Аудиторлық дәлелдер алу көздері. Аудиторлық дәлелдеу олардың іс-әрекеттері

жетістіктерін пайдалану үшін аудитке тән ғылыми әдістер тобы оның методологиясын
анықтайды, олар өз кезегінде жалпы методология және жеке методология болып бөлінеді.
Аудиттің жеке әдістемесі диалектика принциптері мен жалпы ғылыми теориялық зерттеу
заңдылықтарынан құралады.
Аудиттің жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдістер тобынан құралады;
олар: талдау және топтау, индукация және дедукация, бақылау, салыстыру, өлшеу. Осы аталған
әдістердің барлығы философияның гнесология теориясы бөлімінде толық, жан-жақты
қарастырылған.
Анализ-ғылыми зерттеу әдісі, оның негізгі объектісі соның құрамына, бөлшегіне жекелеп
мазмұн, мағынасын анықтап, өз кезегінде тұтасты құрайтын әр бөлшек жеке талдауға жататын
құрамға айналады. Синтез (топтау, біріктіру, қорытындылау) ғылыми зерттеу әдісі оның негізгі
зерттеу объектісімен құрамының арасындағы өзара байланысына талдау жасап мазмұн,
мағынасына анықтау жасап қорытындылайды.
Аудит процесінде анализ және синтез аудит объектісіне осы әдістер арқылы талдау
жүргізу үшін қажет. Осы әдістердің ерекшеліктеріне сәйкес талдау объектісінің жекелей және
топтаулы түріне де талдау жасау оның мазмұн мағынасын анықтауға болады. Аудит барысында
шаруашылық субъектілерінің қаржылық-табыстылық көрсеткіштерін талдау үшін дедукция-
индукция әдісі қолданылады.
Дедукция (тұжырымдау, қорытындылау) - ақыл-ойға салып, жалпы көрсеткіштерді жеке
көрсеткіштерге дәлел жасап логикалық тұжырымдау, қорытынды жасау. Яғни, осы әдіс
қолданған жағдайда кәсіпорын шаруашылығының жалпы көрсеткіштеріне талдау жасайды,
содан кейін әрбір бөлімдеріне талдау жасап сол мәліметтер арқылы топтап, қорытынды
жасалынады. Индукция - ақыл-ойға салып жеке объектілерге талдау жасап, жалпы
көрсеткіштерге анықтама беретін логикалық әдіс.
Аудит барысында дедукция әдісі шаруашылық субъектілерінің жалпы көрсеткіштерінің
мағынасы мен мазмұнына талдау жасап оның жеке құрамдарына байланыстылығын анықтау.
Индукция шаруашылық субъектілерінің шаруашылығының жеке көрсеткіштеріне талдау жасап
оның жалпы көлемін көрсететін анықтамаларға байланыстылығын анықтап қорытынды
жасайды. 
Сонымен, аудитте қолданылатын жалпы ғылыми зерттеу әдістерін
қарастырдық. 
Қорыта келгенде, аудиттің әдістері үш топқа бөлінеді: 1)
аналитикалық анықтау, есептеу; 2) құжаттау; 3) қорытындылау.
Аналитикалық анықтау-есептеу әдісі-ол негізінде экономикалық
талдау (топтау, салыстыру т.б.), аналитикалық тексеру және
статистикалық, экономика-математикалық әдістер. Осы орайда аудиттің
көп тараған әдістемелік әдісі-ол, шаруашылық субъектілерінің қаржылық
ақпаратының құрамының аналитикалық есебін тексеру. Мысалы, өндіріс
шығынын, оны сатудан түскен төлем сомасымен салыстыру, онда

анықталған өзгеру мөлшерінің нендей себептен болғанын, факторлардың
әсерін есептеу.
Аналитикалық тексеру әдісі аудиттің барлық кезеңінде қолданылады.
Жоспарлаудан бастап күнделікті тексеруде, қаржылық ақпаратын жасауда,
онда кездескен өзгертулерді анықтауда және кәсіпорын шаруашылығының
даму жолын бағдарлау барысында аналитикалық тексеру үздіксіз жүргізіліп
отырады.
Әдістемелік құжаттау әдісі-өз кезегінде үш топқа бөлінеді: 1)
мәліметтік модельдеу; 2) нормативтік құқылық жолын анықтау; 3) есеп
құжаттарын зерттеп, тексеру. Мәліметтік модельдеу дегеніміз-аудит
объектісінің мәлімет тасушыға бір жүйеге келтіріп тіркелген мәліметтерін
айтамыз. (Ол алғашқы құжаттар, магнит барабандары, дискалары,
перфокарта, магнит таспасы, есеп кестелері, ақпараттар).
Мәліметтік модельдеу мақсаты тексеру объектісінің нормативтік-
құқылық, ақпараттық, бухгалтерлік мәліметтерін бір жүйеге келтіріп аудит
жүргізуге ыңғайластыру. Мысалы, аудит жүргізу үшін өндіріс процесінің
моделін алатын болсақ, онда шығыны жоспарланған өлшемде, нақты
шығын өлшемінде, оның цехтар арасындағы құбылыс қозғалысы, оның
бухгалтерлік құжаттарға тіркелуі, жауапкершіліктегі есебі тағы басқа
көптеген мәліметтер бір жүйеге келтіріп, мәлімет моделін құрайды.
Нормативтік-құқықтық жолын анықтау әдісінде заң тұрғысынан ереже
нұсқаудың, нормативтік құжаттар талабының ішкі ереже тәртібінің
орындалуын анықтайды. Мысалы, түгелдеу тәртібінің заңды жүргізілуін
бақылау үшін түгелдеу жүргізудің ереже-нұсқауының дұрыс қолданылуы
бақылау қажет. Нақты мүлік түгелдеу, қаржы қорларын тексеру, ақша
қаржысын тексеру ережелерінің дұрыс қолданылуы.
Есеп құжаттарын зерттеп, тексеру әдісінде сол құжаттарда
көрсетілген шаруашылық әрекеттерінің операцияларының заңдылығы,
қажеттілігі және экономикалық тиімділігі, шындықты көрсетуін анықтау
қажет. Осы әдісті іске асыру үшін әр түрлі құжаттарды тексеру түрлері,
нақты бақылау әдісі, әр түрлі есептеу, инспекция өткізу т.б. қарастырулар
қолданылады.
Осы орайда құжаттарды тексерудің бірнеше түрлерін, әдістерін
қарастыруға болады: формальдық, арифметикалық заңдылық, логикалық
тексеру. Немесе жаппай қарама-қарсы екі жазу жолымен, шоттарға тіркелу
жолымен, есепті қалпына келтіру әдісімен тағы басқалай қарастырулармен.
Формалдық әдісте құжаттың барлық реквизиттерінің дұрыс
толтырылғандығы, түзетудің болмауы, арифметикалық есебі,
жауапкершіліктегі жұмысшылардың қол қоюы қарастырылады.
Арифметикалық тексеруде санау, көбейту процестерінің мақсат
сондағы тіркелген анықталады. Құжаттың заңдылығын тексерудегі мақсат

сондағы тіркелген операциялардың заңдылығын және экономикалық
тиімділігін анықтау.
Қарама-қарсы тексеру әдісі бухгалтерлік есептің дұрыстығын
тексеруде өте жиі қолданылады. Себебі, бір құжат бухгалтерлік есепте екі
қайтара кездеседі. Мысалы, кәсіпорынға жабдықтаушыдан материал келіп
түссе, материалдың құжатының бір данасы қоймасының есебінде болса,
екіншісі банк көшірмесінің тіркеуінде болады. Соларды салыстыру арқылы
қарама-қарсы тексеру жүргізіледі, немесе дүкенші тауар сатудан түскен
ақшаны кассаға өткізеді. Яғни, касса ордерінің түбірі касса есебінде болады
да оның түбіртегі дүкеншінің есебіне тіркеледі. Олардың арасындағы құжат
көрсеткішінің дұрыстығы қарама-қарсы тексеру әдісін қолдану арқылы
анықталады. Осы қарама-қарсы тексеру әдісін қолдану арқылы ұрлық
немесе әдейі қиянат жасаушылық қылмыстары анықталады.
Есепті қалпына келтіру әдісі-ол негізінде аудит процесінде
бухгалтерлік есепте жіберілген қатені түзету. Қате түзету процесінің
бірнеше түрі бар.
1. Корректура әдісі, ол бухгалтерлік тіркеу кезінде жіберілген
қателерді сол есеп кестелерінде түзетіп ол туралы белгі жасау. Мысалы,
тексеруші қатені түзеткен есеп кестесіне қалай түзетілді, оны түзеткен
адам өз атын жазып қол қоюы керек (күнін, жылын көрсетіп).
2. Бухгалтерлік есептегі қатені қосымша екі жақты жасау арқылы
түзету. Бұл әдіс қате қай кезде анықталса сол уақытта қолданыла беретін
әдіс. Мысалы, дүкенші жабдықтаушыдан құжат бойынша тауар қабылдап
алған. Тауар сомасы 10000 теңге, ал дүкенші өзінің есебіне 1000 теңге деп,
тіркелген бухгалтер өзінің корреспонденциясында 1000 теңге көрсеткен.
Кейін тексеру барысында қате анықталғаннан кейін қосымша екі жақты
жазу 9000 теңгеге жасалады.
3. Үшінші қате түзету әдісі-қызыл жазу. Бұл әдіс бойынша, бұрын екі
жақты жазуда жіберілген қате сол күйінде қайталанылады да тек қана екі
жақты жазу сомасында қызыл сиямен жазылады. Бухгалтерлік есептің
қалыптасқан тәртібі бойынша есеп шоттарына екі жақты жазу бойынша
тіркелген тәртібі айналым санын санағанда шығарылып тасталады. Яғни,
қате жазу бойынша қарамен жазылған сан, қызыл жазумен жазылған сан
шығарылғаннан бұрын жіберілген қате түзетіледі.
Нақты бақылау бухгалтерлік есепте және аудит барысында ерекше
орын алатын бақылау-тексеру әдісі. Оның негізгі мақсаты кәсіпорын
мүлкінің нақты есебін алып түгелдеу. Бухгалтерлік есептің күдіксіз дұрыс
екенін, аналитикалық және синтетикалық есеп көрсеткіштерінің дұрыс
екенін тек қана нақты тексеру арқылы сенімді түрде анықтауға болады. Ол
өз кезегінде шаруашылық субъектілерінің қорытынды ақпарат
көрсеткіштерін нақты тексеруге негіз болады. Нақты тексеру
методологиясы сенімді, күдіксіз әдіс, сол осы арқылы ғана бар шындықты
анықтауға болады, өз кезегінде нақты тексеру үш түрге бөлінеді: түгелдеу,
сараптап анықтау, бақылау арқылы анықтау.

жүктеу/скачать 455,77 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: