Поэмаларыныњ саны ?шеу. Олар «Масѓ±т», «Ескендір», «Єзім єњгімесі»

Абай м±расы
?
81334
?
0 пікір
15 Мамыр, 2020
саѓат 11:49
Абай поэмаларыныњ саны – ?шеу. Олар
«Масѓ±т», «Ескендір», «Єзім єњгімесі» –
аяќталмаѓан поэма. Аќынныњ б±л ?ш
поэмасыныњ ?шеуі де µзініњ туып-µскен ќазаќ
ортасын, олардыњ т±рмысын, болмысын
суреттейтін шыѓарма емес. ?шеуі де
шыѓыстыќ дастан-ањыздардан немесе
ертегілік таќырыптардан алынѓан
сюжеттерден ќ±ралѓан. Кµлемі аз, оќиѓа
сюжеті шаѓын, Абайдыњ осы поэмаларыныњ
негізгі идеясы мен маќсаты ±стаздыќ
тєрбиелік ойларѓа арналѓанын байќаймыз.
Ќоѓам µмірін жан-жаќты кењ ќамтитын
роман-поэмаларѓа немесе шытырман
оќиѓалы ќызыќ тартысќа ќ±рылѓан
романтикалыќ поэма жанрына Абай кµп
ќызыќпаѓан секілді.
Аќын белгілі бір оќиѓаларды суреттей
отырып, шыѓарма соњында оќушысын аныќ
бір тєрбиелі ойѓа жетелейді. Бірінші
айтпаѓымыз «Масѓ±т» поэмасы.
Поэманыњ уаќиѓасы, таќырыбы шыѓыс
халыќтарыныњ ањызынан алынѓаны
байќалады. И.С.Тургеневтіњ «Восточная
легенда» атты ќысќа єњгімесі мен «Масѓ±т»
поэмасыныњ бірінші бµлімініњ сюжеті
басынан аяѓына дейін айна-ќатесіз бірін-бірі
ќайталайды. Екеуінде де оќиѓа шыѓыс
елдерініњ бірінде, дєлірек айтсаќ, Баѓдад
ќаласында µтеді. Поэмада Абай араб
халќыныњ, оныњ тіршілігін наќты
детальдармен кењ ќамтып суреттеуді маќсат
етпеген. Поэма желісі бойынша басты
кейіпкердіњ аты – Масѓ±т. Ешќандай ерекше
ќасиеті жоќ, ќарапайым халыќ арасынан
шыќќан адам. Тіршілік ететін шаћары –
Баѓдад. Заманы – Ћарон Рашид Халифаныњ
т±сы. Кейін Масѓ±тќа кездесетін ќария
м±сылман ањыздарындаѓы Ќызыр, ќазаќша
Ќыдыр ата. Халыќ т?сінігіндегі Ќыдыр ата
кейде-кейде баѓы жанѓан адамдардыњ кµзіне
кµрініп, оларѓа баќ-дєулет ?йлестіруші адам.
Адамдардыњ кµзіне єр жаѓдайда єр т?рлі
болып кµрінетін Ќыдыр ата поэмада
Масѓ±тќа жєбір кµріп, таяќ жеген бейшара
шал кейпінде кµрінеді. Масѓ±т оны ±рылар
µлтірмекші болып, жєбірлеп жатќан жерінен
ќ±тќарып алады. Б±ѓан риза болѓан шал, оны
ертесіне бір жерге шаќырып, б±зылѓан бір
тамѓа ертіп барады. 
Барса тамѓа бір г?л т±р солќылдаѓан,
Басында ?ш жеміс бар былќылдаѓан.
Бірі – аќ, бірі – ќызыл, бірі – сары,
Тањдап ал мен берейін бірін саѓан.
Аѓын жесењ аќылыњ жаннан асар,
Сарыны алсањ дєулетіњ судай тасар.
Егер де ќызыл жеміс алып жесењ,
¦рѓашыда жан болмас сенен ќашар,-дейді
шал.
Шалдыњ айтќандарын тыњдап, ойланѓан
Масѓ±т ќызыл жемісті алады. Ол аќылдан да,
байлыќтан да жиреніп ќашады. 
Абай µзініњ бірінші ќара сµзінде «Мал баѓу
(Абай б±л жерде д?ние жинап, баюды айтып
отыр Н.М.) жоќ, баѓа алмаймын... ќызыѓын
µзіњ т?гел кµре алмайт±ѓын, ±ры, залым,
тілемсектердіњ азыѓын баѓып беремін деп,
ќалѓан аз ѓана µмірімді ќор ќылар жайым
жоќ. Ѓылым баѓу(Абай б±л жерде аќылды
болуды айтып отыр Н.М.) жоќ, ѓылым баѓар
да, ѓылым сµзін сµйлер де адам жоќ.
Білгеніњді кімге ?йретерсіњ, білмегеніњді
кімнен с±рарсыњ? М±њданып шер тарќатысар
кісі болмаѓан соњ, ѓылым µзі тез
ќартайтат±ѓын к?йік»- деген Абай, байлыќ
пен аќылдан ќашќан Масѓ±тќа,кµп наданныњ
ортасындаѓы сол µз басыныњ аянышты халін
айтќызып отыр. Ќызыл жемісті тањдаѓан
Масѓ±т:
Ќызылды жесем,мені єйел с?йер,
Арамдыќќа ж?рмесем, не жан к?йер?
¦рѓашы да кµп жан ѓой, досым болса,
Деп едім бір пайдасы маѓан тиер
Еркектіњ еркек адам болса ќасы 
Ќатын,шеше,ќызы жоќ кімніњ басы?
Хан ќаћар, ќара кісі ќастыќ ќылса,
Сонда ±рѓашы болмай ма, арашашы?
Тегінде адам басы сау бола ма?
Бойында тексерілмес дау бола ма?
Ері ашу айтса, єйелі басу айтып,
Отырса, б±рынѓыдай жау бола ма?
Соны ойлап ќызыл жеміс мен тањдадым
Берсењіз жемек болып бел байладым.
Топа - торсаќ б±л сµзді айтќаным жоќ
Басында-аќ ойлап тегін абайладым.
Масѓ±т єйелді, ењ алдымен адамзаттыњ ќаќ
жарымы деп т?сінеді. Оныњ ойынша єйел, ол
саѓан жарыќ д?ние сыйлаѓан – анањ, ол сеніњ
µмірлік серік жарыњ. Єйел жєне єйел тегі ол
сеніњ перзентіњ – ќызыњ! Ол єйелдіњ
достыѓын ерекше баѓалайды. Єйел жынысы
ер жынысымен адамгершілік жµнінде тењ
дєрежеде. Адамгершілік мораль
философиясындаѓы µзі айтпаќ болѓан
ойларды гуманист-аќын Абай Масѓ±т атымен
айтады. Поэмада моральдыќ философиялыќ
ой, оќиѓа тартысынан емес, аќынныњ
аќылынан туады. Масѓ±т ќызыл алманы
жеген соњ, поэмадаѓы келесі оќиѓалар, єйел
ќауымы, єйел достыѓы туралы болып, µріс
алуы шарт еді. Біраќ, Масѓ±т бар єйел
ќауымы т?гіл, бір єйелдіњ достыѓына душар
болмайды . Б±л Абайдыњ «Масѓ±т»
поэмасындаѓы композициялыќ т±рѓыдан
?лкен олќылыќќа жол беруі еді. Ќызыл
жемісті жеген Масѓ±т єйел достыѓына
кездесудіњ орнына:
Сол Масѓ±т Ќыдыр шалдан бата алыпты,
Соњында Шємсі-Жићан аталыпты.
Маѓынасы «б±л д?ниеніњ к?ні» деген
Жетіліп бізге ѓибрат сµз ќалыпты,-деп, ол
аќыл парасаты арќылы к?ллі жаћанныњ яѓни
к?ллі єлемніњ к?ні болѓан аќылды кісі болып
кетеді.
Іс-ж?зінде ол ќызыл жемісті жеген кісі емес,
ќайта µзі жемеймін деген аќ жемісті жеген
кісі болып, ?лкен аќыл иесі болып шыѓады.
Сол Масѓ±т халифаѓа уєзір болып ж?рген
кезінде, т?сінде сол баяѓы Ќыдыр шал аян
беріп: «Ей, балам! К?ндіз-т?ні ќатты жауын
жауады. Сол жауынныњ суын ішкен адам жеті
к?н жынды болып, жеті к?ннен соњ ќайта
оњалады. Жынды болып ќалмас ?шін кµп
ќылып су жинап ал»-дейді. Уєзір Масѓ±т м±ны
патшасына айтып, екеуі кµп ќылып су жинап
алады. Айтќанындай уєделі к?ні ќатты жауын
жауып, сол судан ішкен патшалыќтаѓы
барлыќ адам жынды болып, патшаѓа
баѓынудан ќалады. «Сендер кесапатты
жауынныњ суын ішіп, кеселге ±шырап жынды
болдындар»- деген патша мен уєзірді,
жынды су ішіп, жынды болып ќалѓан
кµпшілік µлтірмекші болады. ¤лімнен
ќ±тыларлыќ ќандай жол табамыз деген
патшаѓа Масѓ±т: «Жынды судан µзіміз де
ішуіміз керек»-дейді. 
Екеуі жынды судан ішіп алды,
Ќ±тырып кµп алдына жетіп барды.
¤њкей жынды байќамай айтыппыз деп
Ќ±лдыќ ±рып, б±ларѓа кµп жалбарды.
...Кµрдіњ бе, кµп тентектіњ ќылѓан ісін,
Еріксіз есті екеуін есер етті, - дей келе:
Кµптіњ бєрі осындай, мысал етсењ,
Кµп айтты деп алданып, уаѓда к?тсењ.
Ѓапыл боп кµп нєрседен бос ќаласыњ,
Ањдамай кµп сµзімен ж?ріп кетсењ, - деген
аќынныњ басты ойы – µмірде µзіндік
кµзќарасы, ойы, пікірі бар жеке т±лѓа
ќалыптастыру. Міне, осындай µзініњ айтайын
деген негізгі ойымен аќын поэмасын
аяќтайды. Абай б±дан да б±рынѓы ѓибратты
сµздеріндегі «Сократ хакімге у ішкізген»,
«Жанна д’Аркті отќа жаќќан кµпшілік емес
пе еді «Кµпте аќыл жоќ»:
Кµп айтса кµнді
Ж±рт айтса болды
Белгісі надан адамныњ»-деген пікірлерін
поэмада айтпаќ болѓан маќсатты ойларымен
±штастырады. ¤зініњ бесінші ќара сµзінде
ќазаќ маќалдарын, ондаѓы айтпаќ болѓан
ойды талдап сынайтын Абай, «Жалѓыз ж?ріп
жол тапќанша, кµппен ж?ріп адас», «У ішсењ
руыњмен»-деген ќазаќ мєтелдерін «Масѓ±т»
поэмасы арќылы сынап, µзініњ сыншылдыќ-
сатиралыќ ойынан хабар беріп т±рѓандай.
Жоѓарыда айтып µткеніміздей, Абай б±л
поэмасыныњ композициясын ойдаѓыдай
толыќ кµркем етіп шыѓара алмаѓан. Масѓ±т
халифаѓа уєзір болѓан соњ поэманыњ соњѓы
бµліміндегі «Жынды су» мотиві жєне одан
туатын «Ж±ртыњ жынды болса, сен аќылды
болма, ќоса жынды бол» – дейтін
ќорытындылар, поэманыњ алѓашќы
бµлімінде суреттелетін ќызыл жеміс тањдау
себептеріне, оќыстан болѓан ерекше оќиѓа
сияќты, логикалыќ ж?йе жаѓынан ?йлесіп,
ќиыспай т±р.
Поэманыњ т?пкі идеясы – Арабстанда болѓан
оќиѓаны айту емес, Арабстандаѓы оќиѓа
арќылы, аќын µзі µмір с?ріп отырѓан ќазаќ
ќоѓамына ой тастай отырып, «Кµп айтса
кµнді, ж±рт айтса болды», - дейтін емес, жеке
т±лѓа ретінде µзіндік ойы бар, пікірі бар адам
тєрбиелеу.
«Ескендір» – Абайдыњ ењ ?здік поэмасы.
«Масѓ±ттай» емес, м±ндаѓы сюжеттік ќ±рылыс
оќиѓа µрісіне сай, барлыќ єрекеттер мен
ќайшылыќты оќиѓалар негізгі ойларѓа ±йтќы
болып, Ескендір басымен байланыстырыла
суреттеледі.
Шыѓыста Ескендір, Еуропа елдерініњ
атауынша Александр д?ние ж?зі
халыќтарыныњ ањыздарында, ертегі
дастандарында ерекше орын алѓан адам.
Єр халыќтыњ єдебиетіндегі Александр
Македонскийдіњ бейнесін кµп зерттеген
ѓалым Е.Э.Бертельс: «Шыѓыс халыќтарына
Александр жорыќтарыныњ шын мєні
беймєлім болды. Александр грек
республикасын талќандап, азаматтарын
баѓыныштыларѓа айналдырѓаны, еркіндіктіњ
орнына жеке адамныњ µктемдігін орнатуы,
оныњ жорыќтары Шыѓыс елдерін ойрандап,
мєдени ќазыналарын жойѓанына олар мєн
бере ќоймады. М±ндай єрекеттер шыѓыстыќ
тирандарѓа тєн єдет еді. Сондыќтан да,
наѓыз Александр тез ±мытылып, ањыздар мен
єњгіме-ертек т±мандарында тез ѓайып болды.
Александрды µнегелі басќарушы етіп
суреттеу дєст?рі ќалыптасты. Ол туралы
наќты деректердіњ жоќтыѓынан кейіпкердіњ
бойына автор ќандай ќасиеттерді ќаласа
соны ±ялатты. М±ныњ µзі басќарушыѓа
?йрету, аќыл айту (зерцало) таќырыбы
топтасќан ерекше бір шыѓармалар тегініњ
тууына єкеп соќты. Сµйтіп, "Александрия"
фабуласына µз кезінде ѓылымныњ єр
салаларыныњ єр т?рлі деректерді енгізу
єрекетіне єкелді де, басќарушы адам
мењгеруге тиіс білімдерді ќызыќты т?рде
хабарлайтын µзіндік бір энциклопедияѓа
айналды. Б±л кµркем шыѓармалар ѓана емес,
сол шыѓармалар жазылѓан дєуірдіњ саяси
даналыѓыныњ жиынтыѓы еді» [1,4]- деп
жазды.
Б±л дєст?р Фирдоусидіњ (934-1020) поэмасы
«Шаћнаманыњ» Искендер бµлімінде,
Низамидіњ (1141-1203) «Искандер-Намэ»,
Хосроудыњ (1253-1325) «Искандердіњ
зерцалосы», Жамидіњ (1414-1492) «Искандер
даналыѓыныњ кітабы» жєне Новоидіњ (1441-
1501) дидактикалыќ философиялыќ дастаны
«Садди Искандерий» («Ескендірдіњ ќорѓаны»)
шыѓармаларында дамыѓандыѓы белгілі.
Б±л айтылѓан шыѓармаларда Ескендір
аќылды, єділетті де данышпан ел басќарушы
ќолбасы ретінде ќастерлене жырланады.
Б±л аталѓан шыѓыс классиктерініњ
шыѓармаларын Абайдыњ жаќсы білгеніне
к?мєн жоќ. Абайѓа дейін тек азербайжан
классигі Низами ѓана Александр
Македонскийдіњ тарихын д±рыс жазып, оны
Филикустыњ (Филиптіњ) баласы деп жырласа,
басќа авторлар Ескендірдіњ µмір тарихын µз
ќалауынша µзгертті. Мысалы, I-III
ѓасырлардаѓы «Псевдо-Каллисфен» романы
оны Египет адамы Нектанебтыњ баласы десе,
Фирдоуси Иран шахыныњ ±рпаѓы ретінде
баяндады.
Абайтанушы ѓалым М.О.Єуезовтіњ айтуынша:
«Соњѓы тапќан деректерімізге ќараѓанда
Абай Ескендір жайындаѓы ањызды т?гелімен
сол Низамидіњ "Ескендір намасынан" алѓан.
Єзербайжанныњ ±лы классигініњ ењ зор
поэмасы "Ескендір нама" сансыз кµп
оќиѓалардан, кµп тарау бµлімдерден
ќ±ралѓан аса бай мазм±нды дастан.
Ескендірдіњ Дариймен соѓысќаны, онан соњ
азербайжан патша єйелі Нушабемен
кездескені, Ескендір мен Хаќан єњгімесі,
Ќытай, Т±ран µлкелерінде ж?рген сапарлары
жєне терістік µлкедегі ѓажайып баќыт,
молшылыќ, єділет орнаѓан елге ±шырасуы -
бєрі де Низамиде мол баян етіледі. "Ескендір
наманыњ" таѓы бірнеше тараулары сол
Ескендірдіњ т?н тарапынан шеккен сапарына
арналады. Ол сапарѓа Ескендір Єбулхаят
суын (мєњгі µмір беретін суды) іздеп барады.
Т?н д?ниесінде, ±заќ ќарањѓылыќ сапарында,
сан ќиыншылыќтар ортасында ќалыњ ќолмен
ж?рген Ескендірді бастаушы Хызыр болады.
Б±лар іздеген Єбулхаят суын Хызыр жалѓыз
тауып, µзі ішіп, жуынып алады. Астындаѓы
аќбоз атын да суарып, єрі суѓа
шомылдырады. Біраќ ѓажайып суды
Ескендірге білдірмек болѓанда, ѓажайып су
ѓайып болып кетеді. 
Сол т?н тарапта ж?ргенде, жорыќтаѓы
Ескендірге сыры, жайы мєлімсіз бір жас
кездеседі. Ол жас періште деп айтылады.
Сол жан Ескендірге µзгеше сыры бар,
кішкентай тас береді. «Кейін ойлансањ осы
тастан кµп сыр кµресіњ, ой табасыњ»,- дейді.
Т?н тарапынан Ескендірдіњ барлыќ серіктері
неше алуан ќымбат асыл тастар алып
ќайтады. Ескендірдіњ алѓаны жањаѓы
кішкентай тас. Кейін Ескендір µзініњ
ойшылдарымен бірге отырып сол тасты
сарапќа салады. Тас таразыѓа т?скенде
барлыќ µзге асылды баса береді. Оныњ
салмаѓына ќарсы ќандай ќазына ?йсе де,
пара-пар келмейді. Осы к?йге ќайран болѓан
Ескендірдіњ ќасына Хызыр келіп бір уыс
топыраќты кішкене тастыњ ?стіне тастай
бергенде, тас жаѓы жењілейіп, аспанѓа
кµтеріледі. Сонда µзгеден б±рын Ескендірдіњ
µзі ойшылдыќ танытып, «Топыраќтан біткен
топыраќтан ѓана тойым табады», -деп байлау
жасайды.
Міне, біздіњ білуімізше, Абай пайдаланып
отырѓан сюжет Низами жазѓан «Ескендір
наманыњ» дєл осы т±сынан алынѓан [2, 191-
192].
Сонда ќалай, Абай «Ескендірді» Низамиден
аударѓан болып шыѓа ма?
Жоќ, олай емес екен! Таѓы да сол ±лы ѓалым
М.Єуезовке ж?гінейік. М.Єуезов: «Кµпке
мєлім болѓан тарихи шындыќтар бойынша,
шыѓыста бір классик жырлаѓан таќырыпты
келесі буында таѓы бір шыѓыс аќыны
ќайталап єњгіме ететін, тыњ дастандар
шыѓаратын дєст?р бар.
Олар біреуініњ таќырыбын біреуі алуды
зањды жол еткен. Тек алдыњѓыныњ µлењін
алмай жєне алдыњѓы айтќан оќиѓаларды
негізінен пайдаланса да, кµп жерде µз
еркімен µзгертіп, тыњнан жырлап
шыѓаратыны болады. Б±лайша бір
таќырыпты єр аќынныњ ќайталауы еш
уаќытта аударма деп танылу керек емес. Ол
µзінше ќайта жырлау, тыњнан толѓау,
аќындыќ шабыт сынасып, жырмен жарысу
есепті бір салт еді.
Шыѓыс поэзиясы б±л салтты зањды деп біліп,
осы дєст?рге «Назира», «Назирагµйлік» деп
атау берген. Абай сол дєст?рді жаќсы біліп
ќана ќоймаѓан, ќолданѓан да. Назира
жолымен алдыњѓы аќынныњ поэмасы
бойынша, ќайтадан жања поэма жазатын
аќындар, кейінгі заманныњ кµзќарасын,
творчестволыќ жања поэзиясын танытады.
Мысалы Низамидіњ «Хамсасында» жырланѓан
«Лєйлі-Мєжн?н», «Хосырау-Шырынды»
µзбектіњ ±лы классигі Науаи ќолѓа алып
жырлаѓанда кµп тыњ жањалыќтар ќосќан.
Науаи µз дєуірініњ ойшылы, µкілі болып
отырып, Лєйлі мен Мєжн?нніњ махаббатына
да тыњнан шындыќ сипаттар береді. Ал,
«Фархат-Шырында» Низамидаѓыдай емес,
Хосрау патшаны ?лкен сыншыл оймен
єшкерелеп, з±лымдыќ сипатта суреттейді» [2,
194]- деп кµрсетті.
Низами µзініњ «Ескендір намасында»
Ескендірді "єділетті", "ойшыл", "дана",
"µнегелі басшы"- деп оны ?лгі ете суреттесе,
Осы ж±рт Ескендірді біле ме екен?
Македония шаћары оѓан мекен.
Филипп патша баласы ер кµњілді
Маќтан с?йгіш, ќызѓаншаќ адам екен,-деп, µз
поэмасын бірден Ескендірге жаѓымсыз
мінездеме беруден бастаѓан Абай:
Ескендір тоќтау кµрмей µскен жан ѓой,
Келмей ме тоќтаусыздыњ бєрі дањѓой,- деп
Ескендір бойындаѓы жаѓымсыз ќылыќтарды
кµбейте келе:
Жазыќсыз жаќын елдіњ бєрін шапты,
Дарияныњ суындай ќандар аќты.
Шапќан жердіњ бєрін де бодан ќылып,
¤кіметпен ќолына тартып апты.
Ескендір елде алмаѓан хан ќоймады,
Алѓан сайын кµњілі бір тоймады.
Араны барѓан сайын ќатты ашылып,
Жердіњ ж?зін алуѓа ой ойлады,- деп, дањѓой
маќтаншаќ Ескендірдіњ ќара ниетті жауыздыќ
басќыншылыќ соѓыстары мен оныњ µмір
тарихын батыс пен шыѓыстыњ білімін тењ
мењгерген хакім Абай, тарихи деректерге
сай, ралистік т±рѓыда суреттейді.
Сол жер ж?зін жаулап алуды маќсат еткен
Ескендір ќатты шµлден ќиналып, аќырында
µзгеше тєтті, ѓажап бір суѓа кездесіп, сол
жердегі елді жаулап баѓындыру маќсатында,
суды µрлеп келе жатып, алтын ќаќпалы бір
ќорѓанѓа кездеседі. Менменсіген тєкаппар
Ескендір ќорѓанныњ ќаќпасын аша алмай:
-Білмесењ, мен Ескендір патша деген,
Жер ж?зініњ соѓыста бєрін жењген,- деген
Ескендірге:
-Мыќтымын деп маќтанба, аќыл білсењ,
Мыќты болсањ µзіњніњ нєпсіњді жењ!
Іші тар, кµре алмастыњ біреуі сен,
Ондай кісі б±л жерге келмейді тењ,- деп,
ескерткішке сый с±раѓан µркµкірек
Ескендірге орамалѓа т?йіп бір ќу с?йек беріп
жібереді. Маѓан сыйѓа бір ќу с?йек берді деп
ашуланѓан Ескендірге данышпан Аристотель
б±л с?йектіњ ќасиетін кµрсетейін деп, таразы
алдырып, бір жаѓына с?йекті салып, екінші
жаѓына ќанша алтын-к?міс, асыл заттарды
салса да, с?йек асыл заттарды басып т±ра
береді. Ањ-тањ болѓан Ескендір м±ныњ сырын
тапшы деп, данышпан Аристотель хакімнен
с±раѓанда:
Хакім жерден топыраќ алып барды,
Бір уыстап с?йекке шаша салды,
Ана басы сылќ етіп жерге т?сіп,
С?йек басы жоѓары шыѓып ќалды,-дейді.
М±ныњ мєнісін с±раѓан патшаѓа хакім
Аристотель:
Б±л адам кµз с?йегі,-дейді ханѓа,-
Тоя ма, адам кµзі мыњ мен санѓа?
Жеміт кµз жер ж?зіне тоймаса да,
¤лсе тояр кµзіне ќ±м ќ±йылѓанда.
Кєпір кµздіњ д?ниеде араны ?лкен,
Алѓан сайын д?ниеге тоя ма екен?
Ќанша тірі ж?рсе де, µлген к?ні,
Абайдыњ поэмалары
Н±рѓали Махан
Ќазаќ
?????
Qazaq
?
?
?
20.10.2022, 19:38
???. 1 ?? 1