Реферат Қазақстан тарихы пәні кафедрасы Тақырып: «Тәңір діні»
жүктеу/скачать 18,84 Kb.
|
Тәңір діні!
|
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті Реферат Қазақстан тарихы пәні кафедрасы Тақырып: «Тәңір діні»
Тексерген:Дюсебаева Г.К Факультет:Стоматология Топ:СТ22-009Қ Алматы, 2023 ж Тәңіршілдік – түркі халықтарының исламға дейінгі негізгі діни нанымы. Табынудың басты объектісі - Тәңір. Тәңірі (көне түркі тілінде – мықты, ер, құдіретті) – көне түркілердің діни наным-сенімдеріндегі тұлғаланбаған, шексіздік күйі есебіндегі аспанмен теңестірілген басты Құдай бейнесі. Барлық діни жүйелер тәрізді Тәңірлік дін де табиғат күштерін құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларынан тамыр алады. Алайда Тәңірге табыну діни түсінік эволюциясындағы табиғат діндерінен кейінгі жоғары саты болды. Барлық халықтар рухани дамуында діни көзқарастар эволюциясын бастан өткізді. Қалыптасуының бастапқы сатысында Тәңір протоқазақтардың құдайлар пантеонындағы жоғарғысы деп танылады. Қазақтардың ежелгі ілкі тектері де табиғат объектілері мен құбылыстарын құдайландырып, оларға табынады. Бұл табынудың негізінде сыры беймәлім дүние алдындағы үрей мен оның сұлулығына, үйлесімділігіне таңдану сезімі жатты. Өмірі табиғат аясында өткен көшпенділердің тұрмыс-тіршілігі оған тікелей тәуелді болды, өзін қоршаған дүние құбылыстарының тылсым сырларын түсінбеген адам олардың себебін басқа құбылыстар мен заттардан, күштерден іздейді. Ол құбылыс пен мәнді, себеп пен салдарды толық ажырата алмағандықтан, алғашқыны соңғыға әкеп саяды. Соның нәтижесінде табиғат рухтандырылып, адамда діндарлық сезім мен сенім қалыптаса бастайды. Тәңірлік діннің бір тамыры осында, яғни табиғат дінінде жатыр. Тәңірлік діннің өзіне тән ерекшелігі ол өзіне дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды, қайта оларды бір жүйеге келтіріп синтездеуші рөл атқарады. Плано Карпини түркілердің бір құдайға иланатындығын айта келіп: «... оның үстіне олар күнге, айға және отқа, сонымен бірге таңертеңгілік астың немесе су ішердің алдында сол ас-дәмдерінен ауыз тидіретін сыбағаға арнап су мен жерге де құдай деп табынады», – дейді. Түркі халықтарының көне нанымдарында ғарыштағы барлық процестерге тоқсан тоғыз Тәңір басшылық жасайды. Осы сенімге сай кез келген құбылыс пен объектінің киелі иесі бар. Түркілер дүние суреттемесінде ғарыш жоғарғы, ортаңғы және төменгі деп аталатын үш бөліктен тұрады. Осы үш әлемдегінің бәрі Тәңірге тәуелді. Түркілер сеніміндегі Тәңірдің ерекшелігі ол белгілі бір жан-жануармен немесе затпен теңестірілмейді. Түркілер Көк Тәңір дегенде оны материалдық кейіптегі аспанмен салыстырмайды. Көк тылсым құпияның, Жаратушылық бастаудың эпитеті болып табылады. Тәңірмен қатар Жер-Су құдайы да түркілер үшін – табыну объектісі. Жер-Су – тіршіліктің тірегі. Жер-Су мен Тәңір бір-бірін толықтырып тұратын бастаулар. Адамның тәні Жерден жаралғанымен Рухы Тәңірден. Рухтың түркілік атауы – Құт. Адам туғанда Тәңір оның денесіне құт дарытады. Жаңа туған нәресте денесіндегі Құттың сақтаушысы, қамқоры – Ұмай. Аталған үш құдай түркілердің пантеонында маңызды болып саналады. Тоныкөк құрметіне орнатылған ескерткіште: «Көк, Ұмай құдай, қасиетті Жер-Су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек», - делінеді. Бірақ құдайылық құдірет тұрғысынан алғанда Жер-Су мен Ұмай Тәңірмен тең емес. Олар ортаңғы әлем құдайлары болып табылады. Адамның өмірі мен тағдыры тек Тәңірге ғана тәуелді, сондықтан түркі халықтары Тәңірден жарылқауды, Жер-Су мен Ұмайдан қолдауды сұрайды. Жарылқау адам тағдырын жақсы бағытта өзгертуді білдіреді, яғни тағдыр мен жазмыш тек Тәңірдің қолында. Тәңір өз әрекетінде ештеңеге тәуелді емес, бірақ оның үкімі әділетті. Тәңір әділ жолдан тайғанды, ант бұзғанды жазалайды. Мұндай адамдардың жаны төменгі әлемге барады. Төменгі әлемде Ерлік билік етеді. Тәңір әркімге сай сол белгіленген жазаны жүзеге асырады. Төменгі әлемде жазаланған адамдардың көз жасын қанша жұтса да толыспайтын Тоймадым өзені ағып жатады. Ерліктің өзі өте қорқынышты, сұсты кейіпте бейнеленеді. Түркі халықтарында ислам мен христиан дініндегі күнә мен тозақ ұғымдары болмағанымен, әр адамның өз ісіне қарай Тәңірінің құтына ие болатындығы немесе қаһарына ұшырайтындығы туралы айқын идея болғаны күмән туғызбайды. Тенгризм, сондай - ақ тәңіршілдік деп те аталады, бұл Орталық Азия мен Еуразияның дала аймағынан бастау алатын ежелгі түркі және моңғол рухани және діни сенім жүйесі. Оның негізінде Аспан мен ғаламның жоғарғы Құдайы және билеушісі Тәңірге, сондай-ақ басқа да бірқатар құдайлар мен рухтарға табыну жатыр. Тенгристердің сенімдері мен тәжірибелері дала аймағындағы көшпелі тайпалар арасында буддизм, манихейлік, христиандық және ислам таралғанға дейін кең таралған және ғасырлар бойы көптеген ақындар, мистиктер мен жауынгерлер үшін шабыт болды. Тенгристердің сенім жүйесіне сәйкес, Тенгри ғаламды құрды және барлық табиғи құбылыстарды, соның ішінде жыл мезгілдерінің циклдарын, күн мен айдың шығуы мен батуын және жұлдыздардың қозғалысын басқарады. Тәңірі басқа құдайлар мен рухтарды басқаратын және адамзаттың тағдырын анықтайтын әділ және мейірімді билеуші болып саналады. Тәңірден басқа, тәңіршілер пантеонына бірқатар басқа құдайлар, рухтар мен табиғат күштері кіреді, олардың әрқайсысы табиғи әлемнің белгілі бір аспектісіне жауап береді. Тәңіршілдік ғасырлар бойы дала аймағының көшпелі тайпалары арасында басым дін болды және оның ықпалы түркі және моңғол халықтарының мәдени және діни тәжірибелерінен бүгінгі күнге дейін байқалады. Тенгристердің рәсімдері мен рәсімдері әдетте ашық аспан астында өткізіліп, көбінесе тамақ, сусын және жануарлар құдайларына құрбандықтармен бірге жүрді. Бақсылар деп аталатын тәңірлік діни қызметкерлер бұл рәсімдерде орталық рөл атқарды, адамдар әлемі мен рухтар әлемі арасында делдал ретінде әрекет етті. Тәңіршілдіктің ең маңызды аспектілерінің бірі-оның табиғат әлеміне және өмірдің циклдік сипатына баса назар аударуы. Тенгризмнің сенім жүйесіне сәйкес, ғалам табиғи заңдар жиынтығына сәйкес жұмыс істейді, ал адам осы жүйенің ажырамас бөлігі болып табылады және одан бөлінбейді. Тәңіршілдік сонымен қатар табиғатпен және басқа адамдармен үйлесімді өмір сүрудің маңыздылығын атап көрсетеді және адам өз қауымының және жалпы әлемнің әл-ауқатына ықпал ету үшін өмір сүруі керек деп үйретеді. Соңғы жылдары түркі және моңғол халықтары арасында, сондай-ақ ежелгі діндер мен рухани тәжірибелердің ғалымдары мен зерттеушілері арасында тәңіршілдікке деген қызығушылық қайта жанданды. Бұл қайта өрлеу дала аймағының мәдени мұрасы мен рухани дәстүрлерімен қайта қауышуға деген ұмтылыстың артуынан, сондай-ақ тәңіршілдіктің табиғатпен және басқа адамдармен үйлесімді өмір сүру туралы ілімінен үйренуге болатын құнды сабақтарды танудан туындайды. Қорытындылай келе, Тәңіршілдік - бұл Еуразияның дала аймағынан бастау алатын ежелгі рухани және діни сенім жүйесі. Оның негізінде Аспан мен ғаламның жоғарғы Құдайы және билеушісі Тәңірге, сондай-ақ басқа да бірқатар құдайлар мен рухтарға табыну жатыр. Тенгристердің сенім жүйесі табиғатпен және басқа адамдармен үйлесімді өмір сүрудің маңыздылығын атап көрсетеді, сонымен қатар өмірдің циклдік сипаты мен адамның ғаламдағы рөлі туралы құнды сабақтар ұсынады. Соңғы ғасырлардағы құлдырауға қарамастан, соңғы жылдары тәңіршілдікке деген қызығушылық қайта жанданды және оның ілімдері бүгінгі күнге дейін адамдарды шабыттандырады және бағыттайды. жүктеу/скачать 18,84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|