Реферат тақырыбы: Ұлы орта кіші жүздің пайда болуы
жүктеу/скачать 16,85 Kb.
|
|
РЕФЕРАТ ТАҚЫРЫБЫ: ҰЛЫ ОРТА КІШІ ЖҮЗДІҢ ПАЙДА БОЛУЫ Алматы 2022 Дәстүрліқазаққоғамыүшжүздентұрады:Ұлыжүз,ОртажүзжәнеКішіжүз. Жүздердіңшыққануакыты,шығусебептері,ішкімазмұныжөнінде ғалымдардыңарасындаәліортақпікіржоқ. Жүзұғымыныңмәнідетолықашылғанжоқ.Біраззерттеушілерқазақтың "жүз"дегенсөзінарабтың"джуз"—бірнәрсенің"бастыбөлігі","тармақ"деген сөзіменсәйкестендіреді.Шығысдеректеріндежүздержөніндегіжанама мәліметтерXVIIғасырдыңортасынақарайкездеседі.МахмүдбенУәлидің 1634—1641жылдардажазылғанеңбегінде:"Шайбаниханөлгенненкейіноның ұлыБаһадүросыелменұлысқабасшылықетебастады...олқыстауымен жайлауыүшінАқОрданытаңдапалды,оләріЙүз-Ордаретіндедебелгілі",— дейді.Осыдеректекездесетінйүз(жүз)сөзінкейбірзерттеушілерқазақтың жүзіментеңестіреді. Қазақжүздерініңмынандайішкібелгілерібар: а)ішкіаумақтықтұтастық; ә)этностықтуыстық; б)шаруашылық-мәденибірлік; в)саясибасқаруортақтастығы. Әрбірқазақжүзініңтарихиқалыптасканаумағыбар.Мысалы,Ұлыжүздің таралғанаймағы—ЖетісуменОңтүстікҚазақстан;Ортажүздікі—Орталық, Шығыс,СолтүстікҚазақстан;Кішіжүздікі—БатысҚазақстан.Қазақтыңбір жүзгекіретінтайпаларыөзаратуыстас,тіптібіратадантарадықдепесептейді. Белгілібіргеографиялықортада,аумақтаөмірсүргендіктен,жүздіңқұрамына кіретінтайпалардыңөзарасындағышаруашылық-экономикалық байланыстарбасқажүздергеқарағандакүштірекболады.Осыішкі байланыстардыңпәрменділігініңнәтижесіндебелгілібіртілдік-диалектілік, тұрмыстық-ғұрыптықішкітұтастық,өзаражақындыққалыптасады.Жүздер соныменқатарбасқарылуыжағынандаішкітұтастығыменерекшеленеді.Әр жүздіңөзтөбебилерініңболғанынбілеміз.Хандықзамандаәржүзөз хандарынсайлапотырғаныбелгілі. Қазақжүздерікүнделіктітіршіліктеқазақхалқыныңшаруашылық,саяси аумақтықбөлшектеріболды.Тыныштықзамандардаішкіэтностық байланыстардың,қатынастардыңкөпшілігіжүздердіңөзішіндежүріпжатты. Дегенменбұданқазақжүздерініңарасындасаяси,шаруашылық-мәдени, этностықбайланыстарболмадыдегентүсініктумауыкерек.Көшпелімал шаруашылығыменайналысатын,отырықшынежартылайотырықшырутайпалардыңарасындаөзараайырбас,саудақатынастарыжиіболды. Жүздердіңкөршілесжатқанруларыныңарасындақұдандалық,тамырлық қатынастардаөркендеді. Ішкішекараласаудандардажердауы,жесірдауымәселесідеболыптұрды. Сондықтанжүздердіңішкішекаралықаудандарықазақхалқыныңөзара мәдени,тілдік,тұрмыстық,шаруашылықбірлігінедәнекерболғаналтынкөпір, үзілмесжеліқызметінатқарды.Алелбасынакүнтуғанжағдайда,сыртқы жауларданқорғанумәселесіндеқазақжүздеріжұдырықтайжұмылабілді.Ол кезде"мынаубәленжүздіңжері,елі"депбөлінбеді,бүкілқазақжері,қазақелі үшінқайжүздіңбаласыболсын,жанынқиюғадаяртұрды.Қазақжүздерінің ішкібірлігінің,жалпықазақтықпатриотизмнің,елдіктіңозықүлгісінбізЖоңғар шапқыншылығыоқиғаларынанкөреміз.Мұндаймысалкөптепсаналады. Қазақжүздерініңқордаланыпқалғанішкі,сыртқымәселелеріжүздердіңбасы қосылғанқұрылтайларында,жиындарындашешіліпотырды. ЖүздержөніндегінақтыдеректерXVIIIғасырдыңбіріншіширегіненбастап кездеседі.1731жылықазақтардыңбодандығыжөніндегікеліссөзгеКішіжүз арасынакелгенА.Тевкелевбылайдепхабарлайды:"...қырғыз-қайсақордасы үшбөліктен,атапайтканда:Ұлыжүз,Ортажүз,Кішіжүзден(Үлкенорда,Орта орда,Кішіорда)тұрады". Үштікбөлінісқазақжерінмекендегенкөнетайпаларданкележатқандәстүр. Сақтар:тиграхаудаухаомаварғажәнепарадарайяболыпүшбөліккебөлінген. Көнеүйсіндерде,көнетүркі-моңғолкөшпенділеріндеүштікодаққабөліну дәстүріболған.Бұданбіз,жалпы,үштікбөлінісқазақтардыңарғытектерінің дәстүріндебарекенінкөреміз. Кең-байтаққазақжеріндемұндайүлкенодақтарқұрусаяси,әскери-қорғаныс, шаруашылық-ұйымдастырушылық,басқаруқажеттіліктерінентуындаған. Мұндайодақтарқазақжеріндеқыпшақтарзаманынбастапқұрылғанболуы керек.Алмұндайжүздікодақтарғабөлінудіңаякталуықазақхалқының құрылуыкезеңіменсәйкескелсекерек ҚазақшежіресібойыншаҰлыжүзмынадайтайпалардантұрады: сарыүйсін;шапырашты;ошақты;ысты;албан;суан;дулат;сіргелі;қаңлы;жалайыр; шанышқылы. Ұлыжүзтайпаларыныңнегізгітаралғанаймағы—Жетісу,Шу,Таласөңірлері, Қаратау,Сырдарияныңортаағысы.XIXғасырдыңаяғындаҰлыжүз қазақтарыныңсаны700мыңдайболды Сарыүйсін Толықмақаласы:Сарыүйсін СарыүйсіндерІлеөзенініңсолжағалауын,ІлеАлатауыныңбаурайларын,Талас өзенініңоңжағалауын,ҚорағатыөзенініңекібойыменШуғақұярсағасына дейінгіжерлердімекендеген.Ұраны—Бақтияр,Байтоқ. Шапырашты Толықмақаласы:Шапырашты ШапыраштыларІленіңбойыныңсолжағалауындағытармақтарын,Шу өзенініңоңжағалауында,ІлеАлатауыныңбөктерлеріндеөмірсүрді.Ұраны— Қарасай. Ошақты Толықмақаласы:Ошақты ОшақтыларТаластыңтөменгіағысын,Қаратаудыңоңтүстік-шығысбаурайын жайлаған.Ұраны—Жауатар. оңтүстік-шығысынмекендеді. Шанышқылы Толықмақаласы:Шанышқылы Шанышқылы—ОңтүстікҚазақстаноблысыныңӨзбекстанменшектескен аумағындаорналасқан.Ұраны—Айырылмас. Ортажүзтайпаларыалтыатадантұрады(оларды"алтыарыс"дейді): арғын;найман;қыпшақ;қоңырат;керей;уақ. XIXғасырдыңсоңыменXXғасырдыңбасындаОртажүзтайпаларыныңжан санымөлшермен1млн350мыңдайболды.АлҚытайдағы,моңғолиядағы керей,уақ,наймандардықосқанда,1млн500мыңнанастамболған. Ортажүзтайпаларыныңжайлағанаймағы—Орталық,Солтүстік,Шығыс Қазақстан,ОңтүстікҚазақстандаСырдарияныңжоғарғыжәнеортаағысы аймағы.Ортажүздіңарғын,наймантайпаларыЖетісудыңсолтүстікшығысында,ШуөзеніменСырөзенініңаралығындаәржердешоқ-шоқболып тажайғасқан.[1] Арғын Толықмақаласы:Арғын АрғындарбатыстаТорғайқыратынанбастап,шығыстаШыңғыстаумен Балқаштыңтерістік-батысынадейінгіаралықтыжайлаған.Оларбұрынғы Павлодар,Ақмола,Қарқаралыуездерінде,Семейуезінде,Көкшетаууезінде, Торғайуезінде,Атбасаруезінде,Қостанайуезінде,Омбыуезіндеорналасты. XIX—XXғасырларшегіндеарғындардыңжалпысаны500мыңғажуықболған. Ұраны—Ақжол. Найман Толықмақаласы:Найман НаймандарШығыс,Оңтүстік-ШығысҚазақстанжерінде,АлтайданЖоңғар Алатауынадейінгітаубөктеріменжазықтықтардаорналасты.Наймандардың біразбөлігіСырбойындадажайлады.Қазантөңкерісінедейіннаймандар мынауездердетаралды:Лепсі,Қапал,Өскемен,Зайсан,Атбасар,Семей, Павлодар,Перовск,т.б.Ұраны—Қаптағай. Қыпшақ Толықмақаласы:Қыпшақ Қыпшақтардыңжайлағанөлкесі,негізінен,ОрталықҚазақстан,оңтүстікте Сырдыңорта,төменгіағысынанТобылөзенініңсағасынадейін. Қыпшақтардыңуездербойыншаорналасуымынадайболды:Торғай,Қостанай, Перовск,Павлодар,Омбыуездерінде.Ұраны—Ойбас. Қоңырат Толықмақаласы:Қоңырат ҚоңыраттарОңтүстікҚазақстанды,Сырдарияөзенініңортаңғыағысыбойын жайлады.Шымкент,Перовскуездерініңәркайсысында,соныменқатар қоңыраттардыңкөпшілігіТашкентуезінде,ОртаАзияныңтағыбасқа уездеріндеөмірсүрді. Керей Толықмақаласы:Керей КерейлерСолтүстікжәнөШығысҚазақстанөңірлерінде,ЕртіспенЕсіл өзендерініңортаағысы,Алтайдыңбатысбаурайындаорналасқан.Петровск уезінде,Омбыуезінде,Қарқаралы,Қостанайуезінде,Семей,Зайсануезінде керейлермекендеді.Ұраны—Ақжол,Қарақожа. Уақ Толықмақаласы:Уақ УақтарТорғайменТобылөзендеріненШығысҚазақстанныңшекарасына дейінгіәржердетоп-топболыпшашырандыорналасқан.Семей,Петропавл, Павлодаруезіндеуақтартұрған.Ұраны—Жаубасар,Мүкамал. Ортажүзқұрамындаосыаталғаннегізгітайпаларменқатартөрелер, төлеңгіттер,қырғыздар,шалақазақтарболды. жүктеу/скачать 16,85 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|