жетілдіру үшін шығармашылық заңдылықтарын қолдану мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету болды. Дарынды балаларды оқыту мен дамыту олардың шығармашылық дамуының идеалды моделін құрайды, осы проблема бойынша зерттеу жұмыстары мен практиканың кӛрсетуі бойынша дарындылық дамудың кез келген этапбында баяулап, кейде мүлдем тоқтап қалуы да мүмкін еді. Осыған орай, дарынды тұлғаның дамуына арнайы психологиялық кӛмек пен қолдау қажет, дарындылықты дамыту мен диагностика арқылы зерттеу қазіргі кезде жастардың професси - оналды бағдары деп аталатын қоғамдық институттың маңыздылығы айтарлықтай, қоғамда мұндай институттың қажеттілігі әрдайым болды, бірақ мұны саналы түрде кеш ұғынылды. Бұрыннан барлығымызға белгілі, психофизиологиялық қасиеттері бар адамдарды таңдауда талап етілетін адамның іс - әрекет түрлерінің дамуымен байланысты болуы белгілі. Осындай дарынды балалар мен оқушылардың дарындылығын анықтауда жүргізілген зерттеу жұмыстары, тәжірибелерде анықталған дарынды балалардың, олардың ата - аналары мен мұғалімдерін психологиялық, медициналық, педагогикалық, әлеуметтік және экономикалық кӛмекпен қамтамасыз ету керек екендігіне, ол үшін мемлекеттік бағдарлама құру қажеттігі туындады.
ғасырдың
екінші жартысының ортасында ғана талант пен қабілеттілікке зерттеулер ауқымды жүргізіле бастады,бұл мәселенің қолға алынғанына таланттар мен дарынды балалар бойынша 1975 жылы дүниежүзілік кеңес құрылғанда ғана жоғары қызығушылық туды. Дарындылық
құрлымын анықтау бойынша мамандарды дайындап, әр түрлі елдерде дарынды балаларға деген әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық кӛмек кӛрсетуге арналған арнайы бағдарламалар дайын - далды.
Біраз елдерде дарындылық ортлықтары мен институттары табысты жұмыс атқаруда, бұл мәселені шешуде қазіргі кезде музыкалық мектептер, мектептен тыс мекемелер, әр түрлі пәндерді
http://www.enu.kz
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
тереңдетіп оқытатын мектептер мен мекемелер ӛз үлестерін қосып
келеді.Бүгінде дарында балаларды анықтап,зерттеу және оларды қолдау жұмысы әр түрлі деңгейдегі пәндер олимпиадаларында, конкур - старда, интеллектуалдық жарыстар барысында орындалуда. Қазақстан Республикасы Президентінің «Дарынды балаларға арналған мектептерді мемлекеттік қолдау және дамыту туралы» 1996 жылғы бұйрығымен аса қабілетті оқушылармен белсенді жұмыс жүргізу жандана түсті. Осыған орай жас таланттарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы ӛңделді, қаралған бағдарламаны іске асыру үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы бойынша № 256. 1998 жылдың 24 наурызында білім беру Комитеті жанынан Республикалық «Дарын» ғылыми - практикалық орталығы ашылды, бұл кейінгі үш жылдықта теория мен практикада айтарлықтай нәтижелерге жетті [1].
Қазақстан Республикасында дарынды балаларды анықтау, қолдау және дамыту тұжырымдамасы нормативті құқықты құжаттандыру пакеті ӛңделді, кӛптеген облстарда ғылыми - практикалық орталықтар құрылды, дарынды балалар үшін жаңа типтік мектептер ұйымдастырылды, ғылыми не - гізделген олимпиадалық қоры бар мектептер ашылды. Бүгінгі кезде педагогикалық оқу орындарында мұғалімдерді дарынды балалармен жұмыс жасауға арнайы жеке тұлға теориясын анықтауға байла - нысты, психология курсында жалпы қабілеттілік және дарындылық туралы жалпы түсінік беріледі. Мұғалімнің біліктілігін квалификациясын жетілдіру жүйесінде де педагогтардың арнайы дайындығына зейін аударылуда. Қалалық және ауылдық мектептердегі мұғалімдерді зерттеу, олардың дарынды ба - лалармен жұмыс жасау дайындығы, балалардың даму белгілері бойынша, оларды дифференциялап оқытудың кейбір елестері ғана бар екендігін кӛрсетті. Алайда, кӛптеген мұғалімдерде дарындылық феномені туралы негізгі ұғымдарға байланысты түсініктері де жоқ десе болады. Сонымен қатар, да - рынды балалармен жұмыс жасауда ғылыми - әдістемелік кеңес беретін орталық, не психологиялық - педагогикалық арнайы әдебиеттер жоқтың қасы, осы аталған мәселелер, кӛрсетілген қайшылықтар болашақта шешімін табары сӛзсіз. Себебі, әр адам балалық, жасӛспірім және жастық шағынан бастап, ӛмірде үлкен жетістіктерге жетуді армандайды. Қазіргі кездегі жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдай бойынша, кәсіпкерлік іс - әрекетте табысқа жету үшін жалпы және арнайы қабілеттің кӛмегімен бейімділігі, шығармашылығы, іскерлігімен ғана ауқымды жетістікке жетеді.
Сондықтан балалар мен ата - аналардың алдында жаңа міндет тұр, яғни жеке тұлғаның потенциалды мүмкіндіктерін зерттеу, да - мыту және соның негізінде алдындағы болашағын анықтау. Әр түрлі іс - әрекеттерге байланысты адам қандай да бір қызметті орындауы қажет және сол істің тиімді нәтижесін қамтамасыз етуге жету үшін орындаушының бірнеше сапаларға ие болуы тиіс. Мұндай дара психологиялық ерекшеліктер мін - детті түрде, бір жағынан ӛзіндік психикалық табиғатынан, екіншіден әркімде қайталанбас қабілеттің болуында. Адам қабілетіндегі айырмашылық іс - әрекеттің нәтижесінен, яғни оның сәттілігінен не сәтсіздігінен байқалады. Іс - әрекетпен айналысқанда адамның табысқа жетуі үшін қабілет, қызығушылық, бейімділік және мінез - құлқында сапалық кӛріністер болуы қажет; еңбек сүйгіштік, табандылық, батылдық, кей жағдайда осындай ерекше қабілетті адам айтарлықтай жетістікке қол жеткізе бермеуі де мүмкін. Адамның қабілетінің даралық ерекшеліктеріне; дарындылық, шебер - лік, талант, данышпандық, шабыт кіреді, ал дарындылық дәрежесінің артуы үшін, қажетті білімдер мен ептілік, дағдыларды меңгеріп, жетілдіріп дамытуға тікелей тәуелді. Қабілеттілікке байланысты философиялық энциклопедиялық түсіндірме сӛздіктерде мынандай түсінік берілген: «қабілеттілік бұл субьективті жағдайда белгілі бір іс - әрекеттің табысты орындалуындағы жеке тұлғалық даралық ерекшеліктері» делінген. Қабілеттілік индивидттің біліміне, дағдысына үйренуіне бағытталмайды, ол кейбір іс - әрекеттерді орындауда басқалардың әдістері мен мүмкіндіктерінен ішкі психологиялық ре - гулятор болып табылады. Балалардың дарындылықтары ӛмір шартында, ӛздерінің қатар - құрбылары мен салыстырғанда үйрену мен оқытуда аса жоғары қабылдаулары мен шығармашылықта ерекше кӛрінеді. Дарындылық, ақыл - ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес, сонымен қатар индивидттің дамуына бағытталған кейбір ішкі талап - мақсаттарына да байланысты. Ғалымдардың зерттеулерінде баланы қатты бақылауға алу, күш кӛрсету, қысым жасау сияқты стильдер дарынды тұлғаны дамытуға мүмкіндік бермейді деп санайды. Бала мен ата - ананың қарым - қатынас стильі туралы мәселе аса ауқымды зерттелген, Р.Хесс және В.Шипман ата - аналық
стильдерді императивті және инструктивті деп бӛлген. Императивті стиль үшін мынандай бұйрықтар сәйкес келеді: «Мен айтқан секілді жаса
Ондай қарым - қатынас ересектердің беделіне негізделеді, мұндай стиль балада пассивтік және тәуелділік пен конформизмді дамытады. Инструктивті стильдеақпарат кӛбірек болады, ал талаптар мынандай болып негізделеді: «ойыншықтарыңды жина, ал мен еденді сыпырамын...» т.б. мұнда ата - аналар баласымен ӛзінің теңі ретінде әңгімелеседі, олардың талаптары мен заңдылықтары саналы түрде жүреді. Ата - аналардың бала дарындылығына деген қатынасы маңызды болып табылады, бұл http://www.enu.kz
№ 1 (92) 2013
фактор бала мүмкіндіктерін іске асыруға оң әсер етеді. Дарынды балаларда әділеттілік сезімі ерте сезіледі, адамгершіліктің ерте дамуы, қабылдау мен таным процестерінің дамуының алға басуымен байланысты. Осындай дарынды балалар қоршаған ортадағы әділетсіздікке ӛте сезімтал болады, ӛзіне және айналасындағыларға үлкен талаптар қояды. Сабақты меңгеру барысында олардың қиялы ерек - ше
дамитындықтан қандай сабақты болса да тез орындап барлық тапсырмаларды дұрыс орындайды себебі, терең дамыған шығармашылық ойлауы мен қиялы жетекші орында тұрады, мысалы; есептерді шығаруда ойын элементтерін енгізеді, ойы ұшқыр болады. Дарынды балаларға эмоционалды баланс жетіспейді, олар балалық шақта шыдамсыз болады,
энергиясы кӛп болуымен қатар аз ұйықтауымен де ерекшеленеді. Мұндай балалардың интеллектуалды және дене - физиологиялық дамуының арасындағы ерекшелік, оларды толғандырып, ӛзбеткейлілігінің дамуына әсер етуі мүмкін, олардың кӛру процессі сегіз жасқа дейін тұрақсыз болады, жақын немесе қашықтағы фокусті алыстағыға ал - мастыру қиынға соғады. Қазіргі кезде дарынды балаларды зерттеуде философиялық, психологиялық - педагогикалық әдістемелік әдебиеттерде олардың психикалық ерекшеліктері туралы және қабілеттері туралы ойларын, ежелгі грек философтары, ғалымдары және әр түрлі елдердің прогрессивті педагог - психологтарының еңбектерінен кездестіруге болады. Талантта данышпандық туралы қасиеттер мен ойлау ерекшеліктерінің кӛріністері, ежелгі грек философтарының трактаттарында кездеседі. Бірақ адам психикасы барлық ақиқат құбылыстардың ішінде зерттеуге күрделі болғандықтан, даралық ере - кшелік адамда ерекше қабілеттің болуынан деп түсіндіреді ғалымдар.
Х.Уарте іс - әрекеттің кез - келген түрінде анықталатын негізгі қажеттіліктер сапасы ретінде қиял, ес және интеллекті бӛліп кӛрсетті. Х.Уарте талант табиғаттан, генофонға тәуелді дей отырып, оның дамуы үшін тәрбие мен еңбек қажет екнін айтты [2]. Қабілеттіліктің алғашқы негізін қалаушы англиялық психолог Френсис Гальтон ХІХ ғ., ол адамдардың даралық ерекшеліктер мәселесін зерт - теді. Ф.Гальтон ӛзінің «таланттың тұқым қуалаушылығы; оның пайда болуы мен заңдылығы» атты еңбегінде қабілеттің пайда болуының әдістемелік базасын негіздеді және келесі заңдылықтарды бӛліп кӛрсетті [3]. Егер адам
жоғары
қабілеттерге ие болмаса, бір де бір адам қоғамда жоғары дәрежеге ие болмауы, қабілеттің кез - келген деңгейі тұқым қуалаушылыққа негізделген деген қорытындыға келеді деуі.Э.Мейман ХІХ - ХХғ.ғ. дарындылықтың теориялық негізін зерттеуді жалғастырды, ол дарындылықтың туа біткен аспектілерін зерттей отырып, осының негізінде «нышан типтерін» бӛлді
[4].
Педагогикалық теория негіздерінің дамуына Қазақстанда ХХ ғасырдың басында ӛмір сүрген қоғам қайраткерлері; Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаевтар дарындылық мәселесінің дамуына маңызды әсер етті, олардың психологиялық - педагогикалық және әдеби еңбектерінде баланың қызығушылығы мен қабілетінің қалыптасуы, олардың оқуды меңгерудегі қабілеттерінің дамитындығын дәлелді түрде айтуы [5]. Ж.Аймауытов ӛзінің
«Психология және мамандықты таңдау» атты оқулығында эксперименттік зерттеу негізінде жастарға мамандықты дұрыс таңдауға кеңестер береді. Оның айтуынша, кәсіпкерлікте, темперамент, қабілет, мінез және ерік сияқты жеке психикалық сапаларды ескеру керектігін
баса кӛрсетті [5]. М.Жұмабаев «Педагогика» кітабында, адамның жалпы рухани дамуы туралы айта отырып, ақыл - ой, адамгершілік, эстетикалық тәрбиені бӛліп кӛрсетеді, және жеке тұлғаны тәрбиелеуде интеллектуалды қабілеттердің дамуымен тығыз байланыстырды [5]. Дарындылық теориясының ғылыми негіздерін ӛңдеген психолог ғалымдар; Л.С.Выготский, Н.С.Лейтес, Б.Г.Ананьев және т.б. психологиялық концепциялары интегралды жеке тұлғалық білім ретінде дарындылыққа жүйелік кӛзқарас қалыптастырды және қабілеттің құрылымдық компоненттерін анықтады. Бұл позиция дарындылықтың мәдени мінезін басым етіп, Л.С.Выготскийдің мәдени - тарихи теориясына бағытталған, «Дарынды және басқа балалар арасындағы терең айырмашылық (натуралды) табиғи процестерге емес, оларды түрліше қолдануға белгілі мәдени тәсілдерді қолданатындығын» атап кӛрсетті [6]. Дарындылықтың барлық психикалық мүмкіндіктері нақты іс - әрекет түрінде ерекше маңызды болатын сапаларының басым болуы мен бір уақытта қосылуын болжайды. Н.С.Лейтестің редакциясымен 1996 жылы шыққан «Дарынды бала - лар мен жасӛспірімдер психологиясы» атты оқулығынан «бұл тек ақыл - ой дамуының жоғары деңгейі ғана емес, сонымен қатар жеке тұлғаның дамуына бағытталған кейбір ішкі талап - мақсаттары», бұл «мақсатқа ұмтылушылық ақыл - ой күшіне ерте дайындық», бұл «адам іс - әрекетінің кез - келген әлеуметтік - маңызды
сферасында белгілі жетістіктерге жете алу қабілеті» деп келтірген ғалымдардың цитаталарынан кӛретініміздей, дарындылық - бұл тек психологиялық құбылыс емес, сонымен қатар әлеуметтік құбылыс деген [7]. Б.Г.Ананьев ақыл - ой қабілетінің қалыптасуына қоршаған ортаның әсері тұқымқуалаушылыққа қарағанда мәнді және осының негізінде әр адам интеллектісінің даму мүмкіндігін оптимисттік түрде бағалайды [8]. Іс - әрекеттің басым ететін түрі бойынша дарындылықтың http://www.enu.kz
түрін анықтасақта, әр түрлі дарындылықта іс - әрекеттің бӛтен түрлері де кӛрінетінін байқауымыз керек, мысалы: суретші немесе музыкант іс - әрекеттің сипаттамасы бойынша кӛркемдік - эстетикалық болып табылады, сонымен қатар танымдық практикалық коммуникативті және рухани - бағалық іс - әрекет түрлері қолданылады. Шығармашылық дарындылықта кӛптеген түрлі варианттар болады: кез - келген іс - әрекетте сирек кездесетін шығармашылық қабілеттерді кӛрсететін балалар бар, сонымен қатар мұндай стандартсыз емес елес, жеткілікті түрде тек бір ғана сферада анық кӛрінеді делінген ғалымдардың тұжырымдамаларында.
1. Закон Республики Казахстан «Об образовании» Учитель Казахстана №21 -24,1999.
2.
Психология одаренности детей и подростков. Под. ред. Н.С.Лейтес. –Москва. Изд. Центр «Академия», 1996. С. 4 -55. 3.
Краткий энциклопедический словарь. Москва. Юрид.литер. 1997.
4. Бекбаева К. «Дарын» ақпараттық - әдістемелік жинақ. № 2, 2003.
Ауыл мектептерінде дарынды балалармен жұмыс жүргізу жүйесі. 6.104.
5. Изд - во «Флита», 1998. с.61 - 65. М.Жұмабаев. Педагогика. Алматы. 1992.
Выготский Л.С. История развития высших психических функции. Всбор.соч. в 6 - томах. 3 - том. Москва,
-90.
7. Лейтес Н.С. Способности и одаренность в детском возрасте. - Москва, 1984.0. 3-12,51-62.
жүктеу/скачать 328,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|