Пәнді оқытудың тақырыптық жоспары

6 Дәріс сабақтарының мазмұны 
1-тақырып. Аудиттің түрлері және мәні, мазмұны 
Жоспар:
1. Аудиттің мазмұны, мақсаты және мағынасы.
2. Аудиттің пайда болуы және дамуы. Қазақстанда аудиттің қалыптасуы және дамуы. 
3. Аудиттің пәні, объектісі және функциялары. 
4. Аудиттің сыныпталу түрлері.
1. Аудиттің мазмұны, мақсаты және мағынасы.
Аудит - Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес қаржылық есептілік жасау және
өзге де ақпарат туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатымен тексеру.
Аудиттің мақсаты
Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты - аудиторға қаржылық қорытынды есепті
құрудың белгіленген концептуалдық негізіне сәйкес барлық елеулі аспектілер бойынша
каржылық қорытынды есептің дайындалғаны жөнінде қорытынды беру мүмкіндігін беру /3/.
Аудит мақсатының стандартты анықтамасына қарамастан, аудит мақсаты дегенде аудитордың
алдына тұтынушы қоятын мақсатты түсінуіміз керек 
Аудиттің маңызы тиісті жақтардың мүдделеріне қол жеткізу болып табылады. Оның
ішінде:
-экономикалық субъектілердің (фирмалар, акционерлік қоғамдар);
-салық қызметі тұлғасындағы мемлекеттің;
-қаржылық есеп беруді әр түрлі пайдаланушылардың;
-аудиторлардың меншік иесі мен мемлекеттің мүдделерін қорғау, сонымен бірге есеп
және қорытынды есеп беруді қамтамасыз ету мақсатында.
2. Аудиттің пайда болуы және дамуы. Қазақстанда аудиттің қалыптасуы және дамуы. 
Аудиттің көп ғасырлық өзіндік тарихы бар. Арнайы аудитті зерттеуге арналған
әдебиеттерде оның пайда болу кезеңдері әр түрлі анықталады. Мысалы, шет елдерде шығатын
Контроллинг журналында мынандай мәліметтер келтірілген: тарихи жазбаларға
сүйенсек,Қытай мемлекеті дүние жүзінде бірінші болып аудиторлық қызметті құрған ел.
Ежелгі Қытай жазбалары біздің эрамызға дейін 700-ші жылдыңөзінде-ақ, Бас Аудитор
қызметінің болғанын көрсетеді. Оның негізгі міндеті, өзінің қызметі, міндеттемесінің түрі
бойынша мемлекеттік ақша мен мүлікті пайдалану құқығы бар өкімет шенеуніктерінің
адалдығына кепілдік беру болатын. Кейінірек үкіметтік аудиторлық мекемелердің міндеттері,
құқығы мен түрлері бір қоғам сатысынан екінші қоғам сатысына көшуге байланысты өзгеріп
отырған.
Бір авторлар аудиттің пайда болуын бухгалтерлік есептің арнайы ғылыми білімінің бір
саласы ретінде қалыптастыру кезеңінде апаруға болады деп санайды, бухгалтерлік есеп
жөніндегі алғашқы ғылыми кітапты белгілі итальян математигі Лука Почелли (1445-1515)
жазғаны белгілі. 1494 жылы жарыққа оның "Счеттар мен жазбалар туралы трактат" атты еңбегі
шықты. "Қалай, неге және кіммен көп жерледе көпестік кітаптар куәландырылады" атты 7-
тарауында Италияның түрлі жерлерінде көпестік кітаптар ресми түрде көпестер үшін арнайы
бюроларда тіркелетіні айтылған. Бюро қызметкерлері бұл кітаптың бірінші бетінде оларды
өзінің жазуымен куәландырып мөрмен бекітеді. Бұл жоғары мақтауға тұратын жағдай деп атап
көрсетеді Лука Почелли. өйткені, біреуін сатып алушыға, екіншісінсатушыға көрсететін екі
түрлі кітап ұстайтын адамдар көп. Тағы бір ерекшелік осы кітаптарға негізделе отырып олар ант
береді. Егер кітапты, бюроға тіркеуге тапсыратын болса, өтірік айту, соныменен өзіңнің
жақындарыңды да алдау соншалықты оңай емес. Осы кітаптар мұқият белгіленіп, дұрыс
тіркелген уақытта алаңсыз үйіне барып, өзінің істеріңді жазуды бастай бер деп жазады.
1773 жылы Шотландия астанасы-Эдинбургтің адрестік кітабында жеті аудитордың есімі
жазылған. Кейінірек, 1854 жылы мұнда бухгалтер-аудиторларды біріктірген. "Бухгалтерлер
қоғамы" құрылды. Бұл жеке авторларға "батыс елдерінде кәсіпқой аудит Шотландияда ХІХ
ғасырдың ортасында пайда болды деген қорытынды жасауға негіз болды. К.А. Угольниковтің
пікір бойынша аудит 200 жылдан астам уақыттан бері бар. Оның пайда болуының түп-тамыры
кәсіпорынды басқарумен тікелей шұғылданатындар мен оның қызметіне инвесторлардың

көзқарастары арасында бөліну туындағануақытқа кетеді. Осы уақытта акционерлік қоғамдар
пайда болып, аудитор (ревизор) сыртқы есеп берудің қоғамдық бақылаушысы ретінде орталық
орында болуында"-дейді.
Басқаша айтқанда, бухгалтер-аудитор мамандығы акционерлер, кредиторлар және салық
қызмет органдары кәсіпорындардың қаржы жағдайы туралы объективті қорытынды бере
алатын тәуелсіз маманды іздеуге мәжбүр болған уақыттағы акционерлік қоғамда пайда болды.
Аудиттің әрі қарай дамуына 1862 жылы қабылданған британ компаниялары жайындағы
заң жаңа серпін беріп, тез дамуына жол ашты. Онда компаниялардың қорытынды есептерін кемі
жылына бір рет міндетті түрде тексеріліп отырылуы белгіленді. Бұл кәсіпорындардың нақты
қаржы жағдайы мен белгілі бір кезең үшін оның шаруашылық қызметті жайлы шын мәліметтер
алу үшін акционерлік қоғамның қорытынды есебін объективті бағалау қажеттілігінен
туындады. Серіктестіктің өзіне бүтіндей сенім артуы қауіпті еді, өйткені соңғы нәтижесінде
акционерлер мен пай қосушылар немесе кредиторлар өздерінің капиталын жоғалтатын
кәсіпорынның банкрот болып қалуы кездесті. Бұл жағынан, акционерлер мен кредиторлардың,
екінші жағынан, салық органдарыныңбухгалтерлік баланс пен табыс жайлы қорытынды
есептерге сенімсіздігі акционерлік қоғамның қорытынды есебін зерттеп, талдайтын және оның
дұрыстығы жайлы кәсіптік қорытынды беретін бухгалтер-аудиторлардың пайда болуына
көмектесті. Акционерлердің жалпы жиналысындағы қоғамның жылдық қорытынды есебін
талқылауда аудитордың қорытындысы тыңдалатын және тек осыдан кейін ғана қорытынды есеп
бекітіліп (бекітілмей) және қоғамды бақылау ісіне баға берілетін.
Осылайша, тәуелсіз аудиторлар мен аудиторлық фирмалар кәсіпорынның баспада
жарияланғандай қаржы жағдайының бар екендігіне кепіл болатын болды. Аудиторлық
тексерудің мәліметтеріне сүйене отырып, мәліметті пайдаланушылар "кіммен жұмыс жасауға
болатынын" өздері шеше алады.
Біздің елімізде аудит дамуы 1987жылы "Инаудит" акционерлік қоғамы пайда болуынан
басталады. Ол КСРО Министрлер Кеңесінің арнайы қаулысына сай құрылған. Оның құрылуы
елімізде аудитты арықарай дамытуға зор ықпал етті. 
Қазір Қазақстанда аудиторлық қызмет көрсететін ірі халықаралық аудиторлық ұйымдар
мен жергілікті аудиторлық фирмалар өз қызметтерін дамытуда. Қазақстан Республикасының
Қаржы министрінің 05.04.2001 жылғы №173 "Аудиторлық ұйымдар мен кредиттік рейтингтік
агенттіктер тізімін бекіту туралы" бұйрығымен /10/ жыл сайын ұйымдар аудитін жүргізу және
кредиттік рейтингті ҚР Үкіметінің 2001 жылғы 28-ақпанындағы №290 "Кейбір акционерлік
қоғамдар мен республикалық мемлекеттік кәсіпорындар (ұлттық компаниялар) қызметін тиімді
басқару мен бақылауды ұйымдастыру жөніндегі шаралар туралы" қаулысына /11/ сәйкес
дәлелдеу мақсатында "ПрайсуотерхаусКуперс" ЖШС, "КПМГ Жанат" ЖШС, "ЭрнстЭндЯнг"
ЖШС, "ВДО Қазақстанаудит" ЖШС (соңғы аудиторлық фирма ҚР Қаржы министірінің 2004
жылғы 19-шілдедегі №294 бұйрығымен бекітілген) сияқты аудиторлық ұйымдар тізімі
бекітілген.
3. Пән анықтамасы осы ғылымның басқа ғылымдардан айырмашылығын көрсететін
ерекшеліктерді қамтуы керек. Оның ішінде:
- Ғылымның мақсаты мен мазмұны;
- Өзіндік ерекшелігі бар зерттеу принциптері;
- Зерделеу объектісі;
- Ақпарат көздері.
Осылайша аудит мазмұнын қалыптастырамыз, өйткені арнайы әдебиеттерде оның әзірге
айтарлықтай нақты әрі дәл анықтамасы жоқ. Біздің пікіріміз бойынша, аудит пәні қоғамның
мүддесін білдіретін экономикалық құбылыстар мен оқиғалар және процестер, сондай-ақ
мәліметтері нақтылық пен анықтығына қарай тексерілетін, зерттелетін және объективті бағасын
алатын әр түрлі мақсаттарды көздейтін заңды және жеке тұлғалар, басқаруды оңтайландыру,
экономикалық қызметтердің тиімділігін арттыру, кеңес берушілік, бақылаушы-талдамалы және
басқа да кәсіби аудиторлық қызмет көрсету жатады.
Аудит төмендегідей қызметтер атқарады:

4. Аудиттің сыныпталу түрлері.
Аудиттің түрлерін зерттеудің зор әдістемелік маңызы бар. Аудиттің түрлері субъект
ретінде ішкі және сыртқы аудит болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасының"Аудиторлық қызмет туралы" Заңына, аудиттің № 4 « Аудит
немесе оныңтүрлері» стандартында аудиттің 2 түрі көрсетілген:
1. Міндетті 
2. Бастамашылық 
Міндеттіаудит заңда көрсетілген және субъектініңөздерінің қаржы-шаруашылық
жұмыстарын тексеру үшін аудиторларды немесе аудиторлық фирмаларды шақыруғаміндеті
Міндетті жыл сайын аудиторлық тексерулердің объектілері : 
- банктер ;
- несиелік серіктестіктер ;
- жекелеген банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдар ;
- сақтандару ұйымдары, жинақтаушы зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар ; 
- табиғи монополиясубъектілері ; 
- шетел қатысушылыларыбар кәсіпорындар ;
- ашық халықтық қоғамдастықтар .
Бастамашылық аудит соған қажетті тапсырушылардың тапсыруы бойынша жүргізіледі ,
егер бұл тексеру заң жүзінде көрсетілмесе, онда мұндай тексерудің көлемі клиенттердің
талабына байланысты .
Аудит объектілері бойынша: банктік аудит, сақтандыру ұйымдарының аудиті т.с.с.түрлері
бар. Бұл аудит түрлерін жүзеге асыру үшін сәйкесінше лицензиясы болуы қажет
Мақсаты бойынша аудит бірнеше түрге бөлінеді: 
Қаржылық есеп беру аудиті – субъектінің қаржылық есеп беруін бекітілген критерийлер
мен бухгалтерлік есеп ережелеріне сәйкестігін тексеру. Аудит нәтижесіжарияланады – акция
иелеріне , кредиторларға , мемлекттік реттеу органдарына . 
Салықтық аудит – бұл салықтың есептелуінің дұрыстығы мен төлеу дұрыстығын, салық
саясатыныңсақталуынтексеру .
Бағалық аудит – тапсырысқа бекітілгенбағаның дұрыстығын тексеру. Бұлдамыған
мемлекеттерде бюджеттің шығындарын негіздеу үшін жүргізіледі.

Басқармалықаудит -кәсіпорындарда басқару мен ұйымдастырудыжетілдіру мен
тексеру.Кәсіпорынның өндірістік қызметтің тиімділігінбағалау, құралдарда пайдаланудың
ұтымдылығымен өнімділігін арттыру бойыншашешімдер қабылдау . 
Басқармалықаудит – бұл клиент үшін оныңқуаты мен ресурстарын тиімді
пайдаланудыарттыру бойынша кеңес беру қызметінің түрі. 
Арнайы аудит – шаруашылық субъектінің қызметін нақты аспектілерін тексеру. Оның
қызметінің заңдылығы т.с.с. жақтары тексерілуі мүмкін(салықтық есепберуді дайындау,
әлеуметтік қорларда пайдалану т.с.с. ) 
Нарықтық қатынастың даму кезеңінде жалпы аудиттің атқаратын қызметі де,
тапсырушылар талабына сәйкес олардың аудит қызметінің даму барысында алатын орны да
ерекше.
Аудит түрлерін зерттеудің методикалық жағынан маңызы өте зор. Өйткені, аудитті
қандай түрлеріменжүргізу және олардың әрбіржағдайлардатигізетін әсерлерін анықтау қажет.
Ақпаратты пайдаланушыларбойынша аудит ішкі және сыртқы болып екігебөлінеді 
Сыртқы аудитаудиторлықфирмалармен немесе жеке аудиторлармен шарт бойынша
субъектінің қаржы есебінің дұрыстығын және қаржы мүмкіншіліктерінтәуелсізтүрде бағалау
үшінжүргізіледі . 
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің орындалған жұмыстарына тәуелсізэкспертиза
берудің нәтижесінде аудиторлар қаржы жағдайын жақсарту,жұмыстардың тиімділігін арттыру
жөнінде керек болған жағдайда өз ұсыныстарын береді. Сонымен қатар
субъектініңтөлемқабілеттілігіне және қаржы тұрақтылығынабаға береді. Сыртқы аудиттің
мақсаты тапсырыс берушілердің мүддесінеқарай жасалынады.Сыртқы аудиттің басты міндеті –
субъектінің отчетына тәуелсіз түрде баға беру, көрсеткіштерінің дәлдігінанықтап, сол жайында
тапсырысберушілергеөз пікірін айту. Сыртқы аудитөз жұмысын заңдарға, стандарттарға ,
бухгалтерлік есеп принциптеріне, нормативтерге сүйене отырып жүргізеді. 
Жалпы аудит туралы, оның ішінде сыртқы аудит туралы осыған дейін көптеген
түсініктер қарастырылды. Енді сол сыртқы аудиттің ерекшеліктеріне тоқталамыз. Біріншіден,
сыртқы аудит аудит фирмалары немесе жеке аудиторлар мен тапсырушылармен келісім-шарт
жасау арқылы жүргізіледі. Оның негізгі мақсаты бухгалтерлік қаржы ақпаратын тексеріп және
оның табыстылық көрсеткіштерінің дұрыс анықталғандығын, шығарылғандығын дәлелдеп,
оның қаржылық жағдайына түсініктеме беру. Осындай тиянақты тексеру жүргізілгеннен кейін
аудиторлар шаруашылық субъектілеріне, олардың қаржылық жағдайына экономикалық талдау
жасап олардың экономикасының даму бағытын көрсетіп, оның қаржылық жағдайын нығайту
жолдарын айтып, қаржы қолданудың тиімді, пайдалы қолдануына түсініктеме береді. Осы
орайда аудитор сол кәсіпорынның қаржы жағдайының және төлем жасау тұрақтылығын, қандай
даму қаржы қорларының бар екеніне толық түсініктеме береді.
Сондықтан Қазақстан Респуликасында аудит қызметі жан-жақты таратылуы қажет, бірақ
біздің елдің өзіндік экономикалық, әлеуметтік, тарихи даму ерекшеліктеріне сәйкес аудит
принциптерін лайықты түрде қарастыру қажет. әрине, оның ішінде ұйымдастыру, құрылымы
туралы көптеген өзгерістер енгізу өте қажет.
Әдебиеттер: 2,3,7

жүктеу/скачать 455,77 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: