Реферат тақырыбы:«Қазақстан көшпелілерінің мәдени мұрасы»

Алматы Технологиялық университеті
Тағам өндірісінің технологиясы факультеті
Реферат
тақырыбы:«Қазақстан көшпелілерінің мәдени мұрасы»
Орындаған:Майзабек Дана Нұржанқызы
Топ:ТХ-22-13
Тексерген: Джакупова Чинара Абдусаматовна

Көшпелілердің өмір салты қазақтың рухани әлемінде, дүниетанымында,
әдет-ғұрпы мен дәстүрінде қалыптасқан. Қазақ мәдениетінің ұзақ даму
тарихында бай рухани мұра қалыптасты. Көптеген көшпелі халықтар
сияқты, қазақтардың да мифтер, аңыздар, ертегілер, эпостар, шежірелер
арқылы өзіндік қалыптасқан мәдениеті бар. Көшпелілер өздерінің
мәдени дәстүрлерін қызғыштай қорғады және іс жүзінде басқа этностар
мәдениетінің ықпалына жол бермеді.
Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық көшпелі халқының мәдени
мұрасы - ата-бабалардың көптеген ұрпақтары бізге қалдырған
материалдық және рухани құндылықтардың тұтас қазынасы. Осы ұлы
мәдениеттің көптеген элементтері қазіргі қазақ және басқа түркі
этностарының өмірінің негізін құрады. Олардың бірнешеуі отырықшы
мәдениеттер мен өркениеттердің мәдени кодекстің ажырамас бөлігі
ретінде еніп, олар үшін ежелгі дала тарихымен байланыссыз «өзіндік»
мұраға айналды. Сонымен қатар, көптеген ғасырлар бойы отырықшы
елдердің тарихшылары мен философтары қала мен дала арасындағы
берік байланысты ғана емес, сонымен бірге көшпелі өркениеттің өмір
сүру мүмкіндігін басқаша, бірақ олармен тең дәрежеде, қоғамды
ұйымдастырудың нұсқасы ретінде жоққа шығарды. Осы орасан зор және
баға жетпес кешенді заманауи жағдайда зерттеу көшпелі мәдениеттің
тамырларын, осы мәдениеттің барлық элементтері пайда болған жер -
Еуразияның Ұлы Дала Белдеуінің табиғатын білмей-ақ толықтай дұрыс
ұйымдастырылмайды. Осыған орай, Қазақстан Республикасының
көшбасшысы Н.Ә.Назарбаев сөйлеген сөзінде орынды атап өтті:
«Жапония – Күншығыс елі. Корея - таңғы сергектіктің елі. Нидерланды -
қызғалдақтар елі. Қытай - аспан империясы. Ал Қазақстан - ұлы дала елі.
Ұлы дала, мәңгілік көк аспан. Біздің елімізді біріктіретін туымыздың түсі»
деген болатын. Көшпелі өркениеттің бастауларына және оның Азия
далаларының табиғатымен байланысына үндеу климаттық ортаның
қоғамға әсерін және оның өмірінің негізгі аспектілерін объективті
бағалау үшін қажет.
Материалдық мәдениет. Қазақ халқының тұрғын үйі – қола дәуірінен
бастап Қазақстанның климатының ерекшеліктеріне байланысты
материалдық мәдениеттің тамаша ескерткіші болып табылады. Ол
көлемі мен ерекшелігі бойынша ерекшеленетін қыстау мен жайлау
болып бөлінді. Жазда қазақтар жылжымалы жеңіл үйлерде, қыста -

тұрақты жылы үйлерде өмір сүрді. Киіз үй - ағаш пен киізден жасалған
жиналмалы тұрғын үй. Ол «кереге» - қаңқа, шар тәрізді күмбез -
шаңырақ, «уықтан» тұрады. Киіз үйдің қанаты - арқан санына
байланысты болды. Мәселен, он екі қанаттан тұратын киіз үйдің ауданы
100-120 шаршы метр болатын. Киіз үйдің безендірілуі әр түрлі ағаш және
былғары заттардан, киізден, төсеніштер мен кілемдерден тұрды. Киізден
жасалған кілемдер кең таралды. Ыдыс-аяқ ілулі сөмкелерде, «шабадан»
киіз қораптарда, «қоржын» сөмкелерінде сақталды. Сандықтар әр киіз
үйдің ажырамас атрибуты болды. Ағаш заттар - тамақ жәшіктері ілгіштер
көркем оюлармен безендірілген. Қазақтардың халықтық костюмінде
этникалық, экономикалық және климаттық жағдайлармен байланысты
ежелгі дәстүрлер де көрініс тапты. Киімдер матадан, жүннен және
жібектен, киізден және үлбірден жасалған. Қазақтар арасында
құландардың, ақбөкендер мен жолбарыстардың, аққұтанның, суырдың
терілері ерекше құнды болған.
Тамақ - әрбір адам үшін қуат көзі. Өзінің басты рөлінен басқа, кез-
келген ұлттың тамағы орасан зор символдық рөл атқарады, ол
материалдық мәдениеттің бөлігі болып табылады. Қазақтардың тамағы
негізінен ет және сүт өнімдерінен тұрды. Сүт тағамдары әртүрлі. Қымыз
бие сүтінен, шұбат түйе сүтінен жасалды. Сары май сүттен алынады. Етті
ұзақ уақыт сақтау үшін оны сумен жуып, тұздап, қошқардың «қарнына»
сақтаған. Кептірілген сүзбе - құртты қыста ыстық сорпада ерітіп жейтін.
Ұннан жасалған өнімдер қыста жиі қолданылған. Негізгі азық-түлік
дақылы тары, бидай мен қара бидай болды. Бидайды тарыға қарағанда
қазақтар жоғары бағалаған. Ұннан «кеспе», майға қуырылған қамыр
«бауырсақ» дайындалды. Оңтүстік облыстардың қазақтары күріштен
палау мен ботқа дайындады.
Қазақтардың негізгі тамағы - ет тағамдары болды. Жылқы еті ең құнды
ет болып саналды, одан әр түрлі тағамдар дайындалды - мойынның
жоғарғы бөлігінің тері астындағы майы - «жал» мен «жая». Қойды
негізінен жазда тұтынған. Жай отта кішкене кесектерге қуырылған
бауыр мен ет қуырдақ деп аталды. Бұның барлығы қазақ халқының
мәдени мұрасының маңызды бөлігі.
Рухани мәдениет. Қазақтар басқа түркі тайпалары мен ұлыстары
сияқты XV-XVII ғғ. исламды мойындады. Алайда, қазақтар арасында

ислам шамандық нанымдармен тығыз байланысты болды. Ш.Уәлиханов
атап өткендей: «Барлық жазушылар қазақтар туралы айтқан көптеген
географиялық нұсқаулықтарда қазақтарды мұсылмандар деп жазады,
бірақ қазақ даласына әлі ислам діні сіңісе қойған жоқ... Жазушылар
мұсылмандық әдет-ғұрыптарды шамандық ырыммен шатастырады...
Барлық шамандық рәсімдер, түсініктер, аңыздар, көшпелі өмірмен
тығыз байланысты, қазақтар арасында мінсіз тұтастықта сақталды».
Меккеге қажылық жасау қазақтар арасында да кең таралмады, тіпті
феодалдық байлар Қағбаны зиярат етудің орнына жергілікті қасиетті
орындарды (Түркістан мен Сайрамды) аралаумен шектелді. Бұл
жерлерде олар аруақтарға құрбандық шалып, оларға дұға бағыштады.
Осылайша, қоғам мен қоршаған табиғат арасындағы байланыс
әрдайым өте тығыз болды. Еуразия даласының көшпелілері арасында
бұл айқын көрінеді. Сонымен бірге көптеген авторлар өздерінің
экологиялық үйлесіміндегі белгілі бір алшақтықты атап өтеді.
«Көшпенділіктің экологиялық-экономикалық бейімделуі әлі аяқталған
жоқ. Бір жағынан, климаттық күйзелістер, ірі қара мал өсірудің кеңдігі,
технологиялық жаңалықтарды енгізу мүмкін еместігі және басқа да
себептер нәтижесінде пайда болған артық өнімді негізінен тұрақсыз етті.
Екінші жағынан, көшпелі мал шаруашылығына көшіп, көшпелілер
ауылшаруашылық көкөністерін тұтыну қажеттілігін жоғалтпады. Осы
себепті көшпелілік меншікті өндіруші экономиканың басқа салаларынан
сирек бөлініп шыққан». Бұл құбылыс ғылыми әдебиетте одан әрі дамуды
қажет етеді. Біздің шағын шолудың қорытындысын жасай отырып,
олардың тарихи дамуының белгілі бір кезеңдері мен ерекшеліктері
туралы жаңа гипотезалар құру шеңберінде қазақтардың этникалық
экологиясын одан әрі терең зерттеудің маңыздылығын мойындауға
болмайды. Көшпелі қоғам өмірі мен қызметінің осы салаларын жан-
жақты тексеру ғана ғалымдарға қазіргі заманғы қазақстандықтардың
алдыңғы өмірі мен қызметтерінің егжей-тегжейін толықтай қалпына
келтіруге, Ұлы Дала мемлекетінің ұлдары мен қыздарының өткен, қазіргі
және болашақ ұрпақтары арасында тірі байланыс орнатуға көмектеседі.
Бұл мәдени мұра көшпелі халықтың терең философия болғандығын
көрсетеді. Шетелдік саяхатшылар қазақ менталитетін сипаттағанда
тілдің бай бейнелілігіне, ерекше шешендікке және суырып-салма
қабілетіне, жұмбақ сөз сөйлеулеріне және интеллектуалды ойындарға

(«тоғызқұмалақ») құмарлыққа, мінездің өміршеңдігіне және сонымен
бірге терең ойларға бейімділікке назар аударды. Оның үстіне далада
өмір сүріп, табиғатпен бірлікте бола отырып, қазақтар жұлдызды
аспанға көп көңіл бөлді, бұл абстрактылы ойлауға, кеңістікке
тәуелділіктің қалыптасуына алып келді, бұл аспанға табыну - «Көк
Тәңіршілдікте» өз көрінісін тапты.
Тарихи оқиғалар мен діни дүниетаным көшпелілердің көзқарасының
қалыптасуына үлкен әсер етті. Атап айтқанда, көптеген дәстүрлер мен
әдет-ғұрыптардың негізін Тәңіршілдік, ислам дінін қабылдағанға дейін
болған әлемнің құрылымы туралы пұтқа табынушылық идеялар алады.
Сонымен бірге олар мұсылмандық әдет-ғұрыппен тығыз байланысты.
Сонымен, қазақ мәдениетінде таң қаларлықтай үйлесімді түрде
үйлесетін және бірін-бірі толықтыратын, адам өмірінің барлық
кезеңдеріне енетін: босану, жүктілік және босану, үйлену, үйлену
тойынан кейінгі кезең, некеге тұру, әртүрлі даму сатысында балаларды
тәрбиелеу сияқты әдет-ғұрыптар симбиозы қалыптасты, қонақ күту әдет-
ғұрыптары, қонақтарды қабылдау ерекшеліктері, мерекелер мен еске
алу шараларын ұйымдастыру, жерлеу және еске алу рәсімдері және
өмірдің алуан түрлі сәттері.
Қазақтар үшін рухани мәдениеттің азығы – дәстүр мен әдет-ғұрып заң
болды. Талаптар мен ережелерді сақтамау, дәстүрлер мен әдет-
ғұрыптарды менсінбеу сол дәстүрлермен жазаланды. Өмірде
қолданылатын дәстүрлер, өнер, тарих, мәдениет дәстүрлері - бұл біздің
халқымыздың ұрпақ тәрбиесінде алатын орны өте зор мұра.
Қазақ халқының мәдени мұрасы: әндер, ертегілер мен мақал-мәтелдер,
нақыл сөздер. Мәдени мұра Қазақстанда да назар аударады. 2003 жыл
мәдениеттің дамуындағы маңызды кезең болды. Жылдың маңызды
оқиғасы - ел Президентінің жыл сайынғы халыққа Жолдауы, онда
тарихи-мәдени мұраны сақтауды зерттеу мәселелері де ел алдында
тұрған кезек күттірмейтін міндеттердің қатарына енеді. Ғасырлардан
ғасырларға дейінгі қазақ халқының мәдени мұралары дәстүрлерді
сақтаумен өтті және тарих пен мәдениеттің жаңа беттерін ашуға, одан
әрі дамытуға бағытталған кешенді шаралармен сипатталады. 2004
жылдың 13 қаңтарында Қазақстан Республикасының Президенті

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлыққа қол қойды,
онда басты міндеттердің бірі мәдени мұраны қайта жаңғырту және оны
халыққа және бүкіл әлемге жеткізу болып табылады.
Қорытындылай келе, қазақ халқынығ қазіргі бай мәдениетінің
бастаушы күші – көшпелі халықтың наным-сенімі, салт-дәстүрі, ділі мен
дініне негіздеген десек қателеспейміз. Ата-бабадан мұра болып жеткен
асыл қазына – мәдениетімізді аялап-ардақтау – біздің анамыздың ақ
сүтінің алдындағы борышпен теңдей.