Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| Құдай деп жазылатын сөздер сол кездегі сөйлеу тілінде де осы
тұлғаларда айтылғанымен, жазуда һеч, һәр, файда, Хұдай деп қолданылды, дерексіз ұғымдағы араб-парсы сөздері көбінесе түпнүсқадағы таңбалануын сақтады. Қолданылу өрісіне келгенде елеулі айырмашылықтар бол- ды. Ақын-жыраулардың ауызша әдеби тілді танытатын өлең- толғауларында қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерінен басқа өзге халықтардың әдеби дәстүрлеріне, тілдеріне иек арту көп көріне қойған жоқ, ал жазба әдеби тіл араб, парсы, шағатай, орыс әдебиеттерінің үлгісімен дамыды. Ауызша әдеби тілдің стильдік тармақтарға бөлінуі жазба тілге мүлде тең келмейді. Алғашқысы негізінен көркем поэзия мен шешендік сөздер (би- лер сөздері, әдет-ғұрып заңдары т.б.) стилінде ғана өмір сүріп келсе, ұлттық жазба тілдің көркем поэзиядан басқа көркем про- за, публицистика, ресми іс қағаздары стильдеріндегі алғашқы үлгілері пайда болды. Жартылай ғылыми стильдің де нышаны байқалды. Ұлттық жазба әдеби тілдің осындай белгілерінің пайда болуына Абайдың қосқан үлесі, атқарған еңбегі айрықша. Абай, біріншіден, әдеби тілдің әлеуметтік қызметін қазақ қоғамының сол заман талабына сай ұштастырып, дұрыс тани білсе, екіншіден, нақты шығармашылық қызметінде: а) әдебиеттің идеялық-тақырыптық мазмұны мен тілінің үндесуін негізге алып, сөздіқ құрамға жаңа лексикалық топ- тар қосты, әсіресе социология, философия, право, эстети- ка тақырыбына қатысты сөздердің жоқтарын жасап, барла- рын тұрақтандырды; ә) сөздік байланысты қалыптастыруға тілдерді, әсіресе орыс тілін қатыстыруға жүйелі сипат берді, орыс сөздерін бұрынғыдан тек ауызекі сөйлеу тілі арқылы емес, 356 орыс жазба әдебиетінен тікелей алды, бұрынғыдай нақтылы зат атаулары ғана емес дерексіз ұғым атауларын да қабылдады, сондай-ақ орыс сөздерін қазақ тілінде жоқ ұғымдарды білдіру үшін ғана емес, стильдік мақсаттарға пайдаланды; б) әдеби тілдің лексикалық өлшемдерін күшейтті, жеке сөздердің се- мантикасын тарылтып не кеңейтіп, айқындау арқылы белгілі бір мағынада тұрақталуын қамтамасыз етті, кейбір атаулар- ды терминдік дәрежеге көтерді, сөздердің тіркесу аяларын кеңейтті, белгілі бір нақты ұғымды өзгелерімен шатастырмай, бір-біріне ұқсас зат, құбылыс, ұғым атауларын бөлек-бөлек беруді ұсынды. Қазақтың зандарына байланысты әңгіме бол- са – би,Россия империясының заң қызметіне қатысты жер- де – судья,шариғатқа қатысты тұста қазы сөздерін қолданып, мұсылманша, ескіше оқуды әңгімелесе, жалпы азаматтық білім алуды сөз етсе – оқу-білім, ғылым-білім, ғылым оқу, ғылым табу деген сөздерді жиірек пайдаланды, ал орысша ағарту ісін айта қалса, орыстың ғылымы, кейде тіпті образование деп те жіберді. Қазақтың жазба әдебиетінің қалыптасып, даму барысында ұлттық поэзияның орны ерекше. Абай ертеден қалыптасып, ауызша тараған аса бай әрі күшті қазақ поэзиясының жал- пы заңдылықтарын сақтай отырып, көптеген жаңалықтар енгізіп, өзгерістер жасады. Бұл жаңалықтар жеке суреткердің қолтаңбасын көрсету, өлеңдегі сөз қолданыс тәсілдері, өлеңді айқын, ықшам және әуезді етіп ұсыну сияқты салаларды қамтиды. Абай қазақ поэзиясында ақынның өзіндік қолтаңбасы деген жаңа дәстүрді бастады. Абай шығармаларының тілі өзіне дейінгі, өзімен тұстас қазақ көркем сөзі тілінен ерекшеленіп тұрады. Заттың не құбылыстың сыр-сипатын әр қырынан айқындай түсетін жаңа теңеулерді мол енгізу (асау жүрек, мұз жүрек, үрпиген жүрек, қырық жамау жүрек), көркем бейне жасау үшін бояуы қалың сөздерді шоғырлап жұмсау, кейбір грамматикалық тұлға-тәсілдерге стильдік жүк ар- тып, оларды жиі қолдану, бұрын қазақ поэзиясы білмеген фразеологизмдердің жаңа түрлерін енгізу т.б. өлеңнің Абай қаламынан шыққандығын дәл танытады. Ол айтпақ ойын басы артық, қосалқы бейнелерсіз жеткізу арқылы өлең тілінің аз сөзді үлгісін жасады. Поэзия тілін жинақы, ықшам етіп, өлеңнің жеке тармақтары мен шумақтарының сыйымдылығын арттыр- 357 ды. Абай тілдің синтаксисіне де түбегейлі өзгеріс-жаңалықтар енгізді. Бұл тұжырым оның поэзиясына да, прозасына да қатысты. Прозасының синтаксисінде құрмалас сөйлемдерді, төл сөзді құрылымдарды жасауда және сөйлем мүшелерін ор- наластыруда Абай осы күнгі ережелерге ұласатын өлшемдерді ұсынды. Абайдың қазақ өлеңі құрылымына енгізген жаңа ырғақ, өлшемдері оның синтаксистік құрылысының да өзгеше болуын талап етті. Абай тіл қызметінің аумағын кеңейтті. Ол өзінің ғаклия сөздері арқылы әдеби тілді тек поэзияда ғана емес, сонымен қатар публицистикада, жартылай ғылыми мақалалардада қолдануға болатынын дәлелдеді. Абай заманында қазақ тілі құрылысына әлеуметтік күштер саналы түрде араласа алмады, яғни әдеби өлшемдерді белгі- леп, оларды тұрақтандыруға күш салатын ғылыми орталық- тар, тілдің өлшемді-өлшемсіз сәттерін ретке келтіретін грам- матикалық құралдар мен сөздіктер болған жоқ. Бұл жағдай жаңа кезеңдегі қазақ әдеби тілінің даму барысын, оған белсе- не атсалысқан Ыбырай, Абай сияқты қалам кайраткерлерінің қызметін ауырлата түсті. Әдеб.: Әуезов М. Қазақтын, әдеби тілі туралы // Әдебиет және исқусство. - 1951. - №4; Кенжебаев Б. Абай – қазақ хал- қының жаңа әдебиетінің негізін салушы // Ученые запис- ки КазГУ им. С.М. Кирова. - Язык и литература. - 1955. - Т.19; Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. - Алматы, 1960. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|