Программалау тілдері оқулық Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011

311
73
IMPLEMENTATION expected (Модульдің орындалатын 
бөлігі жоқ).
74
Constant and case types do not match (Тұрақты типі мен 
CASE операторындағы өрнек типі бір біріне сəйкес емес). 
75
Record variable expected (Жазба типті айнымалы қажет). 
76
Constant out of range (Тұрақты шекарадан тыс жатыр). 
77
File variable expected (Файлдық айнымалы қажет).
78
Pointer expression expected (Көрсеткіш типті өрнек керек). 
79
Integer or real expression expected (Нақты немесе бүтін 
типті өрнек керек).
80
Label not within current block (Белгі ағымдағы блок ішінен 
тыс жатыр).
81
Label already defi ned (Белгі анықталған). 
82
Undefi ned label in processing statement part (Алдыңғы опера-
торлар бөлігінде белгі анықталмаған).
83
Invalid @ argument (@ операциясының аргументі дұрыс 
емес).
84
Unit expected (UNIT кодтық сөзі керек). 
85
”;” expected (”;” қою керек). 
86
”:” expected (”:” қою керек).
87
”,”expected (”,” қою керек).
88
”(” expected (”(” қою керек).
89
”)” expected (”)” қою керек).
90
”=” expected (”=” қою керек). 
91
”:=” expected (”:=” қою керек). 
92
”[” or ”(.”expected (”[” немесе ”(.” қою керек).
93
”]” or ”.)” expected (”]” немесе ”.)” қою керек).
94
”.” expected (”.” қою керек).
95
”..” expected (”..” қою керек).
96
Too many variables (Айнымалылар саны көп).
97
Invalid FOR control variable (FOR қайталану 
операторының параметрі дұрыс емес).
98
Integer variable expected (Бүтін типті айнымалы қажет).
99
File and procedure types are not allowed here (Бұл жерде 
файлдық немесе процедуралық типтер қолдануға болмай-
ды). 
100
String length mismatch (Жол ұзындығы сəйкес емес).
101
Invalid ordering of fi elds (Өрістер реті дұрыс емес).
102
String constant expected (Жолдық типтегі тұрақты керек).
103
Integer or real variable expected (INTEGER немесе REAL 
типті айнымалы қажет).

312
104
Ordinal variable expected (Реттік типтегі айнымалы ке-
рек). 
105
INLINE error (INLINE операторында қате бар).
106
Character expression expected (Алдыңғы өрнек символдық 
типті болу керек).
107
Too many relocation items (Ауыспалы элементтер саны 
көп). 
108
Overfl ow in arithmetic operator (Арифметикалық оператор-
ды орындау кезінде нəтиже берілген шекарадан шығып 
кетті).
109
No enclosing FOR, WHILE or REPEAT statement (FOR, 
WHILE немесе REPEAT операторларын аяқтайтын опера-
торлар жоқ).
110
Debug information table overfl ow (Қалыпқа келтіру (от-
ладка) информациялық кестесі берілген аймақтан шығып 
кеткен).
111
N/A
112
CASE constant out of range (CASE тұрақтысы берілген ше-
карадан тыс) .
113
Error in statement (Операторда қате бар). 
114
Cannot call an interrupt procedure (Үзіліс процедурасын 
шақыру мүмкін емес). 
115
N/A
116
Must be in 8087 mode to compile this (Компиляция үшін 8087 
режимі керек).
117
Target address not found (Көрсетілген адрес табылмады).
118
118 Include fi les are not allowed here (Бұл жерде қосылатын 
(включаемые) файлды қолдануға болмайды). 
119
No inherited methods are accessible here (Программаның 
көрсетілген жерінде мұрагерлік (унаследованных) тəсіл 
жоқ).
120
N/A
121
Invalid qualifi er (Квалификатор дұрыс жазылмаған). 
122
Invalid variable reference (Айнымалыға жасалған сілтеме 
нақты емес).
123
Too many symbols (символдар саны көп).
124
Statement part too large (Операторлар бөлімі тым үлкен).
125
N/A
126
Files must be var parameters (Файлдар параметр-айнымалы 
түрінде тасмалдануы керек).
127
Too many conditional symbols (Шартты символдар саны 
көп).

313
128
Misplaced conditional directive (Шартты деректива қалып 
кеткен). 
129
ENDIF directive missing (ENDIF дерективасы қалып кет-
кен).
130
Error in initial conditional defi nes (Шартты 
анықтамаларда қате бар). 
131
Header does not match previous defi nition (Тақырып алдыңғы 
анықтамаға сəйкес келмейді). 
132
Critical disk error (Дисктің сынағыштық қатесі).
133
Cannot evaluate this expression (Берілген өрнекті есептеуге 
болмайды). 
134
Expression incorrectly germinated (Өрнек дұрыс 
аяқталмаған). 
135
Invalid format specifi er (Формат спецификаторы дұрыс 
емес).
136
Invalid indirect reference (Ретсіз жанама сілтеме).
137
Structured variable are not allowed here (Бұл жерде 
құрылымдық типтегі айнымалыны пайдалануға болмай-
ды).
138
Cannot evaluate without System unit (Өрнекті SYSTEM 
модулінсіз есептеуге болмайды).
139
Cannot access this symbol (Берілген символға қол жеткізу 
мүмкін емес).
140
Invalid fl oating-point operation (Жылжымалы-үтірмен 
орындалатын операция ретсіз).
141
Cannot compile overlay to memory (Оверлейлік модуль ком-
пиляциясын жадыда орындау мүмкін емес).
142
Procedure or function variable expected (Процедуралық 
типтегі айнымалы қолданылу керек).
143
Invalid procedure or function reference (Процедураға немесе 
функцияға ретсіз сілтеме жасалған) .
144
Cannot overlay this unit (Бұл модульді оверлейлік ретінде 
қолдануға болмайды).
145
Too many nested scopes (Кіріктірмелер саны көп).
146
File access denied (Файлға қол жеткізу мүмкін емес).
147
Object type expected (Бұл жерде OBJECT типі болу керек) 
148
object types are not allowed (Жергілікті объектілерді 
хабарлауға болмайды).
149
VIRTUAL expected (VIRTUAL сөзі қалып кеткен).
150
Method identifi er expected (Инкапсуляциялық ереже иден-
тификаторы қалып кеткен).
21–1618

314
151
Virtual constructor are not allowed (Шебер (конструктор) 
виртуалды бола алмайды).
152
N/A
153
Destructor identifi er expected (Құрылым бұзушы (деструк-
тор) идентификаторы қалып кеткен).
154
Fail only allowed within constructor (Стандартты FAIL 
процедурасын тек шеберде шақыруға болады).
155
Invalid combination of opcode and operands (Командалар 
жəне операндтар кодының комбинациясы дұрыс емес). 
156
Memory reference expected (Адрес қалып кеткен).
157
Cannot add or subtract relocatable symbols (Жылжымалы 
символдарды қосуға немесе азайтуға болмайды).
158
Invalid register combination (Регистрлер комбинациясы 
ретсіз). 
159
286/287 instructions are not enabled (286/287 микропроцес-
сорлар командасына қол жеткізу мүмкін емес).
160
Invalid symbol reference (Символға ретсіз сілтеме 
жасалған).
161
Code generation error (Кодтар генерациясында қате бар).
162
ASM expected ( ASM резервтегі сөзі қалып кеткен).
2. Программа орындалу кезінде шығатын қателер
Программа орындалу кезінде анықталатын кейбір қателер 
экранда Runtime error nnn at xxxx:yyyy (хххх:уууу адресі бой-
ынша nnn кезеңін орындаудағы қате) мəлімдемесінің шығуына 
əкеледі, мұнда nnn — қате нөмірі; xxxx:уyyу — адрес (сегмент 
немесе жылжу). Бұл мəлімдемеден кейін программа өз жұмысын 
тоқтатады. Программа орындалу кезінде шығатын қателер төртке 
бөлінеді: СОЖ (сұхбатты операциялық жады) анықтайтын 
қателер (1-ден 99-ға дейінгі қателер), енгізу-шығару қателері 
(100-ден 149-ға дейінгі қателер), дағдарысты қателер (критиче-
ские ошибки) (150-ден 199-ға дейін) жəне фаталды қателер (200-
ден 255-ке дейінгі қателер). 
3. Операциялық жады анықтайтын қателер
Қате №
Аты
1
Invalid function number (Функция нөмірі дұрыс 
жазылмаған).
2
File not found (Файл табылмады).

315
3
Path not found (Жол табылмады).
4
Too many open fi les (Ашылған файлдар саны көп).
5
File access defi ned (Файлға қол жеткізуге рұқсат жоқ) 
6
Invalid fi le handle (Ретсіз файлдық канал).
12
Invalid fi le access code (Файлға қол жеткізу коды нақты 
емес).
15
Invalid drive number (Дискенгізгіш нөмірі ретсіз).
16
Cannot remove current directory (Ағымдағы каталогты 
өшіруге болмайды).
17
Cannot rename across drives (Атты ауыстырғанда əр 
түрлі дискенгізгіш аттарын көрсетуге болмайды).
4. Енгізу-шығару қателері 
Егер операторлардың біреуі {$1+} директивасымен компи-
ляциядан өтсе, онда енгізу-шығару қатесі программаның орын-
далуын тоқтатады. {$1—} қалпында программа орындалуын 
жалғастырып, қате IORESULT функциясымен қайтарылады.
Қате №
Аты
100
Disk read error (Дисктен оқу кезінде қате кетті).
101
Disk write error (Дискке жазу кезінде қате кетті).
102
File not assigned (Файлға ат берілмеген).
103
File not open (Файл ашылмаған).
104
File not open for input (Файл мəндер енгізу үшін 
ашылмаған).
105
File not open for output (Файл мəндер шығару үшін 
ашылмаған).
106
Invalid numeric format (Сандық формат дұрыс емес).
5. Дағдарысты қателер
Қате №
Аты
150
Disk is write protected (Диск жазудан сақталған).
151
Unknown unit (Белгісіз модуль).
152
Drive not ready (Дискенгізгіш «дайын емес» қалып-
күйінде).
153
Unknown command (Бейтаныс команда).
154
CRC error in data (Бастапқы мəндерде қате бар).
155
Bad drive request structure length (Дисктен мəлімет 
аларда құрылым ұзындығы дұрыс көрсетілмеген).

316
156
Disk seek error (Дисктен оқитын құрылғы бастарын 
дискке орнату операциясы кезінде қате кетті).
157
Unknown media type (Тасмалдауыш типі белгісіз).
158
Sector not found (Сектор табылмады).
159
Printer out of paper (принтерде қағаз бітті).
160
Device write fault (Құрылғыға жазу кезінде қате 
кетті).
161
Device read fault (Құрылғыдан оқу кезінде қате кетті).
162
Hardware failure (Аппарат жұмыс істемей тұр).
6. Фаталды қателер
Бұл қателер программа жұмысының лезде тоқтауына əкеліп 
соғады. 
Қате №
Аты
200
Division by zero (Нөлге бөлу).
201
Range check error (Шекараларды тексеру кезінде қате 
табылды).
202
Stack overfl ow error (Стек толып кетті).
203
Heap overfl ow error (Мəлімет толып кетті).
204
Invalid pointer operation (Көрсеткішпен орындалатын 
белгісіз операция).
205
Floating point overfl ow (Жылжымалы нүктелі сандар-
мен жұмыс жасау кезінде мəндер берілген аймақтан 
шығып кетті). 
206
Floating point underfl ow (Жылжымалы үтірмен жұмыс 
жасау кезінде реті жоғалып кетті).
207
Invalid fl oating point operation (Жылжымалы нүтірмен 
жұмыс жасауға болмайтын операция) .
208
Overlay manager not installed (Оверлейді басқарудың 
ішкі жүйесі орнатылмаған).
209
Overlay fi le read error (Оверлейлік файлды оқу кезінде 
қате жіберілген).
210
Object not initialized (Объект инициалданбаған).
211
Call to abstract method (Абстракты ережені шақыру).
212
Stream registration error (Тіркеуге алу ағынында қате 
бар).
213
Collection index out of range (Терілген индекс диапазон 
шекарасынан тыс жатыр).
214
Collection overfl ow error (Коллекция толып кеткен).

317
5 ҚОСЫМША
Паскаль тіліндегі программалар мысалы
1 тапсырма: қосу, азайту, көбейту жəне бөлу арифметикалық 
амалдарын орындайтын  “КАЛЬКУЛЯТОР” программасын жа-
зыңыз.
Енгізілетін мəндер форматы: 1-ші сан, орындалатын амал 
символы (+,-,*,/), 2-ші сан.
Бөлу амалын орындау кезінде 2-ші санның нөлге тең емес 
екендігін тексеру керек.
Программа мəтіні
Program calc;
  uses crt;
  var x,y,z:real; op,ch:char;
begin
 repeat
  clrscr;
   writeln(‘КАЛЬКУЛЯТОР программасы’);
   writeln(‘ + – * / амалдарын орындайды’);
   write(‘ 1-ші санды енгізіңіз:’);
   readln(x);
   repeat
write(‘Орындалатын амал символын енгізіңіз:’);
readln(op);
   until (op=’+’) or (op=’-‘) or (op=’*’) or (op=’/’);
   write(‘ 2-ші санды енгізіңіз:’);
   readln(y);
   case op of
‘+’:z:=x+y;
‘-’:z:=x-y;
‘*’:z:=x*y;
‘/’:if y<>0 
        then z:=x/y 
        else 
         begin
            writeln(‘ 0-ге бөлуге болмайды!’);
            z:=0;
         end;
   end;

318
    writeln(x,op,y,’=’,z:10:3);                               
    write(‘ КАЛЬКУЛЯТОР программасымен жұмысты 
аяқтайсыз ба? (Yes/No)?’);
    readln(ch);
    until upcase(ch)=’y’;
end.
2 тапсырма: 
2
0
ax
bx c
+
+ =
  квадрат теңдеуді шешуге ар-
налған программа жазыңыз.
Программа мəтіні
Program kvur;
   var a,b,c,d,x1,x2:real;
begin
writeln(‘ Квадрат теңдеуді шешу’ );
write(‘ a,b,c коэффициенттерін енгізіңіз:');
readln(a,b,c);
d:=b*b-4*a*c;
if d<0 then 
       writeln(‘ Шешім жоқ ‘)
     else
       begin
         writeln(‘ Шешім бар ‘);
         x1:=(-b+sqrt(d))/(2*a);
         x2:=(-b-sqrt(d))/(2*a);
         writeln(‘x1=’,x1:5:5,’ x2=’,x2:5:5);
       end;
  writeln(‘ ENTER батырмасын басыңыз ‘);
  readln;
  end.
3 тапсырма: Берілген ақшаның құндылығы 10 000, 5000, 
2000, 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10 теңге банкноттарының ең аз 
санымен өрнектеу керек. 
Программа мəтіні
Program dengi (input, output);
  var s, (*summa deneg*)
  sk (*obchee kol-vo banknot *) : longint;
  b (*kol-vo banknot odnogo vida*) : integer;
begin

319
 writeln ( ‘vvedite summu deneg v banknotax: ‘); read (s);
 sk:= 0; b:= s div 10000;
 if b > 0 then
 begin
 sk:= sk + b; writeln (10000, ‘: ‘, b); s:= s mod 10000
 end;
 b := s div 5000;
 if b> 0 then
 begin
 sk := sk + b; writeln (5000, ‘ :’, b); s := s mod 5000
 end;
 b := s div 2000;
 if b> 0 then
 begin
 sk:= sk + b; writeln (2000, ‘ : ‘, b); s := s mod 2000
 end;
 b:= s div 1000;
 if b> 0 then
 begin
 sk := sk + b; writeln (1000, ‘ : ‘, b); s := s mod 1000
 end;
 b := s div 500;
 if b> 0 then
 begin
 sk := sk + b; writeln (500, ‘ : ‘, b); s := s mod 500
 end;
 b := s div 200;
 if b> 0 then
 begin
 sk:= sk + b; writeln (200, ‘ : ‘, b); s := s mod 200
 end;
 b := s div 100;
 if b> 0 then
 begin
 sk:= sk + b; writeln (100, ‘:’, b); s:= s mod 100
 end;
 b := s div 50;
 if b> 0 then
 begin

320
 sk:= sk + b; writeln (50, ‘:’, b); s:= s mod 50
 end;
 b := s div 20;
 if b> 0 then
 begin
 sk:= sk + b; writeln (20, ‘:’, b); s:= s mod 20
 end;
 b := s div 10;
 if b> 0 then
 begin
 sk:= sk + b; writeln (10, ‘:’, b); s:= s mod 10
 end;
 b := s div 5;
 if b> 0 then
 begin
 sk:= sk + b; writeln (5, ‘:’, b); s:= s mod 5
 end;
 b := s div 1;
 if b> 0 then
 begin
 sk:= sk + b; writeln (1, ‘:’, b); s:= s mod 1
 end;
 writeln (‘vsego ‘, sk, ‘ banknot ‘)
end.
Программа көлемін кішірейту үшін есепті процедураны 
қолданып шығарамыз.
Программа мəтіні
Program banknot (input, output); 
  var s, sk : longint;
     bk : integer;
 procedure bb (v : integer; var ss,ssk: longint);
  (* v – cennoct banknot *)
  (*ss – summa deneg *)
  (*ssk – kol-vo banknot *)
  var b : integer;
begin
  b := ss div v;
  if b> 0 then

321
       begin
        ssk := ssk + b; writeln (v, ' tengelik : ', b, '':2); ss := ss mod v;
       end
end;
begin (*nachalo programmy*)
 writeln ('summa deneg: ');
 read (s);
 sk := 0; bk:=0;
 (* obrachenia k proc bb*)
 bb (10000, s, sk);
 bb (5000, s, sk);
 bb (2000, s, sk);
 bb (1000, s, sk);
 bb (500, s, sk);
 bb (200, s, sk);
 bb (100, s, sk);
 bb (50, s, sk);
 bb (20, s, sk);
 bb (10, s, sk);
 bb (5, s, sk);
 bb (1, s, sk);
 writeln ('vsego ', sk, ' banknot.')
end.
4 тапсырма: 
3
4
5
.
0
2
−
+
=
x
x
y
 функциясының графигін 
[
]
5
;
5
.
1
−
∈
x
 аралығында 
1
.
0
=
h
қадамымен тұрғызатын программа 
жазыңыз. 
Программа мəтіні
Uses Graph;
var
   x, dx: real;     x1,x2: real;
   y: real;
   mx,my: integer;
   x0,y0: integer;
   px,py: integer;
   grDriver: integer;
   grMode: integer;
   ErrCode: integer;
   i: integer;

322
Begin
  grDriver:=VGA;
  grMode:=VGAHi;
InitGraph (grDriver, grMode, ‘C:\BP\BGI’);
    ErrCode:=GraphResult;
    if ErrCode <> grOK then begin
     writelen (‘Графикалық режим қосылмады’);
     writelen (‘Жұмысты аяқтау үшін                 
 пернесіне басыңыз‘);
         readlen;
         Halt (1);
    end;
   x0:=640; y0:=480;
   mx:=20;  my:=20;
   line(10,y0,630,y0);
   line(x0,10,x0,470);
x1:=-15;  
      x2:=5;
     dx:=0.1;      x:=x1;
      while (x      y:=0.5*x*x+x*4-3;
      px:=x0+round(x*mx);
      py:=y0-round(y*my);
      PutPixel (px,py,White);
      x:=x+dx;
   end;
  readln;
End.

323
6 ҚОСЫМША
Паскаль тілінің дербес компьютерге арналған 
нұсқасының қордағы сөздері
Ағылшынша Қазақша
Ағылшынша
Қазақша
absolute
абсолюттік
label белгі 
(тамға)
and
логикалық ЖƏНЕ
library
кітапхана
array
жиым (массив)
mod
бөліндінің қалдығы
asm
ассемблер
nil
болмау (бос болу)
begin
блок басы
not
логикалық ЕМЕС
case
вариант
or
логикалық НЕМЕСЕ
const
тұрақты (константа)
of
одан (-дан, -ден, 
-тан, -тен)
constructor
конструктор
object
объект
div
бүтін бөлу
packed
тығыздалған
go to
ауысу (көшу)
procedure
процедура
do
орындау, атқару
program
программа
downto
кеміту
record
жазба
destructor
деструктор (бұзушы)
repeat
қайталау
else əйтпесе
set
жиын
end
блок соңы
shl
биттердісолға 
ығыстыру
exports
экспорт (жіберу)
shr
биттерді оңға 
ығыстыру
external
сыртқы
string
қатар (жол)
fi le
файл
then 
онда
for
үшін
to
үлкейту
forward
алдындағы
type тип 
(түр)
function
функция
unit
модуль
if
егер
until
дейін (шейін)
i m p l e m e n -
tation
жүзеге (іске) асыру
uses
пайдалану
in 
ішіндегі (ішіне ену)
var
айнымалы
inline
Негізгі
while
əзірше, болмайынша
interrupt
кідірту (үзу)
with
-дан, -ден, -тан, -тен
interface
интерфейс
xor
алып тастау 
НЕМЕСЕ
inherited
мұралау (қаблдау)

жүктеу/скачать 1,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: