-тақырып. Бақылау және аудит

шешіміне әсер ететін жағдай-да елеулі деп есептеледі. Маңыздьшық белгілі бір жағдайларда
оларды жіберіп алу немесе бүрмалаушылықка катысты қорытынды қабылда-нылатын қателер
немесе баптар шамасына байланысты болады. Сон-дықган маңыздылық есеіггеудің
табалдырығы немесе есептеу нүктесін көрсетеді және пайда әкелу үшін ақпаратқа ие болу керек
және сапалы бастапқы сипаттама болып табылмайды" [39] деп атап өтілген.
Аудиторға қаржылық есеп беру бұрмалануын тудыратын фактілерден ауытқудан басқа
міндеттемелердің екі типі болуы мүмкін екенін естен шығармау керек:
—бухгалтерлік есеп стандартының дұрыс қодданылмауы;
— қажетті ақпаратты өткізіп алу.
Каржылық есеп беруді тексеру кезівде оған аудиттағы маңызды-лықтың сапалық және
сандық сияқгы екі жағын ескеру қажет.
Маңыздылықтың сапалық жағы — жасалатын операциялардың Қазақстан
Республикасында әрекет ететін нормативті актілердің та-лаптарынан ауытқуы.
Сандық жағы маңыздылық деңгейімен сипатталады.
Маңыздылық деңгейі — бұл кэржының есеп беру нақгылығына елеулі әсер етпейтін оңда
максималды рүқсат берілген бүрмалаулар сомасы.
Концептуалды негіздің 12-тарау 46-6. қаржылық есеп беруді дай-ындау және ұсыну "БЕУ
сәйкес негізгі сапалық сипаттамаларды қол-дану әдетте, нақты және объективті ақпаратты
сақтайтын қаржы-лық есеп беруді құруды және әділ үсынуды қамтамасыз етеді" деп көрсетілген
[40].
Сондықтан аудиторларға есеп беруді ықтимал пайдаланушылар және бұл есеп беру
дұрыс шешім қабылдау үшін нақгы және объективті ақпаратты сақтауы туралы мәліметтер
қажет. Маңызды болып табы-латынды бағалау кәсіби пікір пәні болып табылады. Аудитордың
кәсіби пікірі — оның білімі, біліктілігі мен жұмыс тәжірибесіне негізделген көзқарасы. Бұл
оның әрекетінің тәртібін қатал анықгау мүмкін болмайтын жағдайларда субъективті шешім
қабылдау үшін негіз болады. Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірудің мақсаты — ауди-
тордың назарын аудиторлық тексеру стратегиясын анықтау негізінде қаржылық есеп берудің
елеулірек күрамдас бөлігіне аудару. Мысалы, аудитор 50 мың теңгені күрайтын, баланс үшін
емес, таза табыс үшін маңызды болатын дәл емес мәліметтерді қарастыра алады.
"Маңыздылық туралы пікір — аудитор қабылдайтын маңызды шешімдерінің бірі. Ол аса
жоғары кәсіпқойлықгы талап етеді" /34, 231-6./. Аудитор пікірі қажетті дәлелдерді жинақгауды
жеңілдетуге көмектеседі. Егер аудитор маңыздылық деңгейін елеусіз сома көлемінде орнатса,
онда оған елеулі соманы анықтағаннан гөрі, көбірек дәлелдер санын жинақгау кажет.
Жүмыс барысында аудитор жекелеген елеусіз бүрмалаулардың жиынтығын да қаржылық
есепберудің нақтылығына күмөн ту-дыруға себеп болатынын байқауы мүмкін. Бүл жағдайда
аудитор бар қателерді анықтау үшін тексеру масштабын өсіру қажет бо-лады. Тексеру аяғына
қарай рүқсат етілетін бүрмалау маңызды-лығының дәрежесі жоспарлау кезеңіне қарағанда
басқашалау бо-луы мүмкін.
Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдіруге әсер етуші негізгі факторлар:
—кәсіпорын көлемі;
—базалық көрсеткіштері;
—аудиторлық фирма клиентурасы құрылымының өзгеруі;
—бухгалтерлік есеп, аудит пен салық салу саласындағы заң талап-тарының өзгеруі.
Маңыздылық деңгейін анықгау кезінде екі шама пайдаланылады: қатенің абсолютті
шамасы мен кдтенің салыстырмалы шамасы.
Абсолюттік шама — бүл көлеміне, мысалы 500 теңге немесе 1000 теңге болғанына
қарамастан қате басқа жағдайларға тәуелсіз сома-ның елеулігіне кдрай маңызды деп
танылатындығы жөніндегі ауди-тордың субъективті пікірі.
Салыстырмалы шама қабылданған базалық шама сәйкес пайыз-дық қатынаста
анықгалады (табыстан салық салуға, ағымдық актив-терге, баланс валютасына дейін және т.б.).
Әр аудиторлық фирмаға маңыздылық деңгейін анықтау жолда-рын дайындау үшін
критерийлер жүйесін және есептеудің қажетті тәртібін жасау және оларды фирмаішілік немесе
әдістемемен толты-ру қажет Маңыздылық деңгейін анықгау кезінде аудиторға екі факторды
ескеру қажет:

— қаржылық есеп беруді құру жағдайы;
—пайдаланушылар үшін қаржылық мақсаты, яғни бір клиент маңыздылығы басқа
клиент маңыздылығына сәйкес келмейді.
Маңыздылықгы анықгау кезіңце аудитор клиентпен есептеу деңгейін немесе тәртібін
талқыламауы керек, себебі, бірінші кезекте жұмыс көлемін және кдбылдауға кдбілетті
тәуекелдерді өзі анықгайды.
Жоспарлау кезеңінде маңыздылық қарастырылады:
—шоттар сальдосы деңгейінде;
—қаржылық есептеме деңгейінде.
Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздылық елеулі түрде бұрмалан-ған деп есептеуге
болатындай шот сальдосывда орын алған мини-малды бұрмалауды көрсетеді. Бүл деңгейге
дейінгі бүрмалау рүқсат етілген бүрмалау ретінде белгілі. Шот сальдосы деңгейіндегі маңыз-
дылық түсінігін шоттағы елеулі қалдық терминімен араластыруға болмайды. Соңғы термин
шоттың көрсетілген сальдосы размеріне жатады. Сол кезде маңыздылық түсінігі пайдаланушы
тарапынан болатын шешім түсінігіне әсер ететін бүрмалау сомасымен байланы-сты.
Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздьшыққа қатысты қорытынды қабылдау кезінде
аудиторға онымен қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық арасындағы өзара
байланысты қарастыру қажет. Бүл қарастыру аудиторды аудитті жеке емес, басқа шоттар
сальдосын-дағы бүрмалаулармен жиынтықга жалпы қаржылық есеп беру үшін елеулі болуы
мүмкін бүрмалауларды анықгауға болатындай етіл жос-парлауға әкелуі керек.
—
Қаржылық есеп беру деңгейіндегі маңыздылық жөніндегі ауди-тордың алдын ала
пікірі сандық көрініспен анықталса, әр шотқа қатысты маңыздылықгың аддын ала бағасын
жекелеген шоттың қар-жылық есеп беру деңгейіңце маңыздылықты бөлу жолымен алуға
болады. Бөлуді бухгалтерлік баланспен қатар табыстар мен шығын-дар туралы есеп беруде де
жасауға болады. Бірақ табыстар мен шы-ғындар жөніндегі бүрмалаудың үлкен бөлігі де
баланстық есеп беру-ге әсер ете алатындықтан және баланстық есеп беру шоттары аз
болатындыктан көптеген аудиторлар бөлуді бухгалтерлік баланс шот-тары негізінде іске
асырылады. Бөлуді іске асыру кезінде аудиторға қарастыру қажет: шотта болатын бұрмалаудың
шыңцыққа жақын болуы;
—
осы шотгы тексерумен байланысты мүмкін болатын шығындар;
Мысалы, кәсіпорын мүлігіне тексеру жүргізе отырып, аудитор ақша
қаражаттары, тауарлық-материалдық босалқы қорлар, негізгі қара-жаттар және оларды
алу шоттары бойынша баланстағы кейбір бұрма-лаулар орын алады деп болжайды. 
Клиентпен жұргізілген алдыңғы жүмыс тәжірибесіне сүйене оты-рьш аудитор ақша
қаражатгары мен негізгі құралдар активтердің бао қа шоттарына кдрағанда арзавдау болады деп
күгеді. Қаржылық есеп-теме маңыздылығы деңгейін алдын ала бағалау активтердің жалпы
кұнының 1%-ын немесе 20 млн теңгені қурайды дей отырып, маңыздылық деңгейін екі жолмен
бөлуге болады.
Бірінші өдісте маңыздылық болжанған ақшалай бүрмалаулар не-месе аудит шығындарын
ескерместен әр шотқа пропорционалдыбөлінеді. Екінші әдісте маңыздылықгы ірірек бөлу
бұрмалаудың үлкен саны мен анықгау шығындары жоғары болуы жоспарланатын алу-лар мен
тауарлы-материалдық босалқы қорлар шоттары бойынша қабылданады. Сондықган шоттар
мәліметтері бойынша қажетті дә-лелдеме сомасы 1 жоспар мен салыстырғанда шот сальдосы
мен ма-ңыздылығы мен дөлелдеме арасындағы кері пропорционалды тәуедділік салдарынан
қысқартылды. Шын мәнінде аудитор бұрма-лауларды табу қымбатырақ болған кезде осы
шоттарда қалуы мүмкін рүқсат етілген бұрмалаулардың жалпы сомасының ең жоғарырақ үлесін
жібереді. Ақша қаражаттарына қатысты маңыздылықтың елеусіз бөлінуі 1 жоспармен
салыстырғандағы осы шоттарға қажетті дәлелдемелер, санын өсіреді. Бірақ олар аудит үшін аса
қымбат емес және жалпы иемдеуге әкелуі мүмкін.
Маңыздылықты алдын ала бағалауды бөлуді аудитті орындау кезінде қарастыруға
болады. Мысалы, 1 жоспар шарттары бойынша алуға арналған шоттар аудитінен кейін
максималды бүрмалаудың алдын ала есептелген сомасы 5600 мың теңге болса, 1000 мың
теңгені қүрайтын осы шоттағы маңыздылықтың пайдаланылмаған сомасы тауарлық-
материалдық босалқы қорларға қайта бөлінуі мүмкін.

Қателер және заңсыз әрекеттер
240 "Алаяқгың және қателер ХС-нда аудитор жалпы қаржылық есеп беру үшін маңызды
болуы мүмкін алаяқгық пен қателер фактілері туралы жеткілікті аудиторлық дәлелдеме алуға
үмтылады. Егер онда орын алса, алаяқтық салдарлары қаржылық есеп беруде дүрыс көрсетілуі,
ол кдте түзетілуі керек. Әдетте қатені анықгау ықтимал-дылығы алаяқтың фактісін анықтау
ықтималдылығына қарағанда жоғары болады. Себебі алаяқгың оны жасыруға арнайы
бағыттаған әрекеттерімен қатар жүреді (43)".
• Алаяқтық — басшылық құрамның бір немесе бірнеше адамда-ры, қызметкерлер немесе
үшінші жақгардың есеп және қаржылық есеп беру мәліметтерін әдейі дүрыс емес көрсетуі және
үсынуы. Оған алғашқы қүжаттар, тізімдер мен есеп беру жалғандығы, есеп-ке алу
жазуларындағы алдау, шаруашылық операциялар мәнін бүрма-лау жөне заңды, үйымның есеп
саясатын бүзатын есептегі жазба-ларды әдейі бүзу енеді. Бухгалтерлік қүжаттар мен жазулар
жалғандығы бухгалтерлік есептің дұрыс емес немесе жалған екендігі ал-дын ала белгілі
қүжаттарын (авизо, шоттарды, вексельдерді, және т.б.) және бухгалтерлік есеп шоттарына
шындықты бүрмалайтын жазуларды толтыру.
•Есепке алу жазбаларындағы алдаушылық — есеп пен есеп беру мәліметтерін бүрмалау
мақсатымен нақгы емес бухгалтерлік жазба-ларын немесе сторналық жазуларды әдейі
пайдалану.
•Шаруашылық операциялар нәтижелерін жою — мазмұны мен сомасы бойынша негізгі
бухгалтерлік жазбаларға үқсас сторналық жазулар.
• Ерекше операциялар — бір реттік мәмілелер мен ерекше шаруашы-лық операциялар
бойьшша сомаларды арттыру немесе төмендету.
• Қате-есеп жазулары мен топтауларындағы арифметикалық не-месе логикалық
кателіктер, есеп толықгығында байқалмай калу және қаржы шаруашылық қызметі фактілерінің,
мүліктік есептесуі болуы және оның жағдайын дүрыс түсінбеу нәтижесінде қаржылық
есептемені әдейі емес бүрмалау.
Қателердің негізгі түрлеріне жатады:
•Кездейсоқ қателер. Қаржы-шаруашылық қызметтің кдндай да бір факгісін есепке
алудың дүрыс әдісін қолдана отырып бухгалтер ешқан-дай негізсіз немесе кездейсоқ
"Стандартты емес" жазбаны жасаған жағдайда туындайтын кездейсоқ дүрыс емес жазбалар.
Бухгалтерлік есеп стандартгарын білмеуге байланысты қателер. Мүндай қателерге салып
алынатын қүндылықтардың типтік жоспарында көрсетілген шотгарға сай емес кірістіруді
жатқызуға болады.
• Салық заңы мәселелерінің білмеуіне байланысты қателер. Мүндай қателерге жол
сапарлар бойынша шығындар, норма шегінде емес банктік несиелер бойынша есептелген
пайыздардың өкілеттік шы-ғындары жатады. Осы сияқты қателерді не аванстың есеп беруді
тікелей тексеріп, не нормаланған шығындар бойынша сәйкес есептеулерді және оларды өзіндік
қүнға жазылуын тексеру арқылы анықтауға болады. Бүл жерде салықтар мен міндетті
төлемдердің дүрыс есептелмеуін де атап өтуге болады.
Бухгалтерлік есеп пен ішкі бақылаудың балама жүйелердің түрақ-ты әрекет ету арқылы
алаяқгық пен қателер фактілерін болдырмау және анықтау жауапкершілігі субъект
басшылығына жүктеледі. Көрсетілген жүйелер алаяқгықпен қателер фактілерін жоя алмайды,
тек төмендетіп қана қояды. 
Аудитор алаяқгық пен қателер факгілерін болдырмауға жауапты болмайды. Аудиттің
жыл сайын жүргізілуі тежеуші фактор ретінде жүреді.
Бүрмалаулар анықгалған кездегі аудитордың іс-әрекеті
Аудиттің халықаралық стандарттарының терминдері глоссария-сывда қаржылық
есептемедегі бүрмалауға анықгама берілген. "Бұрмалау — қателер немесе алаяқгық салдарынан
пайда болуы мүмкін қар-жылық ақпараттағы дәл болмаушылық".
Бұрмалау екі түрлі болуы мүмкін: әдейі және әдейі емес.
•Қаржылық есеп беруді әдейі бұрмалау клиент персоналының әдейі жасаған әрекетінің
(немесе әрекет жасамауының) нөтижесі бо-лып табылады. Олар пайдаланушыны шатастыру
үшін бас пайдасы-ның мақсатын ойлаумен іске асырылады.

•Қаржылық есеп беруді әдейі емес бұрмалау персоналдың әдейі әрекетінің нәтижесі
болып табылады. Ол есептеулердегі қате, шару-ашылық операциялар есебінде мұқият көрсету
салдарынан болуы мүмкін.
Аудиторлық фирма тексеру жүргізу жөнілде қаржылық есеп беру-де бұрмалау болуын
ескеруі қажет, бірақ бүрмалау болуын көрсететін фактілерді әдейі іздеп керегі жоқ.
Бұрмалау анықгалған жағдайда аудитор тексерілген есеп берудің нақгылығын барлық бар
әрекет ететін аспектілерде бағалауы керек.
Алаяқтық фактісі анықталған кезде аудиторға оған субъектінің жоғары басшылығы
өкімдерінің қатысу ықгималдылығын анықтау қажет. Алаяқгыққа қатысы бар деп сезік
тудырған қызметкерлерге жауапты адамнан гөрі жоғарырақ лауазымды адамдарды хабардар
еткен дұрыс болады. Егер жоғары басшылық алаяқтыққа қатысты деп есептелсе аудиторға
заңцық кеңеске жүгінуге тура келеді. Егер субъект аудитордың қаржылық есеп беруге елеулі
әсер етуі мүмкін алаяқгық немесе қателер фактілерінің нақгы немесе ықтимал анық-талуын
бағалауына қажетті дәлелдерді жеткілікті алуына кедергі жа-саса, онда аудитор тексеру
масштабын шектеу туралы ескертпемен пікірін білдіреді және пікірді біддіруден бас тартады.
Аудит процесінде анықталған қаржылық есеп беруді бүрмалау фактісін аудиторға өзінің
жүмыс құжаттарында және аудиторлық қорытындыда толық көрсету керек.
Кдзір аудиттің казақстандық практикасында маңыздылық деңгейін анықгау әдістемесі
жоқ. Аудитгің халықаралық іс-тәжірибесі практика-сы бар аудиторларға маңыздылықгың нақгы
критерийін үсынуға дай-ын емес. "Елеулілікке катысты басшылық аудит стаңцартына енгізілген
жалғыз ол Австралия больш табылады" (6, 73-бЛ Бірақ маңыздылық деңгейін анықгау
әдістемесі бойынша басшылық пен жоддар бар. Мы-салы, Үлыбританшшың жетекші
аудиторлық фирмаларыңца маңызды-лықгың жалпы деңгейін анықгау бойынша нұсқаулар бар. 
Қызметтің қандай да бір түрлерінің лицензиясыз іске асырылуы-на ірі айып шаралары
қолданылады немесе банкротқа немесе субъектінщ барлық қызметін тоқгатуға әкелуі мүмкін
қызметтің заңға қарсы түрлерін тоқтату туралы мәселе қойылады. Көсіпорынның қьшмыстық
сипаттағы тәртіп бүзушылығы маңыздылық деңгейінің өсуіне әкеледі.
Әдебиеттер:1, 2, 3, 9

жүктеу/скачать 455,77 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: