Реферат тақырыбы: «Ыбырай Алтынсариннің білім философиясы»
жүктеу/скачать 83,4 Kb.
|
Реферат та ырыбы «Ыбырай Алтынсаринні білім философиясы» (1)
|
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі Қарағанды Техникалық Университеті РЕФЕРАТ Тақырыбы: «Ыбырай Алтынсариннің білім философиясы» Қарағанды, 2022
Кіріспе Ыбырай алтынсариннің білім және тәрбие философиясы Ыбырай Алтынсарин заманы және оның ағартушылық қызметі Таным мен тәрбие – дала ұстазы дүниетанымының өзегі Этноәлеуметтік және діни таным мәселелері Қорытынды Әдебиеттер тізімі Кіріспе
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 20 қазанда (1 қараша) Николаев округіне қарасты Арақарағай болысында (қазіргі Қостанай облысы Алтынсарин ауданы) дүниеге келген. Әкесі Алтынсары Балғожин Ыбырай төртке толмаған шағында қайтыс болды. Бала атасы атақты би Балғожы Жаңбыршынның үйінде тәрбиеленген. Балғожа ол кезде бүкіл Орта Ордадағы ең беделді билердің бірі болды және қазақ қоғамының билеуші топтарының арасында үлкен ықпалға ие болды. Өздеріңіз білетіндей, кез келген идеялар жүйесі мен осыдан туындайтын адамның практикалық әрекеттерінің логикасы белгілі бір әлеуметтік-философиялық негізде құрылады. Бұл шындық кімге болса да, әсіресе, 19 ғасырдағы қазақ ағартушысы Ы.Алтынсарин сияқты көрнекті тұлғалардың ойлары мен іс-әрекеттеріне қатысты шындық. Ыбырай Алтынсарин(1841-1889) Ыбырай Алтынсарин ең алдымен және негізінен ағартушы, көптеген педагогикалық, жаңашыл еңбектер жариялаған, қазақ даласына оқу-ағарту ісінің таралуы мен дамуына практикалық тұрғыдан көп еңбек сіңірген ұстаз ретінде белгілі. Бірақ Ы.Алтынсариннің ағартушылық идеялары мен педагогикалық тәжірибесінің бастапқы ортақ негізі оның әлеуметтік-философиялық көзқарастар жүйесі болды. Ы.Алтынсаринді кәсіпқой философ деп пайымдау дұрыс болмас еді.Алтынсарин шығармаларында күрделі философиялық тұжырымдар, сіңісіп кетуі қиын метафоралар кездеспейді, өйткені ол шығармашылық пен практикалық іс-әрекетте қарапайым адамға түсінікті болуға ұмтылды. Оның үстіне оның философиялық көзқарастарын дәйекті материалистік (мұндай көзқарас, атап айтқанда, Қазақстандағы кеңес өкіметі тұсында айтылған) немесе бір мағыналы идеалистік деп жариялау артықтау болар еді. Қазіргі таңда Ы.Алтынсарин шығармашылығын зерттеушілердің көпшілігі философиялық көзқарастар бойынша ол әрекет болған деген пікірге бейім. Ал бұл дүниенің объективтік болмысын мойындай отырып, сонымен бірге қоршаған шындықтың жаратушысы ретінде Құдайдың бар екендігін мойындағанын білдіреді. . Ы.Алтынсарин өзінің «Білімді адам» әңгімесінде ешбір ерекше шегініссіз тікелей былай дейді: «Далаға шықсаң – аспан мен жерді, күн мен айды, тауларды, тастарды, желді, жаңбырды, аспандағы жұлдыздарды көресің. Осының бәрін адам жасай ала ма? Ал егер солай болса, мұның барлығын біз білмейтін қандай да бір табиғаттан тыс күш жаратты деп ойлау керек...» Құдайдан, І.Алтынсарин ешқашан бас тартпағанын байқаймыз. Керісінше, ол әрқашан әлем мен адам үшін рухани жоғары, көрінбейтін бастапқы нүкте ретінде онымен бірге болды. Осы орайда 1930 жылдардағы қазақ ағартушысы Смағұл Сәдуақасов келтірген көпшілікке беймәлім дерек қызық. Ол дүниеден озар алдында Ы.Алтынсариннің православиелік миссионерлердің ешқайсысын, тіпті достарын да өзіне жолатпағанына назар аударады. Өмiр бойы ресми қауымды аяусыз әшкерелеген ол өзiнiң жаназасына 99 молданың шақырылуын соңғы сағаттарында өсиетiнде өтiнедi . Ыбырай өз дәуірі оқырмандарының ұғымына жеңіл етіп, салыстырулар жасайды. Бұл өлеңдердің көп тіркестері бүгінде мақал-мәтелге айналып кетті. Ыбырайдың "Өзен", "Жаз" деген өлеңдері табиғат көріністерін суреттеуге арналған. Мұндай тұтас лирикалық, пейзаждық өлеңдер Ыбырайға дейінгі қазақ поэзиясында кездеспейді. Оқырмандардың көңілін табиғаттың сұлу көріністеріне аудару арқылы ел сүю, жер сүю, Отан сүюге тәрбиелейтін патриоттық өлеңдер орыстың демократтық, гуманистік әдебиетінің үлгісі болатын. Ыбырай өлеңдері – туған ел табиғатын жырлап, сол арқылы өзінің жас шәкірттерінің бойында табиғатты, Отанды сүю сезімдерін тәрбиелеуге жасаған елеулі қадамы. Екі өлеңінде де Ыбырай табиғат көрінісін жалаң алмай, адамдардың тіршілігімен байланыстыра көрсетеді. Сол арқылы табиғат пен адамның байланысын, табиғаттың адам ісіне, еңбекке, ой-сезіміне тигізер жанды әсерін бейнелейді. Дүниеге қатысты бастапқы трансцендентті мойындай отырып, Ы.Алтынсарин нақты практикалық өмірге қатысты барлық басқа нәрселерде стихиялы материалист сияқты ойланып, әрекет етті, жалпы парасаттылыққа сүйене отырып, жердегі себеп-салдар байланыстарынан бастауға тырысты. Ал бұл жерде оның философиялық көзқарасын толық түсіну үшін оның көзқарасының негізін сипаттап қана қоймай, оның есімін бүкіл қазақтың ұрпақтары үшін мәңгілікке қалдырған фактор болып табылатын ағартушылық қағидасы аса қажет. Алтынсарин шығармашылығын түсіндіру бүгінгі таңда оңай шаруа емес, өйткені стереотиптер отандық тарихи-философиялық дискурста әлі де бар. Дегенмен, оның шығармашылық мұрасының қазіргі білім беру реформалары аясындағы маңызы орасан зор. Біріншіден, Алтынсариннің тәлім-тәрбие философиясы ұлттық ағартушылық концепциясын қамтығандықтан, тәрбиелік дискурстың теориясы мен тәжірибесінде ұлттық болмыс туралы да, ұлттық және жалпыадамзаттық мүдделерді қалай теңестіру керек деген мәселе де көтерілді. Ұлы Алтынсарин өмір сүріп, қызмет еткен сол заманның тәлім-тәрбиелік жиынтық әңгімесінде ұлттық дәстүрді сақтау мүмкін болды ма? Оның өзі осындай теңдестірілген тәрбие тұжырымдамасын жүзеге асыруға ұмтылды, онда ұлттық-дәстүрлі мазмұн (этикалық) тәрбие процесінің өзіне адамгершілік ұлылығын береді: адам тәрбиені өзінің адамдық болмысының қалыптасуы мен жүзеге асуы деп түсінеді. «Білім – күш», «білім – күш», бірақ өз күш-жігеріңіз өзіңізді өзгертудегі моральдық күш-жігерге айналғанда, өзіңізге билік ету - ойшылдың өзі ұмтылған. Екіншіден, оның тұжырымдамасының өзектілігі білім беру парадигмасының білім мазмұнын қамтуы қажеттігінде. Біздің заманымыздың соңғы онжылдықтарында оқу-тәрбие процесі осы ең маңызды құрамдас бөліктен – білімнен айырылды. Қазір жоғары оқу орындарында білім беру үрдісі өз бетінше өзін-өзі тәрбиелеумен ауыстырылды, бұл дұрыс емес, өйткені мұғалім мен студенттің жеке тұлға және тұлға ретіндегі терең байланыс қабаты жойылған. Алтынсарин тәрбие процесіне үлкен мән берді, өйткені ол мұғалім институтын терең тұлғалық қарым-қатынас орын алатын оқушыға сенім институты деп түсінді. Қазақ ағартушылығында шығыстық интенциалдылық бар, ол өз бастауын өзінде сақтауға бейімделген, бұл Гегель ащы және ирониялық түрде айтқан абстрактылы еліктеуден аулақ болуға мүмкіндік берген шығар. Шығыстық контекст бір мезгілде білім беру аясын және ағартушылық көңіл-күйді басқа модельде - Батыста - өзін Басқа арқылы түсінудің философиялық және тәрбиелік тәсілі ретінде кеңейтті. Жалпы алғанда, Алтынсариннің білім алу тұжырымдамасы, бір жағынан, әмбебап идеясын жүзеге асырды (бұл өте батыстық болды), екінші жағынан, жеке тұлға идеясы, жеке білім беру стратегиясы тұжырымдамасы. жақсарту (бұл қазірдің өзінде Шығыс). Әмбебапшылдық пен индивидуализмнің шектен шыққандығынан аулақ болған Алтынсарин әлемдік білім кеңістігіне кіріктірілген ашық тәрбиелік концепция ретінде ағартушылықтың бірегей үлгісін жасайды. Айтпақшы, бүгінде көптеген елдерде білім берудің ұлттық тұжырымдамалары әмбебап және жеке көзқарастардың тепе-теңдігін реттейтін өте тиімді фактор болып көрінеді. Мысалы, «Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамыту тұжырымдамасында» тұлғалық факторды ашуға септігін тигізетіндіктен, білім беруде жеке көзқарастың қажеттілігіне назар аударылады. Білім беру парадигмасындағы ұлттық мазмұн – ұлттық рухани дәстүрді заманауи интеграциялық білім беру үдерісіне енгізуде. Ал, әсіресе, Ы.Алтынсарин үшін діни білім беру мәселесі қиын болды, өйткені әңгіме исламдық білім туралы болды. Қазақ ағартушысы діндегі ең жоғарғы рухани-этикалық мағынаны білген. Тәңір өзі жаратқан дүниеге қатысты бастапқы, біріншілік ретінде Ы.Алтынсариннің көзқарастары бойынша ең жоғары адамгершілік-рухани ізгілікті бейнелеуші. Сондықтан да қазақ ағартушысы молдалар мен мешіт қызметкерлерінің қасиетті имандылығын, оның пікірінше, өздері уағыздаған адамгершілік нормаларына сай келмейтінін қатаң сынға алады. Бұдан мынадай қисынды қорытынды жасауға болады: Ы.Алтынсариннің пікірінше, дінге сенуші адам болмыста да, ойы мен іс-әрекетінде де әдептілік, адалдық, ізгілік туралы ойларды басшылыққа алатын өнегелі жан. Өзінің саяси сенімі бойынша Ы.Алтынсарин демократ болды, ол халықтың қоғамның саяси өміріне белсене араласуы, мемлекеттік органдардың барлық лауазымды адамдарының сайлануы үшін күресті. Бірақ надан халық өзінің саяси-құқықтық мүдделерін өз бетінше, дұрыс түсіне алмайды деп есептеп, білім таратуға үміт артқан. Ол оқу-ағарту қоғамдық өмірді шынайы демократияландырудың ең шынайы құралдарының бірі екендігіне нық сеніммен қарап, халық ағарту ісінің игі ісіне бар жігерін адал жұмсады. Бәлкім, ол қоғамдық тәртіпті демократияландырудың басқа да тиімді құралдары болуы мүмкін екенін түсінген шығар. Бірақ ол өз заманының ерекшеліктерін, қалыптасқан жағдайлардың берілгендігін, бұл халықтың қоршаған ортаға әсер етудің бұдан да радикалды шараларына үміттенуге мүмкіндік бермеді. Н.И.-ге жазған хатында. Ильминскийге былай деп жазды: «... Сіз не істей аласыз, құрметті Николай Иванович? Қырғыздардың қоғамдық игілігіне нұқсан келтіретін, болашағын құртатын зұлымдыққа тойтарыс берудің қандай да бір мүмкіндігі бар және қай жерде қажет екені сондай» [4]. Осы «жамандыққа қарсылығы» үшін оны билік қудалады. Оған тіпті социализм идеяларын жақтаушы және үкіметке қарсы бағытталған істерге қатысты деген айып тағылды. Бірақ ол бұл айыптауларды ерекше табандылықпен жоққа шығарды. Сонымен бірге ол: «Бірақ Құдайдың қалауы орындалсын, мен өзімнің негізгі сенімімнен және күш-қуатым жеткенше туыстарыма пайдалы болу ниетімнен таймаймын», - деп мойындады. Және бұл күштер, жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, көп нәрсеге жеткілікті болды, ΧVΙΙΙ ғасырдағы ағартушылық идеялары әлемнің көптеген елдерінде рухани салада ең өзекті болды. Халық пен адам бостандығын қорғай отырып, ағартушылар бар үмітін бейбіт қайта құруларға байлады. Олар қалыптасқан әлеуметтік теңсіздік адамдардың ақылсыздығынан, надандығынан деп есептеді. Сондықтан ағартушылар халықты ағартуды басты мақсат деп жариялады. Өйткені, олар, өз ойынша, өздерінің қисынсыздығынан, қалыптасқан тәртіпті қабылдады. Демократиялық орыс мәдениеті мен қоғамдық ойының таралуы қазақ халқының рухани өміріне игі ықпал етті. Оның ықпалымен қазақтың көрнекті ағартушылары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтың дүниетанымы қалыптасты. Олардың барлық қызметі мен шығармашылығы Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивті сипатын, патшалық еркіне қарсы дамыған қазақтар мен орыстардың дәстүрлі және ажырамас достығын айқын дәлелдеді. Қазақ халқының білім мен мәдениетке деген жоғары құштарлығын оның осы бір көрнекті өкілдері айқын аңғартты. Қазақтарды озық мәдениетпен таныстыруда олар қоғам болып жатқан ортағасырлық зұлматтан шығудың бірден-бір шынайы жолын көрді. Қазақтың көрнекті ағартушысы Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының әлеуметтік ойы, мәдениеті мен әдебиеті тарихында көрнекті педагог-жаңашыл және жаңа мектептерді ұйымдастырушы, этнограф, фольклоршы, ақын, прозаик және орыс классиктерінің шығармаларын аударушы ретінде кеңінен танымал. . Әдебиеттер тізімі 1 Алтынсарин. I. coll. оп. үш томдық, Алматы, 1978, 2 т., 141 б 2 СәдуақасыСмағұлҮштомдықшығамшылықжынасы. Т.3, Астана қ.Нұра-Астана, 2001, 277-278 б 3 Алтынсарин І. кол. қ., 11-том. 237 4 Алтынсарин I. кол. қ., т 111 б. 35 жүктеу/скачать 83,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|