Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
| бақа, ауыз үй, тау ешкі, төс қалта.
4. Бағыныңқы сөз басыңқы сөз атаған заттың кәсібін, жынысын, мөлшерін атап анықтайды: сушы жігіт, ұл бала, әйел кісі. 5. Басыңқы сөз жалпы атау болып, бағыныңқы сөз ол атаған заттың түрлік тобын атап анықтайды: тоты құс, қайың ағаш, қанар қап. Бұл тіркестердің қызметі – түр атауын жалпы атауға теліп, оның жалпыға қатысын білдіру. 6. Бағыныңқы сөз басыңқы сөз атаған затты ұқсастық белгісіне қарай анықтайды: теке сақал, қой көз, пісте мұрын. Бұл қатынастағы тіркестер көркем сөзде, поэтикалық туындыларда көп ұшырайды: су жүрек, без бүйрек, тас бауыр... 7. Бағыныңқы сөз басыңқы сөз атаған затты өлшем, көлем жағынан анықтайды: қора қой, топ адам» [2, 15-16-б. ]. Бұл орайда профессор Р. Әмірдің ұстанымдары академик Р. Сыздықованың тұжырымда- рымен үндесіп жатқанын байқаймыз: «Екі зат есім қатар айтылып, бір ғана затты атап, алдыңғысы соңғысының тегін (неден жасалғанын), неге арналғанын, немен жұмыс істейтінін және өзгелерінен ажыратылатын белгілерін білдірсе, олар бір-бірінен бөлек жазылады. Мысалы: ағаш шот (ағаштан жасалған шот), ат қора (атқа арналған қора), жел диірмен (желмен жұмыс істейтін диірмен), жол азық (жолда жеуге арналған азық), май шам (маймен жанатын шам), шай қасық (шай ішкенде жұмсалатын қасық), кір сабын (кір жууға арналған сабын), ат арба (ат жегілген арба), сары май (сары түсті май), бет орамал (бет сүртуге арналған орамал), т. б.» [3]. Р. Әмір анықтауыштық қатынасты білдіретін қабыса байланысқан сөз тіркестерінің дистрибуциясын, валенттілігін де сөз етеді. Мысалы: «Зат есім сөздер мен сын ecім сөздердің тіркесу мүмкіншілігі олардың семантикасына яғни сын мен заттың болмыстағы байланысына, сыйыстығына бағынышты: Мысалы, сай – терең, кең, жазық, тоғайлы, ыстық, суық. Бірақ биік, қыңыр сын eсімдер сай сөзімен тіркеске түсе алмайды. Осымен бірге сын есім мен зат есім мағына жағынан тiркестіруге келетін болып көрінгенімен стильдік, дәстүр жағынан үйлеспейтіндері де болады. Көп сын есім сөздердің тiркесуі мағынасымен ғана өлшенбейді, дәстүрмен, стильдік нормамен өлшенеді. Қаба мағынасы жағынан қалың сөзімен синонимдес болғанымен, олар тіркеске қатысуы жағынан тең тусе алмайды. Қаба санаулы сөзбен ғана тіркеседі: қаба сақал, (қаба қүйрық, қаба жал. Осы сияқты жай зеңгір (зеңгір аспан, зеңгір тау), шалқар (шалқар көл), қыпша (қыпша бел), қолаң (қолаң шаш) т. б. сөздердің басында бар. Бұл сөз тіркестері сөздердің талғап қатынасуы арқылы құралған. Бірақ бұлар – тұрақтаған, жұрттың бәрі бірдей пайдаланатын тіркестер. Өйткені бұлар тілдің қалыптаскан тәсілдерінің санына (инвентарь) кірген. Бұлар тілдік факт қатарына жатады. Бұлардан бөлек тілдегі нормаларға сай келмейтін, бірақ жеке сөйлеушінің, жеке автордың индивидуалдық сөз творчествосының нәтижесінде пайда болатын сөз тіркестері болады» [2, 18-19-б. ]. Сонымен қатар ғалым сан есім мен зат eсімдердің тіркесуіндегі заңдылықтарын да нақтылайды: «Сандық өлшемге түсетін затты білдіретін есім сөздердің барлығы сан есім сөздерді бағыныңқы компонент ретінде тіркеcіне ала береді. Зат есім сандық өлшемге түспейтін затты, құбылысты білдірсе, онда ол сан есіммен тіркеспейді. «Сан есім – зат есім» типті сөз тiркесіне сөздердің кірігуін бағдарлайтын басқа стильдік норма жоқ» [3, 20-б. ]. Профессор сан есім мен зат есім қабыса байланысқан кезде бағыныңқы компонент (сан есім) заттың (басыңқы компоненттің) сандық сынын, сапасын білдіріп, тіркес құрайтынын айта келіп, жинақтық сан есімдерден басқа сан есімдердің бәрі (есептік, реттік, бөлшектік) 55 тіркес құрай алатынын ескертеді. Р. Әмірдің осы тұжырымына екі түрлі қағидатты аңғаруға болады: 1) бүгінде бір сан есімімен бірге жазылып жүрген күрделі атаулардың бәрі де сөз тіркесі ретінде бөлек таңбалануы керек; 2) А. Байтұрсынұлы ұстанымымен үндескен ғалым тұжырымына сәйкес жинақтық сан есімдердің өзіндік ерекшелігі көрсетілген. Ахмет Байтұрсынұлы есептік сан есімдерді өз ішінен жай есептік, жадағай есептік деп жіктегені белгілі. Бүгінгі таңда «жинақтық сан есім» атауы сан есімдердің бұл тобының ерекшелігін айқындап бере алмайды. Себебі қазақ тіліндегі сан есімдер жеті сөзбен (біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу) ғана шектелмейді. Әрі бір сөзі жинақтық мәнді білдіре алмайды. Атау дұрыс болмағандықтан, оқушылар көп ретте жинақтық сан есімдерді топтау сан есімдерімен (атауларын) шатастырып жатады. Бұл орайда Ахмет Байтұрсынұлының атауы әлдеқайда дәл берілген, сан есімнің осы тобының ерекшелігін ашып бере алады. Қазақ тілінде «жадағай» сөзі «жалаң» деген мәнде де қолданылады. Профессор Р. Әмір айтқандай, тіркеске сан ecімнің «жинақтық» деп аталатын түрінен басқасы түгел қатыса алатындықтан (екі концерт, екінші қатар), ал жетіге дейінгі сан есімдер (біреу, ... жетеу) өзінен кейін сөздерді тіркестіре алмайтынына байланысты сан есімдердің бұл тобына жинақтық дегеннен гөрі жадағай деген атау әлдеқайда дұрыс, уәжді болар еді. 2013 жылы жарық көрген «Орфографиялық сөздікте» бір сан есімімен келген атаулардың бірге жазылған. Алайда күнделікті тұрмыста ондай бірліктер әрдайым бір сан есімімен тіркесе бермейді: бірасым ет – екі асым, үш асым; бірауыз сөз – екі ауыз сөз, үш ауыз сөз; біраттам жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|