Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздық (1)
| Кейіпкер тілі
және автор тілі дегеніміз – шығарма компо- зициясын құрайтын бірліктер – кейіпкер сөзі және автор сөзі дегендерден бөлек дүниелер. Алғашқысы – стильдік категори- ялар болса, соңғылар – композициялық-синтаксистік, яғни тіл- дік қатегориялар. Соңғыларды бір-бірімен синтаксистік қарым- қатысқа түсу тұрғысынан қарастыру қажет болса, алдың- ғыларын стильдік тұрғыдан талдау қажет. Кейіпкерді жазушы әдетте өз заманының немесе өмір сүрген кезеңінің тілімен сөйлетеді, сондай-ақ кейіпкер өзінің мінезіне, алған төрбиесіне, өскен ортасына, жасына, әлеумет- тік орнына сай сөйлеуі қажет. Егер XV-XVII ғасырлардың билері мен ақсақалдары бас қосқан жерде «мынадай мәселе қараймыз», «күн тәртібінде тұрған мәселелер» деп жатса не- месе бүгінгі жай кеңсе қызметкері, есепші-бухгалтер, студент бала күнделікті тұрмыста бұрынғы билерше мақалдатып- мәтелдетіп, ұйқастырып, ырғаққа салып сөйлеп жатса, ол шындық болмас еді, шындыққа жанаспайтын шығарманың көркемдік-идеялық құны да болмас еді. Сондықтан мұндай теорияны оқып білсін-білмесін, нағыз жазушы кейіпкерлерін өздері беріп тұрған образға сай сөйлетеді. Кейіпкер сөзі оның бейнесін жасауға тікелей қызмет ететін көркемдік тәсілдердің бірі болып саналады. 39 М.Әуезовтің 20-жылдардағы әңгімелерінің кейіпкерлерінің дені – сол кезеңдегі, не содан сәл ертерек тұстардағы ауыл адамдары мен қала тұрғындары, интел лигент өкілдері, «оқыған азаматтар», «сауатты бойжеткендер». 30-жылдарда жазылған әңгіме-повестеріндегі кейіпкерлер сол кезендегі колхозшы- лар, шаруа адамдары болып келеді. Демек, жазушы бұлардың әрқайсысын «өз орындарынша» сөйлетеді. Жоғарыда айтылды, «Қорғансыздың күніндегі» сексеннен асқанда жалғыз баласы- нан айырылып еңіреп отырған кемпір «ауыл ақсақалы басты еркектерше қонақтармен жақсы сөйлесіп» отырады, демек, ав- тор оны күнделікті күйбең тіршілікте от басы, ошақ қасындағы ауызекі сөйлеу машығымен емес, «басты ақсақалдар» тілімен сөйлетеді, «кемпірдің әңгімесі шешен, үғымды тілмен ұзақ ай- тылды» дейді жазушының өзі. «Сыбанның моласындағы» кезінде өз ортасының «айдынды қолбасы, батыры болған (Жортар) ақсақалдың әңгімесі моно- лог түрінде жазылған, мұнда басынан өткізген оқиғаларды өткен шақ етістіктермен, қысқа-қысқа сөйлемдермен келтіріп, тындаушыны қызықтырып әңгімелейтін стиль жақсы берілген. Кейіпкер атынан берілетін шығарманың тілдік-стильдік бір белгісі – әңгімеші тыңдаушыларын әңгімесіне қатыстыра сөй- леуден бастайды. Мыса лы: « Өздеріңдей жас шағым еді – құлағы көрініп, аты естілген пәле болса, іздеп барып соқтығатұғын». Әрі қарай Жортар ақсақал нағыз әңгімешінің мәнерімен, яғни бірде өзін сипаттап, бірде өзі кешкен оқиғамен қызықтыра әңгімесін айта жөнеледі. Мұнда ауызша әңгімеге тән элемент- тер орын алған, яғни қыстырма сөздер де бар: «Сол жаққа көзім түсіп кетіп еді, Құдай көрсетпесін, көзіме өзінің бұрын түсіп көрмеген, атын естімеген бір пәле көрінді» (I, 81); « сөздің шыны керек, тұрайын десем, буынымды баса алатын емеспін» (І, 81); қарапайым сөздер де (бірен-саран) бар: «Өзіме өзім сүйсінуім әлей болды » (I, 82). «Мен туғанда да шешем еркек бала таптым деп қалжа жеген, Құдай-ақ та! – деп жағаласа кеттім» (I, 82). Заттың сынын, қимылдың амалын білдіруде де ауызша сөйлегенде әсерлей түсетін сөздер таңдалып алынған: «Астым- да есік пен төрдей ақ боз атым бар. Өзі алысшыл, екпеттеп ша- батын мықты жылқы еді. Шүу деп салғанда, кібіртіктеп шаба 40 алмайтын... Көзімді ашып алғанда, ұйқым шайдай ашылып кетті... Бойы еңгезердей үлкен, биіктігі кісі бойы – : қол созым- дай » (I, 80, 81). Мұндағы көрсетілген сөздер – тым қарапайым емес, бірақ көбінесе ауызша әңгімелеп отырғанда әсерлі, эмо- ционалды болып келетін варианттар екені байқалады. Біздің байқауымызша, әсіресе әдеби тілдің ауызша түрін зерттеу үстінде талданған материалдарға қарап түйгеніміз – қазақ қауымында бұрын (тіпті қазірдің өзінде де) бір нәрсе, әсіресе өткен оқиғалар жайында ауызша жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|