Қр бғМ Ғк философия, саясаттану және дінтану институтының

УАҚЫТ – кеңістікпен қатар болмыстың формасы. Ол болмыстың құрылымын анықтайды, өйткені У. арқылы болмыс өзінің ұзақтылығын, объектілердің бірін-бірі алмастыруын табады. Егер материяның тіршілік ету тәсілі – қозғалыс болған болса, онда қозғалыс өзін кеңістік пен У. формасында айқындайды. Кеңістік пен У-ты қозғалыстың көріну формалары немесе оның сыртқы өлшемдігі десе болады. Сонымен, У. – қозғалыстың формалары мен құрамды бөліктерінің бірінен бірі туындап ұласу формасы. Ғылым тарихында қалыптасқан қағидалардың бірі: материя кеңістікте шексіз, уақыт жағынан мәңгі. У. бірінен соң бірі болатын құбылыстардың өмір сүру ретін белгілейді, яғни кез келген материалдық процесс бір бағытта – өткеннен болашаққа қарай дамиды. Материалистік философия кеңістікпен У-ты адамдардың ойлауынан тыс, материяның объективтік формалары деп қарастырады әрі олардың бір бірінен бөлінбестей бірлікте екенін мойындайды. XX ғ-ға дейін ертедегі натурфилософтардың атомдық көзқарасына сәйкес кеңістік бос қуыспен теңдестіріліп, У. біркелкілікпен түсіндірілген. Қазіргі заманғы физика ол түсінікті жоққа шығарады. Бұл жөнінде әсіресе А. Эйнштейннің салыстырмалы теориясы үлкен жаңалық әкелді. Ол макробөлшектердің кеңестіктегі қозғалысы сәуленің жылдамдығына (секундына 300 000 км) жақындаған сайын оның массасы шексіз ұлғая беретіндігін және ол бөлшектің тұрқының да қысқара түсетіндігін дәлелдейді. Яғни дененің кеңістіктегі қозғалысы шапшаңдаған сайын оның кеңістік сипаты да өзгереді, ол денедегі уақыттың да ағымы баяулай түседі. Қозғалыстың өзгеруі кеңестікті де, уақытты да өзгертеді. У. пен кеңістіктің қазіргі заманғы теориясын жасауда Н. Лобачевскийдің, Б. Римманның, К.Ф. Гаустің идеялары маңызды роль атқарды. Адамның дүниетанымы дамыған сайын У. пен кеңістіктің объективтік шындық екендігі жайлы барған сайын терең де дәл мәліметтер берілуде. Салыстырмалық теориясының әсерінен У. материяның төртінші өлшемі (алғашқы үш өлшем: ұзындық,, ен және биіктік кеңістіктің сипаттамасы) деп танылады. У. өзінің анизотроптығымен, яғни қайта оралмастығымен, бір бағыттылығымен анықталады. XX ғ-да У. мәселесін зерттеуге көп назар аударғандардың бірі логикалық позитивизм өкілі Ганс Рейхенбах болады. Оның физика ғылымы жетістіктеріне сүйене отырып келген қорытындысы төмендегідей: уақыттың ағымы өткеннен келешекке қарай жылжиды. Г. Рейхенбах былай дейді: біріншіден,»өткен ешқашан қайтып оралмайды»; екіншіден, «өткенді өзгерту мүмкін емес, ал болашақты өзгерту әбден мүмкін»; үшіншіден,» болашақ туралы түбегейлі шынтуайтты, дәйекті мәлімет беру мүмкін емес». Термодинамикалық заңдылықтар тұрғысынан дәлелденетін бұл теория мәдени-әлеуметтік У. концепциясын қанағаттандыра алмайды.