Республикасы

ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫ
ПРЕЗИДЕНТ1
ЖАНЫНДАҒЫ
ҚДЗАҚСТАННЫҢ
СТРАТЕГИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУЛЕР
ИНСТИТУТЫ
ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
МЕМЛЕКЕТТІК
ШЕКАРАСЫ:
қалыптасуы, мәселелері 
және айқындалу барысы
СЕИДІН Н.Б.
і
^
гроп
А
ВЛ
о
3«6саи
\У
х
*Ы ЗЫ ЛОРДА
мдты
О   Есіи
О   М ы р ш м п
Алматы 2006

Қазақстан Республикасы Президенті жанындап 
Қазақстан стратегиялық зерттеулер инстиіуты
£ б £ С 5 к )
С  з <
СЕЙДІН Н.Б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ 
МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ: 
ҚАЛЫПТАСУЫ, МӘСЕЛЕЛЕРІЖӘНЕ
АЙҚЫНДАЛУ БАРЫСЫ
--  
и ійЬі,,  : ^  
■
іғілуіттш
 
•
С.  ІЕЙССМБАЕВ  АТЫНДДҒЫ  ГЫЛЫМИ  ІПТДЛХАНА
ОҚУ  ЭАЛЫ
митдльный  ддл
ИАУЧН4П  КИСЛИОТ£УА 
с
  ,
Алматы
2006

УДК 32.001 
ББК 66.5 
С З І
Автор: 
Сейдін Н.Б.
Ғылыми басылым 
Басуға Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы ҚСЗИ Ғылыми
Кеңесі үсынган
Жалпы  редакция:
Сұлтанов Б.Қ.
СЗІ 
Сейдін  Н.Б.  Қазақстаи  Республикасының  мемлекеттік 
шекарасы:  қалыптасуы,  мэселелері  және  айқындалу  барысы. 
Ғылыми  басыпым.  -  Алматы:  ҚР  Презқденті  жанындағы  ҚСЗИ,  2006.
-  172 беТ. 
г_ 
і
І5ВК 9965-458-49-9
Монография 
Қазақстан 
Республикасынын 
мемлекеттік 
шекарасының кеңестік дәуір кезеңінде халықаралық құқық талаптарына 
сай алғаш рет рәсімделуі және оның тәуелсіэдік алганнан  кейінгі  көрші 
мемлекеттермен айқындалу барысы сияқты күрделі мэселелерді зерттеуге
арналған.
Сонымен қатар, авпгор XX гасырдыц 20 жылдарындагы Орталық 
Азиядағы жэне Қазақстан мен Сібірдегі ұлттық-террнториялық межелеуді 
жаңа көзкарас тұрғысынан қарастырган. Кеңес-қытай қатынастарындагы 
шекара  мәселесі,  мемлекеттер  саясатындагы  территориялык  тұтастық, 
геосаяси  өзгерістердіц  шекара  шебін  анықтауға  тигізген  әсері  мен 
Қазақстанның  мемлекетгік  шекарасының  жаңа  тэуелсіз  елдермен
түбегейлі анықталуын  кеңінен қарастырган.
Кітап  саясаткерлерғе,  ғалымдарға,  аспиранттарга,  студентгерге
және 
Қазақстан 
шекарасының 
қалыптасуы 
мен 
оныц 
көрші 
мемлекеттермен  айқындалу  барысы  сияқты  мәселелер  қызықтыратын
жұртшылыққа арналган.
ББК 66.5
Қаражан Қ.С. -  тарих ғыл 
Атабаев Қ.М. -  тарих ғыл
„   08030103*
рецензенттер:
імдарының докторы, профессор 
імдарының докторы, профессор
0 0 ( 0 5 ) -
________[гПійғыро в© СеІЗц  _________________  
|
II 
а^ындагы  ПМУ-д^-кр рртзиденті жанындагы ҚСЗИ, 2006
І
5
-
45
&-
4Ш 9
  С.Бөйсөмбае 
атындағы  ғылыми
КІТАПХАНАГ*  ?

МАЗМҮНЫ
КІРІСПЕ  ....^.............................. ......................................................... 4
1  РЕСЕЙ  ФЕДЕРАЦИЯСЫ  МЕН ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ 
МЕЖЕЛЕУДІҢ АЯҚТАЛУЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ЖЕРЛЕРІНІҢ БІР 
МЕМЛЕКЕТ Қ¥РАМЫНА БІРІКТІРІЛУІ
1.1 
Ресей  мен  Қазақстан  шекараларының межеленуі........7
. 1.2 
Орталық Азия  республикаларындағы ұлттық-
территориялық межеленудің аяқталуы жэне  қазақ 
жерлерінің Қазақ АКСР-і құрамына ө т у і ..................... 33
2  ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШЫҒЫС  МЕМЛЕКЕТТІК 
ШЕКАРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ КЕҢЕС 
ОДАҒЫ  ТҰСЫНДАҒЫ ЖЕКЕЛЕҒЕН ДАУЛЫ  МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 
Қазақстанның шығыс мемлекеттік шекарасының
қапыптасуы..........................................................................55
2.2 
Кеңес Одағы мен Қытай  қатынастарында шекара
мәселесінін көтерілуі........................................................ 69
3  ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ 
МЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫНЫҢ АЙҚЫНДАЛУЫ
3.1 
Тәуелсіз  Қазақстан  мен  Қытай  Халық Республикасы
арасындағы  мемлекеттік шекараның түбегейлі
ш еш ілуі................................................................................ 95
3.2 
Тәуелсіз мемлекеттер арасындағы экімшілік шекараның
мемлекеттік  шекарага айналуы және оның
шешілу б ар ы сы ................................................................. 111
ҚОРЫ ТЫ НДЫ .............................................................................. 151
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР Т ІЗ ІМ І.........................  155
ҚЫСҚАРТЫЛҒ АН СӨЗДЕР...................................................... 166
ҒЛОССАРИЙ..................................................................................168

КІРІСПЕ
- 
Еліміз тәуелсіздік  алып,  жариялылық самалы  ескелі 
бері  төл  тарихымызда  жабық  тақырыптарға  жол  ашылып, 
бұрынғы  тоталитарлық  жүйенің  кейде  айла-шарғысымен, 
кейде  күштеп  таңуымен  мызғымастай  орнығып  келген 
қасаң  тарихи  әдіснаманың  көбесі  сөгілді.  Қиғаш  пікір, 
оғаш  ойлардың  бұрыстығы  дэлелденіп,  бір  саусағын 
ішіне  бүккен  зымиян  саясаттың  бет  пердесі  сыпырылды. 
Тарихшыларымыз  бір  ауыз  сөз  айтуға  батылы  бармайтын 
бүкіл  бір  кезең,  дэуір  тарихы  қайта  қаралып,  бірте-бірте 
ақтаңдақтардың орны толтырылуда.  Соның  ішінде  шынайы 
баға беріліп,  қайта объективті зерттеуді талап  етіп  отырған, 
үлт  пен  мемлекеттің  дамуы  мен  оолашағына  үлкен  эсерін
ти гізетін ж эн еон ы ң қауіп сізд ігім ен ұлтты қи д еоло ги ясы н ы ң
жандануына  тікелей  байланысты  мәселердің  бірі  -   Қазақ- 
стан 
Республикасының 
мемлекеттік 
шекарасының
қалыптасуы. 
,  4. 
^
Ата-бабаларымыз 
жердің 
қүндылығын,
қасиетін, 
оның 
халыққа 
береке, 
тіршілік, 
өсіп- 
өніп 
көркею 
экелетіндігін 
ерте 
кезден-ақ 
біліп, 
оған 
үлкен 
жауапкершілікпен 
қараған. 
Олар 
жердің  халыққа, 
әсіресе  қазақ  елінің  ата  кәсібі  — 
көшпелі 
мал 
шаруашылығында  аса 
қажет  екендігін 
тереңінен  түсінгендіктен,  жерді  аса  қадірлеп,  эр  кезде 
оны  жанын  аямай  қорғауға  ты р ы сқ ан ^ Қ азақ тар д ы ң   арғы 
тегі  -   ғүндардың  өз  заманында  жергё  ерекше  мэн  беріп, 
мемлекетінің  шекарасын  қасиеттеп,  оны  мызғымастай 
сақтағанын ¥ л ы  ғүн мемлекетінің негізін қалаушы Модэнің 
(б.д.д.  209  ж.)  көрші  мемлекеттермен  шекараға  қатысты
үстанған  саясатынан  байқаймыз  [ 1].
Еліміздің 
территориясының 
бір 
мемлекеттің 
қүрамына  топтастырылып,  халықаралық  талаптарға  сай 
заңды  түрде  түңғыш  бекітілуін  XX  ғасырдың  20-шы 
жылдары  Қазақ  АКСР-нің  қүрылуымен  байланыстыруға 
болады ІС оңғы ж ы лдары  Қазақстан ш екарасыныңж екелеген 
бөліктерінің  қалыптасуы  жөнінде  жазылып,  көпшіліктің 
назарына  үсынылуда.  Соган  қарамастан,  осы  бағыттағы 
гылыми-зерттеу 
жүмыстарын 
тереңдетіп, 
Қазақстан 
Республикасы  мемлекеттік  шекарасының  қалыптасуы  мен 
оның  көрші  елдермен  шешілуі  барысын  айқындауымыз
ҚАЗАҚСТАН 
РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМ ЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
4

к іУ
қажет.
Қазақ елінің көршілес мемлекеттермен шекарасының 
қалыптасу  тарихы  кеңестік  кезенде  аракідік,  біржақты 
көзқараспен  зерттелді.  Онда,  негізінен,  Орталық  Азия 
республикаларында болған ұлттық-территориялық межелеу 
саясатына,  автономиялық  немесе  одақтық  республикалар- 
дың  экімшілік  шекаралары  мен  бөліністеріне  кеңестік 
идеология  шеңберінде  көңіл  бөлінді.  Патшалық  Ресей  мен 
Кеңес  Одағының  территорияға  қатысты  ұстанған  саясатын 
объективті 
тұрғыда 
ашып 
көрсетуге 
кеңестік  тарих 
ғылымының  ұстанған  идеологиясы  тосқауыл  болды.
Бүгінгі  танда,  кеңестік  империясының  ыдырап, 
ұлттық  республикалардың  тэуелсіздік  алуы,  еліміздің 
басқа  мемлекеттермен  терезесі  тең  мемлекет  ретінде 
мемлекеттік  шекарасын  айқындауы  әлемнің  назарын  өзіне 
аударып,  осы  аймақта  орын  алған  геосаяси  өзгерістерді 
терең  зерделеуді  қажет  етіп  отыр.^  ¥ л ы бр и тан и ялы қ 
Дурхем  университетінің  жүргізген  зерттеулері  бойынша, 
бүгінгі  таңда  әлемнің  құрлықтағы  шекараларының  25% 
толық  анықталмаган,  соңғы  кездегі  қақтығыстардың  15% 
шекаралық  мэселелердің  шешілмеуінен  туындап  отыр,  ал 
шекаралық  таластан  шыққан  қақтығыстардың  жалпы  саны
95-ке  жеткен  [2].
I
 Осыған  орай,  зерттеу  тақырыбы  бүгінгі  таңда  Отан 
тарихындағы  өзекті  мэселелердің  біріне  айналып  отыр. 
Қолда  бар  тарихи  деректер  Қазақстанның  мемлекеттік 
шекарасының  қалыптасу  тарихымен,  осы  күрделі  мэселеге 
қатысты  эр  кезеңде  қабылданған  маңызды  шешімдермен 
танысуға 
жэне 
оны 
объективті 
талдауға, 
сондай-ақ 
Қазақстан Республикасының көрші елдермен территориялық 
келіспеушіліктерді  шешуде  ұстанған  саясатын  тереңірек 
түсінуге  мүмкіндік  береді.
Сонымен 
қатар, 
біздің 
қарастырып 
отырған 
мәселеміз, 
мемлекетіміздің  үшінші 
мыңжылдықта 
ел 
ішінде  татулықты,  тұрақтылықты  сақтай  отырып,  көрші 
және  шет  мемлекеттермен  кез  келген  бағытта  байланыс 
жасауына  арқау  болатыны  сөзсіз.  Сондықтан,  зерттеліп 
отырған 
мэселе 
Тэуелсіз 
Қазақстан 
үшін 
елдігін, 
мемлекеттігін,  территориялық  тұтастығын  сақтай  отырып, 
басқа  мемлекеттермен  терезесі  тең  деңгейде  байланыстар 
жасауда  аса  маңызды  болып  табылады.
5

Қазақстан  Республикасы  мемлекеттік  шекарасының 
қалыптасу  тарихының  кеңестік  кезеңі  мен  тэуелсіздік 
алғаннан  кейінгі  тұстағы  анықталу  барысын  арнайы 
зерттеу  қазақ  елінің  дербес  мемлекет  ретіндегі  калыптасу 
жолын жан-жақты танып-білуге мүмкіндік береді. Сонымен 
қатар,  қазақ  халқының  қилы  тарихы ны ң  белгілі  бір  тарихи 
дәуірдегі  мазмұнын  байытуға  негіз  болары  анық.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМ ЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
6

1  РЕСЕИ  ФЕДЕРАЦИЯСЫ  МЕИ  ОРТАЛЫҚ 
АЗИЯДАҒЫ 
МЕЖЕЛЕУДІҢ 
АЯҚТАЛУЫ 
ЖӘНЕ 
ҚАЗАҚ  ЖЕРЛЕРІНІҢ  БІР  МЕМЛЕКЕТ  Қ¥РАМЫНА 
БІРІКТІРІЛУІ
1.1 Ресей мен Қазақстан шекараларының межеленуі
Бұл тарауда еліміміздің XX ғасырдың 20-шы жылдары 
территориясының  бір  мемлекеттің  құрамына  біріктірілуі, 
Қазақ АКСР-нің құрылуы және оның үлесіне тиген жерлердің 
қүрамы,  Қазақстан  мен  Сібірде  және  Орталық  Азияда 
жүргізілген  ұлттық-территориялық  межелеу  саясатының 
алғышарттары,  барысы  мен  нәтижесі,  солтүстіктегі  біраз 
жерлердің  Ресей  Федерациясының  күрамына  өтіп  кетуі 
сияқты  мэселелер  кеңінен  қарастырылады.
Кеңес  өкіметі  ыдыраған  соң  жаңа  пайда  болып, 
тәуелсіздігін  алған  жас  республикалар  мен  Ресей  арасында 
шекаралар  туралы  әр  түрлі  деңгейдегі  эңгімелер  қозғала 
бастағаны  белгілі.  Әсіресе,  Қазақстан  шекараларына Ресей 
тарапынан  көз  алартушылар  кездесіп жатты.  Қазақстанның 
солтүстік және  шыгыс  облыстарында орыс  халкының,  орыс 
тілділердің  басым  екенін  желеу  етіп,  жас  республиканың 
түтастығын бүзгысы  келген  кейбіреулер  элгіндей  қүйтүрқы 
эңгімелерді  шығарып  жүрді.
Әрине, Ресей Қазақстан жерін XVIII ғасырда отарлай 
бастаған  кезге  дейін  бүл  елдің  заңды  мемлекеті  болганы, 
ол  кездегі  жері  қазіргіден  әлдеқайда  үлкен  болғаны, 
онда  ешқандай  басқа  үлттың,  эсіресе,  еуропалықтардың, 
славяндардың  болмағандыгы  —  тарихи  шындық.  Тәуелсіз 
Қазақстан  Республикасының  қазіргі  аумағы,  жері  ең 
алдымен  қазақ  халқының,  республикамызды  мекендейтін 
басқа  халықтардың түрагы  ретінде  бір  күнде,  не  бір жылда 
қалыптаса  қоймағаны  кімге  де  болса  айдай  анық.  Тарихи 
ескерткіштер мен ежелгі жазба деректерге сүйенетін болсақ, 
онда осы  бір  кең байтақ далада  сонау  көне заманнан  бастап 
жергілікті  байыргы  тайпалар  мен  тайпалы қ  одақтардың 
өмір  сүріп,  тіршілік  еткеніне  көз  жеткіземіз.
Бұл  аймақта  оның  табиғаты  мен  ауа  райының 
ерекшеліктеріне  қарай  негізінен  көшпелі  жэне  жартылай 
көшпелі 
мал 
шаруашылыгы 
дамып, 
бірте-бірте 
шаруашылықтың  негізгі  түріне  айналды.  Соның  әсерімен

қазіргі 
қазақтардың 
арғы 
ата-бабаларының 
өзіндік 
ерекшелігі  бар  материалдық жэне  рухани  тұрмыс-тірш ілігі 
де  қалыптасқанын  көреміз.  Бірақ,  бұл  халықты ң  арғы  ата- 
бабалары  тек  көшпелі  мал  шарушылығымен  айналысуды 
ғана  білді  деген  сөз  емес.  Олар  егін  шарушылығында  да, 
қолөнерде  де  ешкімнен  қалыспаған.  Көне  заманнан  бері 
бұл  аумақта  сауда-саттық  пен  тауар  айырбасының  кеңінен
дамығаны  осыны  анық дәлелдейді.
ХУ-ХУІІ  ғасырлардағы  Қазақ  хандығының  аумағы
қазіргі  Қазақстанның  алып  жатқан  аумағымен  шамалас
болатын.  Қазақ  хандығы  ұзақ  уақыт  бойы  көршілеріне
жүргізген  жорықтарының  нәтижесінде  бірте-бірте  нығая
түсіп,  өзінің  шекарасын  қорғай  отырып,  оның  шеңберін
кеңейтіп,  халықаралық  аренада  өзінің  дербес  мемлекет
екенін  таныта  білді  деп  көрсетеді  Б.Кэрібай  [3,  18  б.].
Қазақ 
хандығы 
өзінің 
байырғы 
түркі 
тектес
этностық  құрамы  ежелден  мекендеген  аумақты  сыртқы
басқыншылардың  шабуылдарынан  ақ  білектің  күшімен,  ақ
найзаның  үш ымен  жанын  сала,  қанын  төге  жүріп  қоргап
қалумен  болды.  XVII  ғасырдың  аяғы  мен  XVIII  ғасырдың
бірінші жартысында қазақ х ал қ ы ж о ң ғар  басқынш ыларының
күшті агрессиясына карсы жанын сала ерлікпен  күресті деп
көрсетеді  С.Кляшторный  мен  Т.Сұлтанов  [4,  7-8  б.].  Соның
нәтижесінде  өзінің  қазіргі  аумақтық  тұтастығын  сақтап
қалып,  одан  эрі  нығайта  түсті.
Бірақ, 
кең-байтақ  қазақ  жеріне  қызығып, 
көз
алартушылар  аз  болған  жоқ.  Орыс  мемлекетінің  нығаюы, 
оның 
әлеуметтік-экономикалық 
жағдайының 
артуы 
жэне 
халықаралық 
қатынастардың 
жақсаруы 
оның 
көрші 
мемлекеттерге, 
әсіресе 
Қазақстан 
жерлеріне 
қызығушыл ығын 
тудырды. 
Қазақстанның 
кең-байтақ 
жері 
орыс 
мемлекеті 
үшін 
шығыс, 
Оңтүстік 
Азия 
мемлекеттерімен  байланыста  көпір  ретінде  қажет  болды. 
Осы  кездегі  Қазақстанға жоңғарлардың үздіксіз жорықтары 
қазақ 
халқын 
күйзеліске 
ұшыратты. 
Жоңғарлармен 
салыстырғанда  эскері  аз,  қару-жарағы  әлсіз  болған  қазақ 
жауынгерлері,  орыс  мемлекетінен  көмек  сұрауға  мэжбүр 
болды.  Осы  мақсатпен  Қазақ  хандығының  елшілері  Ресей 
патшасынан  эскери  көмек  сұрап,  бірнеше  дүркін  Ресей 
жерінде  болғандары  тарихи  деректерден  мэлім.  Бірақ, 
көмек бірден бола қойған жоқ. Ресей екі арадағы шиеленісті
ҚЛЗАКСТЛН РЕСПУНЛИКАСЫНЫҢ М ЕМЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
8

одан  әрі  терендете  түсіп,  қазақ  халқын  одан  әрі  элсірету 
мақсатында  екі  арадағы  отты  одан  эрі  үрлеп  жалындата 
түскенін  сол  кездегі  Ресейдің  жүргізген  саясатынан 
байқаймызД
Оны 
Ресей  патшалығының  Жоңғарияға  эскери 
зеңбіректерді  сатқанынан  анық көреміз.  Қазақ хандарының 
Ресейден  эскери  көмек  сүрауы,  Ресей  патшалығы  үшін 
таптырмас  пайда  болатын,  яғни,  оның  көздеген  мүддесі 
үшін тамаша идея болды.  1731 жылы Кіші жүз қазақтарының 
Ресей  патшалығының  қол  астына  өтуінен  б астап ,/Р есей  
империясыҚазақстанныңСолтүстік, Батысаймақтарындағы
шүраилы  жерлер  мен  жаиылымдарда,  өзен  ооиларында 
бекіністер  салып,  өз  иеліктерін  орната  бастады  [5,  11  б.]. 
Бүл  эрекеттің  барлығы  үйымдасқан,  жоспарланған  түрде 
жүргізілді.  Бекіністердің  салынуы  екі  елдің  арасындағы 
шекаралардың  бүзылуына  әкеп  соқты.  Ресей  империясы 
бірте-бірте  Кіші  жүз  қазақтарының  жерлерінен  Орта,  Үлы
жүз  жерлеріне  қараи  жылжып,  онда  өз  әскери  оекіністерін 
салып,  Қазақстанды  толық  отарлауға  көшкен  болатын.,
Орыстардың  Сібірді  жаулап  алуына  байланысты 
1711  жылы  Ертіс  жағасындағы  Бөтен,  Пустынный  деген 
елді 
мекендерден 
батысқа 
қарай  Большерецк, 
Абат, 
Қайдауыл  Қосқарағай  елді  мекендері  аркылы  бір  шеті  Ор 
шебімен  жалғасатын  сызық  жүргізіледі.  Сонымен  қатар, 
бекіністер  салу  арқылы  қазақтар  мен  башқүрттарды  бір- 
бірінен  оқшаулау,  қазақтың  өзен  бойындағы  шүрайлы 
жерлерін басып  алу  максатында қазақтар өзен жағалауында 
малдарын  жаймасын  деген  патшаның  жарлығы  шықты  [6, 
12  6 .].
1745 жылы Сібір шекара шептерін басқаруға генерал 
Киндерман келді. Жоңғарлардың  1742 жылы  қазақ даласына 
қайта  шабуылынан  соң  Сібірге  де  қауіп  төндірер  ме  деген 
оймен  Киндерман  бүрынгы  “Старо  Ишимская”  шебінің  кей 
түсында  50,  кей  түсында  200  шақырым  оңтүстікке  қарай 
жылжытып,  жаңа  шеп  қүрып  алуды  ұсынады.  Мүны  Сенат 
қолдағаннан  кейін,  ол  шеп  бүрынғы  Қамысты  өзенінен 
қалған  үздіктері-ащы  көлдер  тізбегін  бойлай  Ертіске 
барып  тіркемек  болды.  Орысша  мүны  “ Горькая  ли н и я” 
(“ Ащылы  өзен”)  деп  атады.  Бүл  шекараның  Есіл  өзенімен 
киылысатын  түсында,  Қызылжар деген  жерге  1752  жылдан 
бастап  бас  бекініс  сала  бастайды  да,  оған  Петр  мен  Павл
9

эулиелердің  атын  қояды  [7,  32  б.].
Қазақ елін отарлауда Ресей империясы  казачествоны
негізгі  соққы  беретін  күш  ретінде  пайдаланды.  XVIII 
ғасырдың  бірінші  жартысында  Жайық  казачествосының 
шекара шебі Гурьев (қазіргі Атырау) қаласынан бастап Орал 
өзенінің  бойындағы  толып  жатқан  бекіністер  арқылы  өтіп, 
Алабота  (Солтүстік  Қазақстан  облысы)  отряды  орналасқан 
жерге дейін созылды. Алаботадан Ш ығысқа қарай Орынбор 
казачествосының  шекара  шебі,  ал  оның  шығысына  қарай 
шығыс  бойлықтың  83-ші  градусындағы  «Сибирский» 
поселкесінен  бастап  Омбы  казачествосының  шекара  шебі 
жалғасып  жатты.  Соңғысы  Омбыға  жетіп^  одан  соң  Ертіс 
өзенінің  бойымен  оңтүстік-ш ығысқа  қарай  күрт  бүрылып, 
алты географиялық ендікті басып өтіп, Қытаймен шекаралас 
аймақта  қазақтар  көшіп-қонып  жүретін  Бүқтырма  өзеніне 
дейін  жетті.  Осылайша  Ресей  империясы  Қазақстанды 
солтүстік-батысынан, 
солтүстігінен 
және 
шығысынан
осылай  қүрсауды  шеңберге  алды.  Ал  XIX  ғасырдың  орта 
кезінде  Сырдария  мен  Жетісу  казачестволарының  шекара 
шептері  қүрылған  кезде,  Қазақстан  төрт  жағынан  бірдей 
темір  тордың  қоршауында  қалған  сияқты  болды.
Ресей  империясы  XIX  ғасырдан  қазақ  жерлерін 
отарлауын  одан  әрі  күшейте  түсті.  Патша  үкіметі  қазақ 
халқын  территориялық  басқару  үшін  Орта  жүзде  округтер, 
Кіші жүзде әкімшілік аудандар — қашықтықтар (ди-станция, 
екі  қамал  арасындағы  жерлер)  деп  аталатын  жүйені  ойлап
т а п т ы .4
1818  жылы  Орта  жүздің  ханы  Уәли  дүние  салған 
соң,  патша  үкіметі  хандық  институтының  күні  өткен  деп, 
даланы  басқарудың  жаңа  түрін  енгізді  [8,  110  б.].
1822  жылы 
22  маусымда  Сібір  губерниялары 
басқармасы  енгізіліп,  соған  сәйкес  Батыс  Сібір  жэне 
Шығыс  бөліктерге  бөлінді.  Біріншісіне  Тобыл  және  Томск 
губерниялары  мен  Омбы  облысы  кірді.  Батыс  Сібірдің 
генерал-губернаторы 
мен 
оның  жанындағы 
Кеңестен 
құрылған  Бас  басқармасы  Тобылда  орналасты.  Орта  жүз 
қазақтары  Омбы  облысының  құрамына  қосылып,  осы 
уақыттан  бастап  оларды  басқа  қазақтардан  ажырату  үшін
Сібір  қазақтары  деп  аталатын  болды.
Омбы 
облысы 
ерекше 
ережелер 
бойынша 
белгіленген  ішкі  (Омбы,  Петропавл,  Семей,  Өскемен)
ҚЛЗАҚСТЛН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМ ЛЕКЕТТІК ШЕКАРАСЫ
1 0

жэне  сыртқы  округтерге  бөлінді.  Ішкі  округтер  негізінен 
Ертістің сол жағалауындағы және Горький  бекінісі  шебінен 
солтүстік  беткейдегі  жерлерді,  ал  сыртқы  округтер  (“ Шеп 
сыртындағы”)  Ертістің  батыс  жағындағы  жэне  Горький 
шебінің  оңтүстігіндегі  жерлерді  қамтып,  қазақ  даласына 
терендеп  ене  түсті.
Бүл жаңа басқару жүйесі қазақжерлерін отаршыларға 
алып  беру  жолындағы  жаңа  қадам  болды  және  маусымға 
қарай  жайылымдықтарды  ауыстырып  отырудың  көші-қон 
жолдарын бүзды, яғни көптеген қазақ қауымдары-ның Ертіс 
өзенінің  оң  жағалауларындағы,  Ешім  бойының  солтүстік 
бөлігіндегі  дәстүрлі  жазғы  жайылымдықтарынан  айырды. 
Бүл жерде Сібір жэне кейінірек  1867 жылы қүрылған Жетісу 
қазақ  әскерлерін  орналастыру  үшін  ең  тандаулы  5  000  000 
десятина  егістік  жэне  шабындык  жерлер  орман-тоғайымен 
қоса  тартып  алынды  деп  көрсетеді  С.М эшімбаев  [6,  107 
б.].
Сыртқы  округтерді  қүрған  ерекше  ережелер  1822 
жылы  22  шілдеде  қабылданып,  «Сібір  қазақтары  туралы 
жаргы  енгізілді».  Бүл  жарғы  бойынша  Сібір  қазақтарының 
жері 
шептер 
бойынша 
қүрылған 
Омбы 
облысының 
округтерін  қүрады.  Қазақ,  жерлерін  одан  эрі  отарлап, 
басқаруға  тиімді  болу  үшін  патша  үкіметі  1854,  1867-1868 
жылдары  жаңа  ережелер  қабылдап.  Қазақстан  жерінде 
бірнеше облыстар мен аймақтар қүрылды.  Ресей империясы 
бүл  аймақтарда  өзінің  әкімшілік-саяси  билігін  орнатып, 
қазақ  жерлерін  Ресей  үкіметінің  жерлері  деп  жариялады. 
XIX  ғасырда  ¥ л ы   жүз  қазақтары  Жетісу  облысын  жэне 
Сырдария облысының Шымкент пен Алматы уездерін; Орта 
жүз  қазақтары  — Ақмола  жэне  Семей  облыстарын,  Торғай 
жэне Жетісу облыстарының бірқатар аймақтарын;  Кіші  жүз 
қазақтары -  Орал жэне  Торгай облыстарын,  Каспий  сыртқы 
облысының  М аңғышлақ  уезін,  Бөкей  ордасын,  Сырдария 
облысының  Қазалы  және  Перовск  уездерін  қүрады  [9].
1886  жылы  2  маусымда  «Түркістан  өлкесін  басқару 
және  онда  жер-салық  өзгерістерін  енгізу  туралы»,  ал 
1891  жылы  25  наурызда  «Ақмола,  Семей,  Жетісу,  Орал, 
жэне  Торғай  облыстарын  басқару  туралы»  ережелер 
бекітілді  [10].  Жаңа  ережелерге  сәйкес  бірқатар  әкімшілік- 
территориялық  өзгерістер  орын  алып,  шекаралар  мэселесі 
де  біраз  өзгерсіке  түсті.  Бүрынгы  оңтүстік  аймаққа  жаңа

аудандар  қосылып,  басқару  жүйесі  қайта  өзгертілді.
1917  жылғы  ақпан  төңкерісінен  кейін  Қазақстанда 
ірі-ірі  тарихи  оқиғалар  болғаны  баршаға  аян.  1917  жылы 
шілде айы ндаО ры нбор қаласында өткен Жалпы қазақтардың 
бірінші  съезі  Ресей  құрамында  ұлтты қ  автономия  құру 
идеясын  күн тәртібіне  қойып,  оның демократиялық жолмен 
шешілуіне  бағыт-бағдар  іздеді.  Құрылтай  нәтижесінде 
Ә.Бокейхан бастаған зиялылар тобы ұлттық-демократиялық 
мақсаттарды  көздейтін  «Алаш»  партиясын құрады.  «Алаш» 
партиясы  бірден  елдің  қоғамдық-саяси  өміріне  араласып, 
қазақ,  халқының ұлттық  мүддесін  қорғай  бастады.  «Алаш» 
партиясының сол  кезде  көздеген  негізгі үш ұлттық мақсаты 
-   қазақ  халқын  отарлық  езгіден  құтқару,  тарихи  жаңа 
кезеңде  қазақ  мемлекеттілігін  қалпына  келтіру  жэне  қазақ 
қоғамын  өркениетті  елдер  қатарына  қосу  болды.  Міне, 
осыған  байланысты  Алаш  зиялылары  1917  жылы  қазан 
айының  8-17  жұлдызы  аралығында  Томск  қаласында  өткен 
1  Сібір  облыстық  съезіне  қатысады.  Съезге  қатысудағы 
негізгі  мақсаттары  — демократиялық  жолмен  Қазақстанды 
тәуелсіз  мемлекет  деңгейіне  көтеру.  Ш ындығында,  бұл  м 
сол  кезеңде  жүзеге  асуы  өте  қиын  үлкен  шаруа  еді.
Екі  ғасырдан  астам  уақыт  бойы  жүргізілген  отарлау
саясатының  салдарынан  ұлан-байтақ  жеріміз  тұс-тұстан 
бөлікке  түсіп,  қазақ  атының  қасақана  бұрмаланып  қырғыз