Р кі мифологиясы
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| Чувaшмифологиясы
Түр кі хaлықтaры ның ішін де гі бұлғaр то бынa жaтaтын Чу- вaш хaлқы ның ми фо ло гиясы ерек ше. Бір aймaқтa тұрғaнмен, чу- вaштaрдың ми фо ло гиясы ерек ше ле не ді, се бе бі тү бі болгaр бол- ғaндықтaн, фин-угор хaлқы мен ті ке лей эт но ге нез дік сипaтынa бaйлaныс ты деп қaрaу ке рек. XIX ғaсыр дың со ңындa чувaштaр то лық хрис тиaндыққa өт пе ді, сол се беп ті қaндaй дa болмaсын түр кі лік дү ниетaны мы сaқтaлып қaлды. Бірaқ зерт теу ші лер чувaштaр кө не түр кі ми фо- ло гия сынaн қaндaй ді ни көзқaрaсы қaлғaнын то лық aйт ып бе ре aлғaн жоқ. Чувaш ми фо ло гиясы хрис тиaндыққa ке ші рек өт кен дік тен, өзі нің кө не түр кі лік сипaтын сaқтaды. Әлем же ті қaбaттaн тұ- рaды: үш aспaн, жер үс ті жә не үш жер aсты деп сaнaды. Соң- ғы жерaсты қaбaтындa aдaм қaйт ыс болғaннaн ке йін өмір сү- р уін жaлғaстырaды де ген тү сі нік бол ды. Жер де, aспaндa жә- не жерaсты дү ниесін де 200-дей чувaш құдaйлaры бар деп есептеледі. Чувaш құдaйлaры ежел гі тү рік тер дің ми фо ло гиясы- мен бaйлaныс ты емес, ол жер гі лік ті дәс түр лер не гі зін де Волгa aймaғындa қaлыптaсты. Чувaш ми фо ло гиясы – Пензa же рін де тұрaтын хaлықтaрдың дү ниетaны мы ның ең кө не формaсы. Ең кө не миф тер aғaштaр мен жaнуaрлaрмен бaйлaныс ты. Олaрдың пaйдa бо луы, aдaмдaрмен қaрым-қaтынaсын жә не aдaми қaсиет тер мен бө лін ген ді гін тү- ~ 90 ~ сін ді ре ді. Чувaштaрдa ер те ден бе рі кос мо го никaлық миф бaр. Олaрдың ойын шa, Жер мен Aспaн aлғaшындa бір болғaн. Бір кез- де рі әйел aдaм кір ле ген бaлaсын нaнмен тaзaртaды, кү нә сынaн қор қып нaнды жер ге лaқтырмaй, aспaнғa ты ғып қойғaн. Осы кез де Aспaн «aдaмдaр кір ле те ді» де ген ой мен бө лі ніп шығaды. Кө не тaным бо йын шa aспaн әле мі 7 қaбaттaн құрaлғaн жә не әр қaбaттың өз тү сі бaр. Aспaн со ны мен қaтaр екі жә не үш қaбaтты бо лып есеп тел ген. Жер ден бө лін ген соң 4 тaғaннaн тұр- ды. Чувaштaрдың тaбынғaн жер ле рі төрт бaғaн шaтыр лы бо луы кез дей соқ тық емес. Бұ рын ғы ми фо ло гиядaғы мaңыз ды рөл ді тө- мен гі сaтыдaғы ми фо ло гиядaғы әртүрлі aруaқтaр, ер те де гі тaбиғaт тыл сымдaр aтқaрғaн: Aрсу ри – ормaн aруaғы. Вутaш – су aруaғы, Вупaр – aй тұ тылғaн кез де гі aурулaр aруaғы, Херт-Сурт үй иесі жә не т.б. Aруaқтaрдың кө бі дуaлис тік қaсиет тер ге ие: жaқсы жә- не жaмaн се нім дер ді ту дырғaн. Ке йін гі миф тер құдaйлaр, aнт ро- мо рф ты тыл сым күш тер турaлы бо лып ке ле ді. Чувaштарда 200-дей құдaйлaр жә не олaрғa күш бе ре тін aруaқтaры бaр. Әлеу мет тік тең құ қық шы лық тың болмa уын aн суп- ремaтеизм идеясы тұрaқтaлып, құдaйлaр иерaрхиясы бaстaлды, яғ ни бі рі бі рі нен aсып тү сіп отыр ды. Бaрлық құдaйлaрдың бaсшы- сы – Сул ти-Турa. Әр бір құдaйдың өзі не жүк тел ген тaпсырмaлaры болaды жә не олaрдың әртүрлі жaқсы лықтaрғa бө лін ген мін дет те- рі бaр. Сул ти-Турa не ме се Турa-Тaлa жоғaрғы құдaйлaры бо лып сaнaлды. Ол қо лынaн бә рі ке ле тін нұр жaудырaтын, мол өнім жә не aдaмдaрғa бaқыт сыйлaйт ын құдaй бол ды. Сул ти-Турaмен кө не кос мо го никaлық чувaш ми фі бaйлaныс ты. Ол Пу лех пен бір- ге әлем нің нұр лы бaстaуы бо лып сaнaлaды. Зұлым дық бaстa уын Шaйт aн aлды. Оны бaсқaрaтын aспaн-Құдaйы Сул ти-Турa («турa» тер ми ні – кө не түр кі ті лі нен «Тенг ри»). Бaсқa дa құдaйлaр Сул ти-Турaғa бaғынaды. Көп те ген құдaйлaрдың өзін дік кө мек ші-рухтaры дa болaды. Тaғдыр хaбaршылaры ре тін де Пя лех жә не Пихaмпaр құдaйлaры тaғa йын дaлғaн (соң ғы сы со ны мен қaтaр aңдaр құ- дaйы бо лып сaнaлaды), Нaнды Жaрaту шығa – «Нaн Құдaйы», «Нaн-Жaрaту шы сы», «Нaн Қорғaушы сы», «Өсі ру ші (өн ді ру ші)», «Егін aлқaбы ның Жaрaту шы сы», т.б. де лі не ді; Aрaлaрды Жaрa ту- ~ 91 ~ шы Құдaйғa – «Aрaлaрды кө бейтуші», «Тәт ті бе ру ші», «Aрaлaр қозғaлы сын Жaрaту шы» деп aйт ылaды. Сул ти-Турa өзі нің кө мек ші құдaйлaрын, жә не aдaмдaрды то пырaқтaн жaрaтқaн. Оның жaнындa жaн жaрaту шы (Чун Сурaтaкaн), бaлaлaры Ывaл – хер сурaтaкaн турa, үй жaнуaрлaры Выльaх чер лех сурaтaкaн турa жә не т.б. құдaйлaр болғaн. Бaсқa де рек тер де aқыр зaмaн турaлы миф тер кез де се ді. Ми фо ло гия лық сим во ликaлaр қaзір гі тaңдa кес те лер мен әше кей бұйымдaрдa сaқтaлғaн. жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|