Психолингвистика пәні бойынша
Әріптер мен сөздерді қабылдау
жүктеу/скачать 0,96 Mb. Pdf көрінісі
|
| 4. Әріптер мен сөздерді қабылдау
Сӛйлеуді қабылдау тілдің таңбалық формасында жатқан мағынаға енуді білдіреді. Жазу тілін физиологиялық тұрғыдан қабылдау бір фрагменттен екінші фрагментке кӛздің секірмелі қимылымен жүзеге асады және бұл кезеңде кӛз қимылы тоқтаған кезінде мағына ұғынылады. Тіпті қатесі бар, бірақ реципиентке таныс сӛзді еске түсіретін болса, ол сӛздер таныс сӛздер ретінде қабылданады. Мұндай заңдылық ХІХ ғасырдың соңында-ақ эксперимент барысында анықталған болатын. Бұл кезеңде зерттеушіле сыналушының сӛзді тану үшін қажет уақытты тексере алатын, ӛте қысқа уақыт аралығында қақпағы автоматты түрде ашылатын бір жәшік формасындағы тахитаскоп қолданды.
Тахитоскопте берілгендер Сыналушылардың қабылдағандары (17)
(18)
Sharesbeth Macpeare, журанл Қазасқтан Sharespeare Macbeth, журнал Қазақстан
52
Тек бірқатар жағдайда ғана (22 %-да 15 мысал үшін немесе 14%-да 16 мысал үшін) сыналушылаар сӛздің ӛрескел бұрмаланғанын анықтай алды. Тӛменде берілген (19) және (20) әріптер тіркесімен жүргізілген кӛптеген эксперименттерде сыналушылардың сӛзді құрайтын әріптердің ішінде 2-3 тіркесін жеке әріптерге қарағанда жылдам қабылдайтынын кӛрсетті. Мысалы: (19) ie, re, th, st, er, te, of (20) ent, ing, dis, ant, ion, ate, pro
(21) ӛрт, ант, лт, зм, үлк, шік, зғы (тӛрт, қант, ұлт, қызмет, үлкен, үйшік, сыбызғы). Ұқсас бірқатар әріптер тіркесі, әсіресе ұзақ сӛздерде (18) таныс болмауына қарамастан сыналуышлар бұрыннан белгілі сӛздер секілді қабылданып және жылдам түсініледі. Мұндай эксперименттер таныс сӛздер әріптеп емес тұтас элемент ретінде танылады деген болжамды растайды. Сыналушыларға 10 миллисекундта (1/100 секунд) берілген сӛздерде әріптерді тани білу қабілеті әріптердің санының қанша болуына емес, сӛздің мәніне жүйеліліктің мағыналық қатынасында әріптердің бірізділігінің қаншалықты жақындығына тәуелді. Егер сыналушыларға 10 миллисекудта бір-бірімен байланысы жоқ бірнеше әріптерді анықтау ұсынылса, онда ол 3 немесе 4 әріпті ғана тани алады, егер бұл әріптер сӛзді құраса, бұл кезде 2 сӛзге дейін анықтай алады ( әрқайсысы 3-4 әріптен); егер де бұл сӛздер синтаксистік жағынан байланысты болса, ол 4 сӛзге дейін ұғына алуы мүмкін. 10 миллисекунд – бұл 1 секірмелі қимылды ала алатын ең қысқа мерзім болғандықтан, біз оқу барысында ерекше кадрларға сүйенеміз. Қабылдаудың мұндай ерекшеліктері адамның бірқатар жалпы бейнелерге (гештальт) сүйене алу қабілетінің кӛрінісі болып табылады.
(22)
Кӛздің секірмелі қимылдарының саны
Кеткен уақыт, мсек
2 25
5 35
10 45
Егер сӛздің мағынасы оның графикалық формасымен бәсекелесетін болса, оқу барысында қиындық туындайды. Струп эффекті интерференцияның (түрлі факторлардың ӛзара әсерлесуі) кӛрнекілікті (суретті) құбылысының ең кӛрнекті мысалдарының бірі болып табылады. Струп эффектісінің мәні мынада: мән-мағынасыз символдармен жазылған шрифтінің түсін айтуға қарағанда, бӛтен басқа түсті білдіретін сӛз жазылған шрифтінің түсін атау үшін кӛп уақыт қажет. Бұл эксперименттің классикалық вариантында сыналушыларға карточкалар таратылады және келесі тапсырма беріледі: түрлі түспен жазылған сӛзді оқу; бӛтен түспен жазылған түстің атауын оқу; сонымен қатар карточкада бейнеленген квадраттың түсін атау. Бұл жағдайда әрбір карточкамен жүргізілген жұмысқа кеткен жалпы уақыт ескеріледі. Егер қарапайым сӛздер түрлі-түсті фламастармен жазылса, олардың қандай түспен бейнеленген деген сұраққа жауап беруде сыналушылар қиналған жоқ. Бірақ егер «қара» сӛзі қызыл түспен немесе «жасыл» сӛзі кӛкпен жазылса, онда олар сӛзді баяу және кӛп қателермен қабылдайды. Сӛзді қабылдаудағы кідіріс реципиенттің санасында біреуі мағынамен, екіншісі графикамен байланысты бірден екі «логоген» активтендіріледі. Сонымен қатар, бұл адамның әрқашан саналы қабылдауға ұмтылуын дәлелдейді. Әр түрлі кӛлемді әріптермен жазылған сӛздер де қабылдау үшін қиындау болып табылады (23).
|