Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

135 
Жүнісбек Ә.  
филология ғылымының докторы, профессор 
 
ӘЛІПБИДІҢ ҚҰРСАУЫ МЕН ЕМІЛЕНІҢ ШЫРМАУЫ 
(ұстаз-мұғалімдерге көмек) 
Дұрыс әліпбиден бұрыс еміле құрастырылмайды,
Бұрыс әліпбиден дұрыс еміле құрастырылмайды.
Қанша жылдан бері қолға алынып келе жатқанына қарамай, баспа бетіндегі қаптаған жоба-
ұсыныстарға қарамай, қазақ жазуын латын әліпбиіне көшіру мәселесі оң шешімін таппай-ақ 
келеді. Тіптен көпшіліктің біразы латын әліпбиінен күдер үзе де бастаған тәрізді. Шынында 
да, ақ-қарасы анықталмай, бар-жоғы білінбей, бұлынғыр тұрған латын әліпбиінен жұрт 
қашанғы үміттенсін (еміле сөзінде «і» әрібін әдейі түсірмей жазып отырмын).
Қысқаша қайырғанда, ғалымдардың бір тобы «үнемдеп» жазуды ұсынады, мысалы, су, ми 
т. б. сөздерді екі әріппен жазсақ қол қимылынан ұтамыз дейді. Бұл – кирилл еміледен келе 
жатқан үрдіс және сол кирилдегі «тіл бұзар» ержелер сол күйінде көшіп бірге келе жатыр. 
Әзірге «үнемшідер» ұсынып отырған жоба мұғалім-ұстаздарды әбігерге ғана салып отыр. 
Екінші топ «жоқ» дейді, тіл табиғатына «үнем» деген жүрмейді, тіл үнемдеп отыратын мүлік 
емес, қазақ сөзінің әрбір дыбысы өз орнында айтылып тұру керек, ол үшін әрбір әрібі өз 
орнында көрініп тұру керек, сонда мый, сұу деп үш әрппен жазамыз. Бұлар тек көп мысалдың 
бірі ғана. Сонда қазақ сөзінің үндесім әуезі бұзылмайды (мый сөзіміз ми болып кетпейді), төл 
дыбыс құрамы бөгде дыбыстардан арылады, буын тұрқы сақталады, морфем желісі үзілмейді, 
сөйтіп «тіл бұзардың» орнына «тіл сақтар» келеді. Тіліміз (сөзіміз) шұбалаңқы (агглютинатив) 
деп қиып-құрап шұнтитуға болмайды, үнемдейміз деп үндесім (сингармонизм) әуезін бұзуға 
болмайды. Білген адамға қазақ тілін (тіптен түрік тілдерін) әлеми тілдерден бөлектеп 
(ерекшелеп) тұратын, қазақ тілін қазақ тілі етіп тұрған бірегей белгілер осылар. Көп буынды 
сөзді айта алмай тілі күрмеліп, оқи алмай көзі тұманданып жатқан нағыз қазақ жоқ.
Бұл – әңгімеміздің кіріспе-түсініктемесі ғана, енді мәселенің ақиқатына көшейік.
Бұған дейін не жазсам да жазғанымның соңын, не айтсам да сөзімнің соңын «шала 
әліпбидің әлегін әліппе мен оқулық жазғанда, сауат ашу басталғанда көретін боламыз» деп 
аяқтаушы едім. Бүгін ФБ-ті ашып қалсам, «әңгіме» басталып-ақ кеткен екен. Мәселенің басы-
қасында мұғалім-ұстаз бен ата-ана жүр.
Бұл «әңгімеге» араласа кетуге себеп болған мұғалім мен ата-ана арасындағы еміле 
түсініспеушілік болып отыр. Оған себеп – «жануар» сөзінің дыбыс талданым емілесі екен. 
Мұғалім: «у» дауыссыздан кейін тұр, сондықтан ол дауысты дыбыс болады» дейді; ата-ана: 
«у» дауыстының алдында тұр, сондықтан ол дауыссыз дыбыс болады» дейді. Қазіргі «шатпақ» 
емілеміз бойынша екеуінікі де әрі дұрыс, әрі бұрыс. Өйткені осы «шатпақ» емілеміз бойынша 
қазақ тілінің дыбыстарының дауысты немесе дауыссыз болуы, ұят-ай, сөз шебіндегі орнына 
байланысты болып шығып отыр ғой. Сонда дыбысты дыбыс етіп тұрған оның жасалымы 
(артикуляциясы) екені қайда қалады? 
Мұндай ары тарт, бері тарт жалғаса беретін түрі бар, енді «сиынбай» дұрыс па, 
«сыйынбай» дұрыс па деп дауласып жатыр ұстаздар. Егер осының бәрін тіл заңымен жазсақ, 
дыбысты дыбыстай белгілеп, әрбір әріп өз орнында тұрса, тып-тыныш болар еді.
Алдымен мына бір жаңылтпаш ережемен танысып алайық.

жүктеу/скачать 12,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: