Респубдикасының білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 3,49 Mb. Pdf көрінісі
|
кандай? 10 Сөйлеу әрекетінің түрлерін оқыту £
3 Ты ндап-түсіну, сөйлеу, оқу, жазу
біліктілігі 3.1 Тіл - карым-қатынас қүралы Тіл сөйлеу арқылы жүзеге асады, сөйлеу аркылы емір сүреді. Шз шет тілін окыту туралы айтқанда, оны ең алдымен қатынас қүралы ретінде оқимыз. Ауызша жэне жазбаша қарым-қатынас төрт гүрлі сойлеу кызметі арқылы іске асырылады. Олар: сөйлеу, тыңдау, оку және жазу.Бүларды оқыт>', бір-бірімен байланыстырумен іске асырылады, бірақ әрқайсысына жеке-жеке көніл бөлу қажет. Олардың кез-келген түрін іске асыруда бірдей психикапық процесстер мен психо.іин- гвистикалық заңдылықтар негізін табады. Рецептивтік және
продуктивтік ауызша іс-әрекеттің ерекшелігін ала отырып ауызша жэне жазбаша қарым-қатынас кезінде де дүрыс жаттыгулар таңдау керек. Қазіргі кезде қарым-қатынас келесі түрде түсіндіріледі. Қатысушы адамдардың белсенділігі кезінде кандай да бір белгілер (сонымен катар тіл белгілері) көмегімен өзінің серіктестік коіамып қүрайды. Осыган байланысты карым-катынастың маңьпды мінездемесін табуга болады: 1) кез-келген қатынас қандай да бір мотив пен максаттан басталады, ягни кез-келген нәрсені айтуда, тыңдауда, жазуда қандай да бір мақсат бар. Негізінен қарым-қатынас - бүл себебі бар мақсатгы процесстер жиынтыгы; 2) карым-катынас дегеніміз- кез-келген максапы игеруге комектесетін жай ақпараттар алмасуы емес, бұл- окушылардың максатында «тілдік емес» мазмүны бар, бір-бірімен тыгыз байланысу 11 •I прцессі, Және бұл жерде тіл бұл байлаяысты жүзеге асьіруга көмектесетін құрал; 3)
адамдар арасындагы белсенді қарым-катынас өзінің арасындағы бір-бірімен түсіну мен бір-бірінің әсерімен ерекшелінуі мүмкін. Шет
тілін оқытудағы негізгі максаттарын игеру, мәдениетаралык карым-қатынасты дамыту, тек кана осы шарттармек ж үзеге асырылады, бұл дегеніміз окыту мақсатқа жету кұралы болып карым-катынас саналады.
Сөйлеу екі жақты үрдіс. Ол біріншіден тыңдап түсінуден, екіншіден сөйлеуден тұрады. Сөйлеу — оқытудың максаты. Сөйлеу — өте кеп аспектілі және күрделі кұбылыс. Біріншіден, ол адам өмірінде карым-катынас кұралының қызметінің аткарады. Екіншіден, сөйлеу - бұл қызмет, адам қызметінің бір түрі. Үшіншіден, сөйлеу кызметінің нәтижесінде оның өнімі - пікір айту пайда болады. Сөйлеу - адамның сөз әрекетінің бір түрі, яғни сөз әрекетінің түрлерінен адам өз ойын басқаға жеткізіп, дәлелдей алады, өз көңіл- күйін, қуанышын, ренішін білдіреді,сендіреді. Сөйлеудің екі түрі бар. Олар: 1) диалогтық 2) монологтық Бұлар бір-біріне ұқсас болғанымен, олардың арасында елеулі айырмашылықтар бар. Монолог жеке адамнын біреуге арнап айткан сөзі, бұл сөйлеудің ерекшелігі сол, бұл жерде бір адам сөйлейді, басқалары тыңдайды. Ал диалогта аз дегенде екі адам сөйлейді. Бұл жерде сөйлеушілер кезек-кезек сөйлейді, яғни диалогтың екі жақтылығында. Диалогқа, яғни сұхбатқа қатысушылар саны екі және одан да көп болуы мүмкін. Диалог мазмұнына байланысгы сөйлеушілердің көңіл-күйі, дене қимылы, мимикасы өзгеріп тұрады. Жалпы диалог репликадан тұрады. Диалог түрінде сөйлеуге үйретудің объектісі реплика болып табылады. Оның екі түрі бар. Бірі көршісін әңгімеге тарту және оның сөйлеуіне тұтка (репликаның бұп түрін түрткі реплика) деп атаймыз. Ал екінші репликанын түрі - жауап реплика, яғни козғаушы репликаға жауап беретін реплика түрін атаймыз. Репликалардын бұл екі түрінің бір-бірімен тығыз байланыстылығы сонша, олар бір-бірінің туып өруіне себепкер болып отырады.Репликаның екі түрі бірігіп бір диалогтык бірлестік тыгызады. Жалпы шет ел тілдерін окыту әдісі бойынша диалог түрінде сөйлеуге үйрету саласында сұрак-жауап 12
беруге уйрету қажет деген ұғым.Әрине диалогта сұрактар мен жауаптар үлкен орын алады. Бірақ, диалогтық бірлестікті сурак-жауап беру деп қана түсінбеу керек. Монологтік пікір білдіру 1 бұл арнайы қалыптастыруды кажет ететін ерекше жэне күрделі білім. Монологтік пікір білдіру - бұл түлганың белгілі бір жагдайды багалауына, ойын білдіруге т.б. қатысты ашық пікірін байқататын сөзі.Бұл тілдің белсенді жәке еркін түрі. Оны жүзеге асыру үшін сөйлеуші бір тақырыпты алып, соның негізінде өзінің пікірін білдіруі қажет.
Жазу - шетел тілін оқытудагы қиын және маңызды іскерлік, жазу арқылы оқушылар шетел тіліндегі әріптерді,дыбыстарды қолдануга үйренеді, сөз қорын кеңейтеді, сөйлеу, оку, тындап-түсіну іскерліктерін дамытады. Жазу іскерлігіне каллиграфия,орфография жзнё шыгарма кіреді. Жазу өте қиын іскерлік болгандыктан, оны төмендегі біліктіліктерді дамыту арқылы үйрету керек: 1) шет тілінің әріптерін жаза алу біліктілігі; 2) дыбыстарды әріптерге немесе әріптер қосындыларына өзгерте алу біліктілігі; 3) сөздердің, фразалардың, сөйлемдердің орфографиясын гүзей алу біліктілігі; 4) әздерінің ойларын жеткізу үшін әр түрлі жаттыгулар жасай алу біліктілігі. Окуга үйрету Оку - сөйлеу әрекетінің негізгі түрлерінің бірі. Оку сөйлеу эрекетінің рецептивті түрлеріне жатады. Себебі ол гра^ііикалык белгілерді қабылдаудан, түсінуден түрады. Оқу сөйлеу эрекетінің тыңдау, жазу сияқты түрлерімен тыгыз байланысты. Оқу мен жазу дагдыларының шет тілін үйретудің бастапқы кездегі алатын орны ерекше. Оку мен сөйлеу тыгыз байланысты.Оқытудын екі түрі бар. 1) дауыстап оку 2) іштей оку Ішінен окуда негізгі орын квруге, көзді йайдаланута беріледі. Ішінен оқыган кезде лексикалық, грамматикалық жэне кйту лағдылары дамытылады. Окудың үш түрлі кызметі болады: 1) жүйелеу, жинақтау 2) танымдык 3) карым-қатынас Ондагы негізгі максат - шетел тілін окыту аркылы окушының өнегелік және эстетикалык жагынан әр жакты дамыган, саяси идеялык жагынан танымды енбексүйгіштікке тәрбиелеу. Әр түрлі катынастык максатта окыту шетел тілін тәжірибелік жагынан меңгеруге ықпал жасаумен катар оны үйренуге деген қызығушылыгын арттырады. Окуга үйретуде мұгалімнің алдында мынандай міндеттер тұрады: 1) мәтінді ұсынудың бірлігін ұлгайту; 2) мәтінді бірінші оқыганнан ұгынуга үйрету; 3) оқудың жылдамдыгын өсіру; 4) белгісіз сөздердің магынасын түсінуге тырысу. Оқытудың нәтижесі әдістерге тәуелді болады. Окыту әдісі оқушыга білім, тәрбие беру және оның қогамдық мәнісін дамыту міндеттерінен шыгатын оқу материалын, теориялык және тәжірибелік меңгеру формасы. Окыту әдісіне қойылатын талаптар: Оқыту әдісінің нақтылыгы, гылымилыгы, жүйелілігі, қол жетімділігі, айқындылыгы,нәтижелілігі. Сұрақтар 1. Сөйлеу дегеніміз не? 2. М онологтық сөйлеу дегеніміз не? 3. Диалогтык сөйлеу дегеніміз не? 4. Ж азуды үйретудегі негізгі қиындықтар кандай? 5. С әйлеу әректінің негізгі түрі ретінде оқудың мәні неде? 4 Ш етел тілін оқытудың ұйымдастыру ерекшеліктері 4.1 Ш ет тілін бастауыш сыныптан бастап окыту ерекшеліктері М ектептегі ерте жастан окыту - бұл бастауыш сынып окушыларын окытудың бірінші сатысы (1 -4 сыныптар). Осы сатыда окушылардын бойында келесі кезеңде ш ет тілін карым-катынас кұралы ретінде меңгеруге қажетті тілдік және сөйлеу кабілеттерінің негізі қаланады. Бүгінгі таңда шет тілін бастауыш сыныптан бастап окыту отандык және шетелдік мектептердегі бастауыш сатының айырылмас бөлігі деп сеніммен айтуга болады. Қазіргі тұлгалык-багытталган окыту концепциясына сәйкес оқушы, онын кызыгушылыктары мен кажеттіліктері білім беру жүйесінің дәл ортасына қойылган. Бұл багыт әдістемелік мәселелерді тек пәнді окыту жагынан гана емес. сонымен катар тілді әртүрлі оқыту жагдайында игеру жагынан да ойластырады. 14 Сондықтан шет тілін тиімді оқыту балалардың тілді меңгеру үрдісі қалай етіп жатқандығы, бұган қандай факторлар әсер ететіндігі, шет тілін игеру кезінде қандай жагдайлар оның түлгасын калыптастыруга ыкпал ететінін ескере отырып анықталады. Бастауыш этапта шет тіліне үйретудің негізгі жэне жүйелік қагидаты болып - тұлғалық-багдарлық қагидат табылады. Оқушының тілдік тұлгасына, оның шынайы қажеттіліктері мен мотивтеріне: баланың мәдениетаралық қарым-катынасқа қабілеттігін дамытуға багытталган [1 ,2 8 б.] 4-жылдық бастауыш білім 12 жылдык білім беру жүйесіндеіі білімнің әлемдік даму тенденциясына жауап беретін бірінші сатысы ретінде қаралады. Бастапқы сатыда тұлганың қалыптасуы, сөйлеу жэне өзін ұстау мәдениетінің элементтеріне иемдену жүреді. Оқытудың жаңа базистік жоспары бастауыш мектептің 2-4 сыныптарында шет тілін оқытуды міндетті оқуды карастырады. 12 жылдык мекетепте шет тіін бастауыш сыныптан бастап окыту шет тілін окуга деген әлемдік қызыгушылықтың объективгі бар екендігінің және бұл пәннің баланы дамытудагы білімділіктің орташа деңгейінің өсімі, ортақ мәдениетке деген талаптардың күшеюі, мәцениетаралық және ұлтаралық серіктестікке дайындықтарын қалыптастыру сияқгы перспективті міндеттерді жүзеге асырудағы маңыздылығын мойындау. Ерте жастан балаларды шет тіліне жүйелі уйретудің артыкшылыктарын қорытындылай отыра, бұл жаста олардың бастапқы қабілеттеріне қарамастан баланың шет тілін ок>’ы пайдалы екендігін ескерткен жөн. Өйткені ол: 1) баланың психикалық функциясының дамуына оң әсер етеді: оның есте сақтау қабілетіне, назарына, ойлауына, қабылдауына, киялдауына жэне т.б.; 2) бапаның жалпы сөйлеу кабілетіне стимулды әсер етеді; 3) шет тіліне ерте жастан үйрету шет тілінде сөйлеу сапасын жогарылатуда үлкен тәжірибелік эффект береді, оны жоғары сыныптарда окуга негіз сапып , екінші және үшінші шет тілін йғеруге мүмкіндік тудырады [1 ,2 9 б.]. Оқьпудың бірінші сатысында келесі міндеттер орындалады: 1) шет тілін қарым-қатынас кұралы ретінде колданудың психологиялық барьерін сезінбеген кезде ерте жастаи окушыларды шет тілдік әлемге кірістіруге ықпал ету; бапалардың шет тілде карым- катынас жасауга дайындықтарын және оны әрі қарай меңгеруге деғен ерік-жігерлерін қалыптастыру; 15 2) сөйлеу кабілеттерінің мүмкіндіктері мен басты ерекшеліктері окушының кажеттіліктерін ескере отырып сөйлеу әрекетінің 4 түрінде де элементарлык коммуникативтік кабілеттіліктерді қалыптастыру (сөйлеу, тындау, оқу, жазу); 3) балаларды шетел оқушыларының өмірімен , өлең, таппак, ертегі түріндегі фольклорымен және балаларга арналіан көркем эдебиет үлгілерімен таныстыру; 4) ана тілінде және шет тілінде көрініс табатын әмбебап лингвистикалык ұғымдарды, интеллектуалды және танымдык қабілеттіліктерді қалыптастыру; 5) балаларды жаңа әлеуметтік тәжірибеге қатынастыруды отбасы. түрмыстық, оку қарым-қатынастарына катысты рөлдік ойындар аркылы, олардың ана тілі мен шет тілінде карым-қатынас жасау ерекшеліктерін, айырмашылыктарын ескере отырып ұйымдастыру. Шет тіліне ерте жастан үйрену окушыларга келесі мүмкіндіктерді береді: 1) шет тіліндегі дыбыстарды, сөздерді, сөз тіркестері сён сейлемдерді дүрыс айту мен есту арқылы айыруга, сөйлемнің негізгі түрлерінің интонациясын сақтауға; 2) бастауыш сынып такырыптары шегінде ең колданбалы лексиканы үйрену. 500 лексикалық бірліктен кем емес продуктивті лексикапық минимумдарды игеру; лексиканың жалпы көлемі, рецептивті лексикалық минимумды қосқанда, 600 лексикалык бірліктен кем болмауы керек; 3) окылып отырған тілдің негізгі грамматикалык категориялары жайлы акпар алу, окыған лексиканы және грамматиканы оку, тындау кезінде жэне қарым-катынаста колдануга; 4) мұғалімнің, сыныптастарының, көрнекіліктер мен тілдік болжамдар аркылы женілдетілген текстердің мазмұнын есту арқылы түсінуге; 5) диалогтык қарым-катынасқа катысу: екіжакты және этикетті диалог жүргізуге; 6) окылып отырған тіл елі туралы элементарлык түсініктерді меңгеруге [1, 30 б.] Окудың табыстылығы мен оқушылардың пәнге деген катынасы мұгалімнің сабакты каншалықты кызыкты және эмоционалды еткізуіне байланысты. Әрине, шет тіліне бастауыш сынып окушысын окытуда ойындар маңызды рел атқарады. Ұстаз каншалықты ойындар мен көрнекіліктерді сабакта жиі колданса, соншалыкты берік түрде материал менгеріледі. 16
4.2 Шет тілін бастауыш сыныпта окытудын чалчүиы мсіі
Бастауыш этап маңыздылыгы - әрі карай бұл пәнді меңгеру жетістіктері мен келесі этаптардагы білім дагдыларының қалыптасуы бұл этаптагы оқу үрдісінің қалай өткізілетіндігіне байланысты болады. Оқытудың мақсаты оқу бағдарламасымен айқындапады. Сондыктан мұгалім өзінің окыту-тәрбие жұмысын осы багдарламага сүйене отырып жоспарлап, жүзеге асыруы тиіс. Багдарламаның түпкі және қосалқы максаттарын ажырата білу керек, себебі әр сабақтын негізгі және қосалқы мақсаттары болады. Оқытудың негізгі үш түрі бар: 1 )тәрбиелеу; 2 ) агарту; 3) дамыту. Оқыту мақсатының төрт түрі бар: 1 )тәрбиел ік; 2) дамыту; 3) ағартушылық; 4) тәжірибелік (практикалық). Оқытудың тәжірибелік мақсаттары. Шет тілдік мэдениегке үйрету адамгершілік тәрбие қүралы ретінде қолданылады. Тәрбиені этикалық, эстетикалық, экономикалык деп бөлуге болады. Барлық тәрбие - адам бойында адамгершілікті тәрбиелеу, ягни шетел тілі адамгершілік тәрбиеге, ұлтаралық тәрбиеге, Отанды және
жақындарын сүюге тэрбиелеуге маңызды үлес қосады. Окушылырдын кепшілігі шет тілін окуга үлкен қызыгушылықпен кіріседі. Олар шет тілінде қалай сөйлейтінін естігісі және сөйлегісі келеді. Бастапкы кезеңде аз сөздерді гана айтса да, соган куанады. Олар амандасып, қоштасып уйренеді, заттардың атауларын білгісі келеді. Мүі-алім осы кезде олардың тілін тыңдап, қолдап, дамытып отыруы кажет. Карым- қатынас екі жақгы болуы керек, ол тыңдай білуге, сөйлей білуге үйретеді. Мәдениетті сейлеуге шет тілі арқылы қол жеткізуге болады. «АдаМ адамга -жолдас, дос, бауыр» деген моральдық кагиданы есте ұстаган жөн [2, 14 б.] Окушылар оқуға үйренеді, кітап оқи білудің тәрбиелік маньпы зор. Шет тілінде окуга үйрету оқу мәдениетін кетеруге көмектеседі. Сондай-ак мэнерлеп оқу да оқушының мәдені гггілі Сонымен қатар, енбеккерлж тәрбие де > |ң интеллектуалды еңбектің дагдысы ч (& а д ө і^ £ ? Ш й І м б а - атындағы ғылыми КІТЛПХАНАСі- 17
калыптастырылады. Балаларды оқуга үйрету, ауызша және жазбаша тапсырмаларды орындауға қажетті ой енбегіне үйрету кажет.окушылар оқулықты, сөздікті және аныктамалықтарды пайдалана білуі керек. Оқыту эстетикасы талгамды да калыптастырады. Окытудың дамытушылык максаттары. Психологтар көрсет- кендей. окушылардың кез келген пәнге, онын ішінде шет тіліне окуы кезінде белсенді дамуын үйымдастыру үшін,окушыларды олардың сенсорлық кабылдауларын,
интеллектуалдық, эмоционалдық және мотивациялық ерекшеліктерін дамытатьін әрекет түріне косу қажет [12]. Дамыту мақсаттарын оқушылардың сезім , козгалыс ақыл-ой, ерік жігерін дамыту аркылы жүзеге асыруга болады. Даму тек кана ойлаумен гана шектелмейді. Шет тілінде оку, есту, көру, сөйлеу анализаторларын белсен- дендіріп, естің, ойлаудың, елестетудін дам>'ына маңызды үлес косады. Бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісі кең және бұл кабілетті окыту тәрбиелік ұрдісінде қолдану кажет, екінші жагынан - бұл кабілетке сүйену олардың ойлау кабілетттерін дамытады. Оқу-ұйымдастыру білігі мен дагдысын қалыптастыру дамытушылык максаттардың негізі болып табылады. Себебі, окушының тіл білімі деңгейін жогарылату және сол тілде ойлауды дамыту - тіл білімін дамытудың басты мақсаты [2 ,1 5 6.]. Шет тілін бастауыш этапта оқыту окушының логикалык ойлауын дамытуы мүмкін. Кітаптарда ойлау әрекеттерін жүзеге асруды кажет ететін тапсырмалар беріледі. Мысалы Ьоок аі іһе рісіигез ап<1 а§гее ог с1іза§гее. - Талдау. Сһоозе іһе гі§һі зепіепсе. -Салыстыру-талдау. Аггап§е зепіепсез іп а 1о§іса1 огсЗег. -Талдау-салыстыру. Мһаі сіо уои іһіпк аһоиі Рк? Із іі §оосІ Іо сіо іһіп§з Ііке іһаі? - Талдау-саралау-ой-корытындылау [12]. Окытудың агартушылық максаттары. Кез келген тілдің агарт\шылык кызметі өте зор. Оқушылар екінші тілді меңгереді, сәйкесінше, ойды білдірудің жаңа кұралын игереді жэне бұның өзінде оку пәнінің агартушылык рөлінің негізі жатыр. Әрбір тіл сол тілде жүктеу/скачать 3,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|