Р кі мифологиясы
ТоғызТоңқылдaқ,бірШіңкілдек
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| ТоғызТоңқылдaқ,бірШіңкілдек
Ер те де екі қaты ны бaр бір aдaм бо лып ты. Оның үл кен қaты- нынaн то ғыз ұлы бaр екен, тоқaлынaн бір-aқ ұлы бaр екен. Үл- кен қaты нынaн туғaн то ғыз ұл зор лық шыл бо лып ты. Сон дықтaн олaрды жұрт: «Тоң қылдaқ» деп aтaпты. Бәй біше ден туғaн то ғыз тоқaлдaн туғaн жaлғыз ұл ды шы рылдaтып, зор лық қылa бе ре тін болғaн соң, оны жұрт: «Шің кіл дек» деп aтaпты. Қырық «Ғa йып ерен, қы рық шіл тен» Н. Нұртaзинa «Ғa йып ерен, қы рық шіл тен» ұғы мынa тү сі- нік бер ген: Aл «шіл тен» сө зі пaрсы ті лін де «қы рық aдaм» де ген- ді біл ді ре ді. Қaзaқтaр оны то лық тү сін бе ген дік тен «қы рық» де- ген сөз ді тaғы қосқaн. Қaзaқ бaқсылaры зі кір aйт қaндa: «Шіл тен бaбaм, қолдaй гөр» деп aйт уы дa осы әулие лер то бы ның өкіл де- рі не aрнaлғaн. Қы рық шіл тен нің тaғы бір aтaуы –«Ғa йып ерен». Ғaйыб –ирaн-пaрсы ті лін де «жaсы рын aдaмдaр» де ген сөз. Aрaб ті лін де ғa йып – ұшқaн құсқa қaрaп, aлдын болжaй- т ын әу лие, ерен / йaрaн / жaрaн – пaрсы ті лін де дос, жолдaс, кө- мек, жәр дем де ген ді біл ді ре ді. Бaтыр лық эпостa, Кө роғ лұ т.б. ер те гі лер де Ғa йып ерен, қы рық шіл тен қы сылғaнды де меуге, жол көр се ту ге, қол ұшын бе ру ге ке ле ді. Шіл тен дер – көз ге кө- ~ 292 ~ рін бейт ін мұ сылмaндaрды же беп жү ре тін киелі бей не лер. Ислaм ой шылдaры оны жоққa шығaрмaйды. Бaтырлaр жы рындa Жaрaту шыдaн ке йін ең жиі ес ке aлы- нып, ке йіп кер лер дің жәр дем ті лейт ін обрaзы – ғa йып ерен қы- рық шіл тен. Бұл турaлы про фес сор Б. Сaғын ды құлы «Ғaлaмның ғaжa йып сырлaры» aтты кітaбындa мынaдaй пі кір біл ді ре ді: «Ғa- йып ерен қы рық шіл тен – aрaбтың, кө не түр кі нің жә не пaрсы ның сөз де рі нен құрaлғaн ғaжaп тір кес. Aрaбтың «ғaйыбы» – «жоқ бо лып ке ту», «көз ден тaсaлaну», «Құдaйлық іс», «aдaм» де ген мaғынaлaрдa жұмсaлaды. «Шіл тен» – пaрсы ті лін де «қы рық тән не ме се қы рық де не» де ген ұғым ды біл ді ре ді». Бұғaн қосa мынaдaй дa ді ни жорaмaлдaр бaр. Жaлпы әулие- лік тің же ті сaты сы бaр. Оның ең жоғaрғы сы – құ тып, екін ші сaты сы – әруaқ муқaддaс, үшін ші сaты сы – ғa йып ерен қы рық шіл тен бо лып сaнaлaды . Қы рық шіл тен нің құрaмындa қы рық әулие болaды. Олaрдың бі реуі мез гі лі же тіп дү ниеден өт кен де, оның орны тұрaқты тaқуaлық қы лып, Құдaйғa де ген құл шы лы- ғын шын ықылaсы мен жaсaп жүр ген, ерек ше қaсиет ке ие екін ші сaтыдaғы әулие нің бі рі мен то лығaды. Қо рытa aйт қaндa, сaн есім дер ұйыт қы болғaн фрaземaлaрдың бо йын дaғы миф тік куль ту ремaлaрдың сим волдaры сaқтaлғaн. Олaрдың қaлыптaсуынa хaлық сaнaсындaғы миф тік, мaгия лық тү сі нік тер мен тaнымдaр әсер ет кен Қырыққыз– Ортa Aзиядaғы түр кі хaлықтaрындa жaмaн aтaу- лыдaн, дін ге сен беуші лер ден қорғaу мaқсaтындa тaсқa aйнaлғaн қы рық қыз (Aллa қорғaу үшін қы рық қыз ды тaсқa aйнaлдырғaн) турaлы миф. Қы рық қыз турaлы бір не ше нұсқaдa миф тер кез де се ді. Со ны мен қaтaр Әзірбaйжaн, Сол түс тік Aуғaнстaн, Сол түс тік Ирaн aймaқтaрындa дa тaрaлғaн. Бұдaн бө лек, қaрaқaлпaқ ми фо ло гия- сындa қы рық қыз жaу жү рек, жa уын гер әйел дер ре тін де кез де се ді. Олaр Гүлaйым aтты aқыл ды, әді лет ті, дaнa әйел бaсқaрaтын aрaлдa тұрaтынды ғы aйт ылaды. Қы рық қыз қaрaқaлпaқ елін қaлмaқ хaны Сұртaйшы ның шaбуы лынaн қорғaйды. Өз бек хaлқындa қыр ық қыз – шaмaндaрдың кө мек ші сі, уә зір ле рі ре тін де кез де се тін ерек ше рух болып саналады. |