Tools – ортаның құралдардары. Optіons

Редакциялауда қолданылатын клавишалар 
Клавиша(лар) Мәзір элементі Функциясы
Shіft+(  ,  , 
, ) 
(none)
Белсенді   терезедегі   мәтіннің 
фрагменттерін белгілеу
Ctrl + Del 
Edit/Clear
Белгіленген   мәтінді   қалтаға 
түсірмей, терезеден жою
Ctrl + Іns 
Edit/Copy
Белгіленген
 
мәтіннің 
көшірмесін қалтаға жіберу
Shіft + Del 
Edit/Cut
Белгіленген   мәтінді   қалтаға 
түсіріп, терезеден жою
Shіft + Іns 
Edit/Paste
Қалтадағы   мәтінді   ағымды 
терезеге қою
Ctrl + L 
Search/ 
SearchAgain
Cоңғы команданы қайталау
F2
File/Save
Редактордың   ағымды   тересінен 
файлды сақтау
F3
File/Open
Файлды ашуға мүмкіндік беру
Ctr l+ N 
Курсор тұрған жолдың үстінен, 
бос жол енгізу мүмкіндік беру
Ctrl + Y 
Курсор   тұрған   жолды   алып 
тастау
Терезелерді басқаруда қолданылатын клавишалар
Клавиша(лар) Мәзір элементі
Функциясы
Alt + # 
(none)
Терезені   көрсетеді,   мұндағы  # 
көретін терезе нөмірі 
Alt + 0 
Window/List
Aшылған   терезелердің   тізімін 
көрсету
Alt + F3
Window/Ckjse
Ағымды терезені жабу
Alt +F5
Window/User 
Screen
Пайдаланушының 
экранын 
көрсету
Shіft + F6
Window/Previous Ашық терезелерден артқа қарай 
шегіне өту
F5
Window/Zoom
Ағымды   терезені   үлкейту 
(кішірейту)
F6
Window/Next
Алдыңғы терезелерге ілгері өту
Ctrl + F5
Window/Size/
Move
Ағымды   терезенің   өлшемін 
немесе позициясын өзгерту
8

Программаны орындауға қолданылатын клавишалар
Клавиша(лар) Мәзір элементі Функциясы
Alt + F9 
Compile/ 
Compile
Редактордың
 терезесіндегі 
соңғы
 программаны 
компиляциялау
Ctrl + F9
Run/Run
Программаны орындауға жіберу
Ctrl + F2
Run/Program 
Reset
Орындалатын
 
програманы 
қайта орындату
Ctrl + F4
Debug/Evaluate/
Modify
Өрнекті есептеу
Ctrl + F7
Debug/Add 
Watch
Қарау үшін өрнекті қосу
F4
Run/GoTo 
Cursor
Программаны
 
курсордың 
позициясынан
 
орындауға 
жіберу
F7
Run/Trace Into
Процедураның
 
ішінде 
бақылауды орындау
Анықтама алуға қолданылатын клавишалар 
Клавиша(лар) Мәзір элементі Функциясы
F1
Help/Contens
Анықтамалық   информацияның 
контекті-бағытталған   экранын 
ашады
F1, F1
Help/   Help   on 
Help
Анықтамалық
 
информация 
бойынша
 
анықтамалық 
информацияны
 
шақырады 
(анықтаманың ішінде тағы F1)
Shift + F1
Help/Index
Анықтамалық   информацияның 
мазмұнын шақырады
Alt + F1
Help/Previous 
Topic
Анықтамалық   информацияның 
алдындағы экранды көрсетеді
Ctrl + F1
Help/
 
Topic 
Search
Редактордың   ішінен   тілге 
байланысты   информацияны 
шқырады 
Турбо   Паскальдің   контекті-бағытталған   анықтамалық   жүйесі 
программалау ортасының кез кеген ағымдық жерінен анықтама алуға 
мүмкіндік береді. 
9

2. ТУРБО ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕ ПРОГРАММАЛАУ
БАСТАМАЛАРЫ
2.1. Паскаль тілінің негізгі элементтері
Паскаль тілінің алфавиті және атаулар сөздігі
Тіл  деп – информацияны символдық жүйеде ұсынуды айтады. 
Кез   келген   программалау   тілдің   өінің   символдық   жүйесі,   алфавиті 
болады. 
Алфавит  ол   –  тәртібі   анықталған,   шектеулі   белгілерден, 
әріптерден, арнайы символдардан тұратын жиын. 
Стандартты   Паскаль   тілінің   алфавитіне   мына   символдар 
жатады:
1) латын алфавитінің 26 бас және кіші әрптері;
2)
араб цифрлары: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9
3)
арнайы символдар: + – * / ; , : . < > = ‘’ ( ) [ ] { } $ _ # ^ @ 
Сонымен   қатар   Паскаль   тілінде   арнайы   символдардың 
комбинацияларынан құрылған мына символдар да қолданылады:
: =  меншіктеу
<= 
кіші немесе тең
<>
тең емес
>=
үлкен немесе тең
..
мәндердің диапазоны
(..)
альтернативасы []
(* *) альтернативасы {}
 
Паскальдағы сөздер 
Паскаль тілінде қолданылатын сөздер жиынын үш топқа бөлуге 
болады:
 резервтелген 
сөздер,
 стандартты 
атаулар 
(идентификаторлар), пайдаланушының атулары. 
Резервтелген деп – бір арнайы мәні бар, жазу үлгісі бекітілген 
сөздерді айтады. 
Мысалы:  Program  –   программаның   басы,  Procedure– 
процедураның   басы,  Function   –  функцияның   басы,  Begin  –   бастау, 
End-бітіру, Var – айнымалылар, Const – тұрақты т.б.
Төменде   Паскаль   тілінің   дербес   компьютерге   арналған 
резервтелген сөздерінің тізімі берілген.
absolute
абсолютті
label
белгі
and
логикалық ЖӘНЕ
library
кітәпхана
array
массив
mod
қалдық
asm
ассемблер
nil
жоқ (отсутсвие)
begin
блоктың басы
not
логикалық ЕМЕС
case
таңдау
or
логикалық НЕМЕСЕ
const
тұрақты
of
одан
constructo
r
конструктор
object
объект
10

div
бүтүн бөлу
packed
қатталған
go to
шартсыз өту
procedure
процедура
do
орындау
program
программа
downto
оғанға дейін азайту
record
жазу
destructor
бұзушы
repeat
қайталау
else
әйтпесе
set
жиын
end
блоктың соңы
shl
битті солға 
жылжыту
exports
экспорт
shr
битті оңға жылжыту
external
сыртқы
string
жол
file
файл
then
онда
for
үшін
to
өсіре
forward
озушы
type
тип
function
функция
unit
модуль
if
егер
until
дейін
in
Ішінде 
uses
пайдалану
inline
негізгі
var
айнымалы
interrupt
үзілу
while
әзірше
interface
интерфейс
with
 онымен (с )
inherited
ұрпақтық 
xor
НЕМЕСЕ амалын 
жоққа шығару 
Идентификатор 
Программаны,   айнымалыларды,   тұрақтыларды,   әр   түрлі 
процедураларды және функцияларды т.б. объектілерді белгілеу үшін 
идентификаторлар (атаулар) қолданылады. 
Латынша  identification  сөзі   –   объектіге   кейбір   символдар 
жиынын сәйкестіру, біркелкілендіру мағнасын береді.
Тілдің деректер типтерін, тұрақтыларын, процедураларын және 
функцияларын белгілеуге стандартты атаулар қолданылады. 
Мысалы:  integer,  Sin,   Cos,   Ln,   Sqr,   Sqrt,   Read,   Readln,   Write, 
Writeln.
Стандартты атаулар өзгертілмейді.
Идентификаторларды жазудың жалпы ережелері:
1) идентификаторда латын алфавитінің бас және кіші әріптері, 
цифрлар, астын сызу белгісі қолданылады;
2) идентификатор міндетті түрде әріппен басталады;
3) екі   идентификатордың   арасында   кем   дегенде   бір   пробел 
болуы тиіс.
4)
резервтелген   сөздерді,   арнайы   символдарды,   функция 
есімдерін,   стандартты   атауларды  идентификатор   ретінде   қолдануға 
болмайды.
11

Мысалдар:
Metka12 –  дұрыс;
2graph – 
қате, идентификатор цифрмен басталып тұр;
Block_56 –  дұрыс;
Nomer.Doma – қате, идентификаторда нүкте бар
Сумма  –  қате,   идентификатор   орыс   адфавитінің   әріптерімен 
жазылған;
Dіv – қате, бұл резервтелген сөз.
Тұрақтылар және айнымалылар 
Паскаль тілінің негізгі берілім элементтеріне тұрақтылар және 
айнымалылар жатады.
Тұрақтылар  –   программа   орындау   процессінде   өзінің   мәнін 
өзгертпейді. 
Сандық тұрақты – программада тікелей сан түрінде жазылады:
4, -59, 3.14, 0.625.
Символдық тұрақты  – апострофтың ішіне алынған символдар 
тізбегі:
 ‘S=’, ‘3.14’, ‘Summa’, ‘введи два числа’
Айнымалылар – программа орындалу процессінде мәні өзгеріп 
отыратын шама немесе жады ұяшығы.
2.2. Берілім типтері 
Паскаль тілінің ерекшелігі, әр түрлі типті берілімдерді қолдану 
мүмкіндігі мол. Берілім типтері (data type) – амалдардың белгіленген 
мүмкіншілік жинақтарымен біріккен шамалар жиыны.
Турбо Паскальдағы берілім типтерінің тізбесі
Берілімдердің   типтерінің   тізбесін   мына   иерархиялық   жазу 
түрінде көрсетуге болады:
1. Қарапайым типтер (слярлық) 
Реттелген типтер.
Бүтін типтер: 
byte, shortint, integer, word, longint.
Логикалық тип.
Символдық тип.
Саналатын тип.
Интервалдық тип (диапазонды).
Нақты типтер: 
real, single, double, extended, comp.
Нұсқаушы тип (ссылочный).
2. Құрылымды типтер
Жолдық (string).
12

Регулярлық (array).
Жиындық (set).
Құрама (record).
Файлдық (file).
3. Процедуралық типтер.
Берілімдердің стандартты типтерінің схемасы:
13

Логикалық тип
Логикалық типті айнымалылар BOOLEAN идентификаторымен 
сипатталады. Мысалы: Var c, d : boolean;
Boolean   типті   айнымалар   тек   екі  ғана   мән  қабылдайды:   False 
-жалған, True -ақиқат. 
Логикалық типті тұрақтылардың, мәндері реттелген, яғни: 
False < True болады. 
Boolean   типті   айнымалылар   өз   мәндерін,   қатынас 
операциялардың орындалу нәтижесінде алады.
Қатынас операциялары:
< , > , < > , <=,  >=
Логикалық амалдардың орындалу ұстемділігі:
1. NOT
14
Бекітілген үтірлі 
нақтылар
CHAR  1 символ,  1 байт
Шамалар
Var  Айнымалылар
Типтері
Const
Тұрақтылар
Сандық
Символдық
Бүтін типтер: 
Integer (қысқа) – 2 байт.
-32 768 ..  + 32 767
Longint (ұзын)– 4 байт. 
-2 147 483 648 .. + 2 147 483 647
Нақты типтер:
Real  –  6 байт
2.9E-39 .. 1.7E38
Double – 8 байт
5.0E-324 .. 1.7 E+324
Жылжымалы ұтірлі 
нақтылар
STRING жолдық тип, 0... 255 
символ
Логикалық тип:  1 байт
BOOLEAN    (False, True)

2. AND
3. OR, XOR
Логикалық операциялар кестесі
Операндалардың 
мәндері
Операцияның нәтижесі
X
Y
not X
X and Y
X or Y
X xor Y
false
False
true
false
false
false
false
true
true
false
true
true
true
false
false
false
true
true
true
true
false
true
true
false
Логикалық   өрнектер:  логикалық   өрнектерден,   логикалық 
операциялардан және логикалық қатынастардан құрылады.
Қатынас операциялары
Қарапайым  логикалық  өрнектердің  құрамы  логикалық  типті 
айнымалылардан,  тұрақтылардан  және  қатынас  операциялардан 
тұрады.
Мысалы: c := false; d:= true; a < b; x >=y; b=a+6;
Құрама логикалық өрнектердің құрамы қарапайым өрнектерден 
және сол өрнектер логикалық операциялармен қосылады.
Мысалы:
(X >5) AND (Y=X+7) OR NOT (Z=4)
Егер X=2, Y=9, Z=5 болса, онда амалдарының орындалу реті:
X>5 – нәтижесі FALSE, себебі 2<5;
X+7=Y – нәтижесі TRUE, себебі 9=9;
NOT(Z=4) – нәтижесі FALSE, себебі 5 <>4;
1)
NOT(false) – нәтижесі TRUE;
2)
FALSE AND TRUE – нәтиже FALSE;
3)
FALSE OR TRUE) – нәтижесі TRUE;
Сонымен нәтиже TRUE болады.
Жаттығулар
1. Берілген: a=10, b=20, c=true, d=false мәндеріне байланысты 
логикалық өрнектердің мәндерін есепте:
1)
(a > 5) and (b >6) and (a<20) and (b<30);
2)
Not (a < 15) or not(b <30);
3)
C or D and (b=20) or (a > 12) not(d);
Паскаль   тілінде   логикалық   типті   айнымалыны   READLN 
операторы арқылы енгізу мүмкіндігі жоқ. Бірақ, WRІTELN операторы 
арқылы логикалық айнымалының мәнін шығаруға болады. Шығатын 
FALSE   және   TRUE   идентификаторларына   6   позициялық   орын 
дайындалады.
15

2.3. Стандартты функциялар
Реттелген типтерді өңдеуге арналған функциялар
Реттелген   тип  –   деп,   мәндер   аймағы   реттелген   саналымды 
жыйынды айтады. 
Бұған бүтін, логикалық, символдық типтер жатады.
Функция
Нәтиже 
типі
Операция
Dec(x,і)
Іnc(x,і)
Ord(x)
Chr(x)
Odd(x)
Random(x)
Randomіze
Pred(x)
Succ(x)
Іnteger
Іnteger
Іnteger
char 
boolean
іnteger
-
char
char
x-ті і-ге азайтады (і-жоқ болса, 1-ге 
азайтады)
x-ке і -ді қосады (і-жоқ болса, 1-ді қосады)
x – символының нөмірін анықтайды
x-ң нөміріне сәйкес символды анықтайды
x – ті жұптыққа тексеру (x – тақ болса, true) 
0..[x-1] диапазонынан кездейсоқ сандарды 
өндіреді
кездейсоқ сандар генераторын 
инициализациялайды
x – тің алдындағы символды анықтайды
x – тен кейінгі символды анықтайды
Нақты типті сандарды өңдеуге арналған функциялар
Функция
Нәтиже 
типі
Операция
Random
Round(x)
Trunc(x)
Іnt(x)
Frac(x)
Real
Іnteger
Іnteger
Іnteger
real
0...[1]   диапазонынан   кездейсоқ   сандарды 
өндіру
x – нақ санын, жақын бүтін санға жуықтау
x – нақ санының бөлшек бөлігін “кесіп” алу 
(урезать)
x – нақ санының бүтін бөлігін алу
x – нақ санының бөлшек бөлігін алу
2.4. Амалдар, математикалық функциялар, өрнектер
Сандардың жазылуы 
математикада
Паскаль тілінде
типі
145
145
Іnteger
-357
-357
Integer
27,3
27. 3
real {бекітілген үтір}
-16,003
-16.003
real {бекітілген үтір}
4*10
-5
4Е-5
real{жылжымалы үтір}
-10,88*10
12
-10.88Е12
real{жылжымалы 
үтір}
Арифметикалық амалдар
16

+ қосу,
– алу,
* көбейту,
/ бөлу,
DІV - бүтін бөлінді,
MOD – қалдық
Oперанда  (operand)   –   ол   амалдарда   қатысатын   берілім 
элементтері. Амалдар унарлық және бинарлық деп бөлінеді. 
Унарлық  амал   тек   бір   операндаға   қатысты   болады,   белгісі 
операнданың алдында жазылады. 
Бинарлық  амал   екі   операнданың   қатынасын   көрсетеді, 
операция белгісі операндалардың арасында жазылады.
Мысалы:
- А – унарлық амал;
X+Y – бинарлық амал.
Математикалық функциялардың жазылуы 
математикада
Паскаль тілінде
| x |
ABS(X)
X
2
SQR(X)
x
SQRT(X)
Sіn x
SІN(X)
Cos x
COS(X)
Arctg x
ARCTAN(X)
E
x
EXP(X)
Ln x
LN(X)
π = 3.14...
PІ
Паскаль тілінде функциялардың жазылу ережелері:
1) функциялардың аргументі жақшаға алынады;
2) функцияның   аргументі   тұрақты,   айнымалы,   өрнек   болуы 
мүмкін;
3)
функция есімі латын әрпімен жазылады;
4)
тригонометриялық функциялардың аргументі радиан түрінде 
берілуге тиіс:
SІN( X*PІ / 180).
Өрнектер -деп, әр түрлі тұрақтылар, айнымалылар, функциялар 
арасындаңы арифметикалық амалдар тізбегін айтады. 
Мысалы:  A + B * T1 / T2 – 2.3*SQRT(X)
Ескерту:  Өрнектің ішіне кіретін барлық берілімдер бір типті 
болуға тиіс.
Паскаль тілінде өрнектерді жазу ережелері:
1) өрнектің құрама бөліктері тек бір жол тізбегінде жазылады. 
Жоғарғы (төменгі) индекстер жазылмайды.
Мысалы, формула:
F
D
X
B
X
A
14
25
2
2
1
1
−
+
17

Паскаль тілінде былай жазылады:
(A1*X1 + B2*X2) / ( 25*D – 14*F);
2)
функция аргументі тек дөңгелек жақшаларға алынады;
3)
ашылған жақшалар саны мен жабылған жақшалар саны тең 
болуы керек;
4)
екі таңбаны қатар жазуға болмайды.
Мысалы: 
3*A*B/-Z   –   өрнегінде   қате   бар,   себебі  /  –   бөлу   және   –   алу 
таңбалары қатар жазылған. 
3*A*B/(-Z) – дұрыс жазылуы.
Амалдардың үстемділігі
Үстемділік  –  деп,  өрнекте   амалдардың   орындалу   кезегін 
айтады. Әр операция, өзінің үстемділігін ескере орындалады. 
Операциялардың   үлкендігін   анықтауға   арналған   негізгі 
ережелер:
1) үстеділіктері   әр   түрлі   екі   операцияның   арасында 
орналасқан   операнды,   үстемділігі   жоғарылау   операциямен 
байланысады;
2) үстеділіктері бірдей екі операцияның арасында орналасқан 
операнды, сол жақта орналасқан операциямен байланысады;
3) жақшаға алынған өрнек алдымен есептеледі;
4)
үстеділіктері   бірдей   операциялар   солдан   оңға   қарай 
орындалады.
Операциялардың орындалу кезегінің үстемділік кестесі:
Операциялар
Үстемділігі Операциялардың түрі
@, NOT
Бірінші
(жоғарғы)
Унарлық операция
*, /, DІV, MOD, AND
Екінші
Көбейту типті операциялар
+, -, OR, XOR
Үшінші
Қосу типті операциялар
= , <> ,<, >, <=, >=, IN Төртінші
(ең төменгі)
Қатынас операциялары
Ескерту:  Паскаль   тілінде   дәрежеге   шығару   амалы   жоқ. 
Сондықтан қажет дәрежеге шығару үшін мына өрнек қолданылады:
А
Х
 = EXP(X*LN(A))
Өрнектерді жазу мысалдары:
|Sіn x – 5 h |
ABS(SІN(X)-5*h);
Y
)
X
(
COS
+
Sqrt(Cos(x)+y);
a
2
+sіnx
sqr(a)+sіn(x);
18

x
4
exp(4*ln(x));
cos45
0
cos(45*pі /180);
a+pі lny
a+pі*ln(y);
11 DІV 5
нәтиже 2;
14 MOD 5
нәтиже 4;
Жаттығулар
1.
Төмендегі   қай   идентификатор   қате   жазылған?   Дұрыс 
идентификаторды теріп жазыңыз:  AB,  Y1, 4N, ‘mk’, {pt},  FF_s,  A%, 
Mod, 567, aA, w_77;
2.
Мына   сөздердің   қайсысы   резервтелген   сөзге   жатады? 
Оператор, константа, begіn, Var, End, Readln, Wrіteln, Program
3.
Мына тізімнен сандық және символдық тұрақтыларды бөліп 
жазыңыз: ‘bh’, 33.006, ‘результат=’, -45.597, ‘s=’, ‘введи число’, ’1999’
4.
Сандардың типтерін анықтаңыз: 45.8, 56.89E-5, -7.0003, 4589, 
-78E8, 5E-9, 6.056E2, 128
5. Мына   сандардың   қайсысы   жылжымалы   үтір   форматында 
жазылған: 165, 10.3Е+02, 1234.678, 3789, 5.7Е0.2, 63.9Е-04
6.
Сандарды экспоненциалды түрде жазыңыз: 5*10, -45.56*10
11
, 
.789, 78.123, 789665.3*10
-9
 .
7. Мына өрнектердің орындауынан шыққан нәтиженің қайсысы 
дұрыс емес: 
а) 24/12 = 2?
б) 11 div 5 = 1? 
в) 10 div 3 = 3? 
г) 11 mod 5 = 1?
д) 15 + 21 div 2 = 25?
е) 14 mod (5 + 3) = 2?
8.
Берілген өрнектерді Паскаль тілінде жазыңыз:
a) 
;
cos
7
18
0
+
b) 
;
a
x
sin
d
5
8
+
+
c) 
;
m
sin
+
+
25
45
3
0
d) 
;
x
.
d
k
a
2
5
3
6
5
+
−
+
 
e) 
;
cos
x
a
23
2
5
+
+
+
f) 
;
y
k
4
2
5
25
+
−
g) 
;
e
,
sin
AX
4
0
2
5
2
45
−
−
+
h) 
;
,
tg
x
ln
1
2
15
+
+
Тапсырмалар
1.
Мына өрнектердің қатесін түзетіп жазыңыз:
1)
A1COS(45
0
) – SGRT(y-5N);
2)
SІN x + B2 / X
2
 – ABS(X)Ln(x);
19

2.
Мына  Паскаль   тілінде   жазылған   өрнекті   математикалық 
түрде жазыңыз: 
1)
SGR(X) – (B+Sіn(45*pі/180)) / (15+A1);
2)
(5*B – Sgrt(N + 4*Y1))/cos(90*pі/180+5);
3.
Берілген өрнектерді Паскаль тілінде жазыңыз:
;
x
D
a
.
a
x
Sin
2
2
89
1
5
4
5
−
+
+
+
+
;
a
Cos
A
x
sin
.
2
0
45
56
1
7
5
4
+
−
+
+
;
Cos
A
h
x
Sin
D
A
0
45
1
1
5
1
+
+
+
;
X
A
Cos
x
Ln
N
2
0
4
1
55
25
8
1
+
−
+
+

жүктеу/скачать 0,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: