-тарау. Адамның жаман әдеттері мен физикалық белсенділігі

2.1. Темекі шегудің және алкогольдің зиянды әсері

Ең зияндылары темекі шегу мен алкогольді теріс пайдалану. Бұл әдеттер адам өмірін бұзатын жаман қасиеттерге айналуы мүмкін.

Жүрек-қан тамырлары жүйесінің ауруларын тудыратын қауіп факторлары деп аталатындардың ішінде әлемдегі жетекші кардиологтар темекі шегуге үшінші немесе төртінші орын береді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының сараптамалық комитеті статистикалық мәліметтерге сүйене отырып, темекі шегудің салдарынан адамның өмір сүру ұзақтығының қаншалықты қысқаратынын анықтауға болатын кесте жасады. Осы кестеге сәйкес, күніне 9-ға дейін темекі тартатын 20-25 жастағы адам өмірін 4,6 жылға қысқартады, ал 10-19 темекіні 5,5 жылға қысқартады.

Бұл сандарды темекі шегушілердің ағзасында болатын құбылыстармен түсіндіруге болады. Қазіргі уақытта темекі түтінінің құрамына кіретін 30 улы химикаттар оқшауланған. Олардың ішінде никотин, көміртек оксиді немесе көміртек оксиді, канцерогенді заттар ең күшті.

Көбінесе темекі түтінінің зиянды әсері никотинмен байланысты. Ол қанға 20 с ішінде енеді, орталық және перифериялық жүйке жүйелеріне белсенді әсер етеді. Темекі тартатын адамда алғашқы минуттарда ми тамырлары біраз кеңейеді, нәтижесінде қысқа уақыт ішінде ақыл-ой өнімділігі жақсарады. Бірақ көп ұзамай мидың қан тамырлары тарылып, психикалық белсенділіктің сапасы нашарлап, темекіге деген қажеттілік қайтадан пайда болады. Ұзақ уақыт бойы темекі шегетін адамдарда ми тамырларының созылмалы спазмодикалық құбылыстары байқалады. Сонымен қатар, никотин синапстарға кері әсер етеді, олар жүйке импульстарын бір нейроннан екінші нейронға жібереді. Осыған байланысты жүйке жүйесінің өткізгіштігі төмендейді.

Никотин ішкі секреция бездеріне, әсіресе бүйрек үсті бездеріне кері әсер етеді. Олар адреналин гормонын әдеттегіден көп бөле бастайды, оның артық мөлшері тамырдың тарылуын, қан қысымының жоғарылауын және жүрек ырғағының бұзылуын тудырады.­

Никотиннің әсерінен жүрек бұлшықетінің майлы дегенерациясы жиі пайда болады. Никотин, гипоталамусты ынталандырып, вазопрессин гормонының бөлінуін күшейтеді, бұл жүрек тамырларының спазмын тудырады. Нәтижесінде оның жұмысы нашарлайды.­

Никотиннің тыныс алу жүйесіне де зияны бар. Бронхтың шырышты қабығымен байланыста болған кезде ол қорғаныш функцияларын басады, оттегінің өкпе альвеолаларына жетуін азайтады.

Никотин ас қорыту жолдарының шырышты қабатына да зиянды әсер етеді. Ауыз қуысына енгенде, ол қызыл иекті босатады, тіс эмальын зақымдайды және кариестің дамуына қауіп төндіреді.

Денсаулыққа қауіпті және көміртегі тотығы немесе көміртегі тотығы. Холестеролды қан тамырларының қабырғаларында тұндыруды күшейту, олардағы склеротикалық өзгерістердің тезірек дамуына ықпал етеді. Қанда көміртегі оксиді гемоглобинмен қосылып, карбоксигемоглобин түзеді, ол ұлпаларға оттек бере алмайды. Нәтижесінде темекі шегушілерде барлық дене жасушаларының оттегімен қамтамасыз етілуі нашарлайды.

Темекі шегуді теріс пайдаланатын адамдар темекі шекпейтіндерге қарағанда әлдеқайда жиі жүректің ишемиялық ауруымен ауырады. Миокард инфарктісінен болатын өлім темекі шекпейтіндерге қарағанда темекі шегушілер арасында 5 есе жиі кездеседі. Сонымен қатар, салыстырмалы түрде жас жастағы инфаркт тек темекі шегушілерде болады.

Темекі шегу тұрақты дене шынықтырумен және спортпен үйлеспейді, өйткені бұлшықет жүктемесі темекі шегудің ағзаға теріс әсерін күшейтеді. Темекі шегетін спортшыға асқын кернеудің, шектен тыс жаттығулардың, жаттығудан кейін қалпына келтіру процестерінің баяу жүруінің жылдам дамуы қаупі төніп тұр. Жаңа моториканың дамуы нашарлайды, ал жылдамдық төмендейтін физикалық сапа.

Темекі шегуден бас тарту әдістері бүкіл әлемде белсенді дамып келеді. Топтық психотерапия, дәрігермен консультациялар қолданылады, жаңа дәрі-дәрмектер жасалуда, никотинге қарсы сағыз және т.с.с. Алайда, өз еркіңізді бұрап, пікірталастың пайдасыздығы мен зияндылығына сендіріп, темекі шегуді үзілді-кесілді тоқтату өте дұрыс. Темекі шегуді тоқтатқаннан кейін 8-10 күн өткеннен кейін ең қатты темекі шегетін адам денсаулықты қалыпқа келтіреді, тиімділікті жоғарылатады.

Денсаулыққа одан да көп зиянды алкогольді кез-келген түрде (арақ, шарап, сыра және т.б.) қолданудан болады. Адамның биологиялық табиғатына жағымсыз әсер етумен қатар, оның әлеуметтік мәніне қатты әсер етеді. Алкогольдік сусындарды үнемі қолданған кезде тұлғаның деградациясы орын алады, ресми позиция жоғалады, отбасы бұзылады. Алкогольдің организмге физиологиялық әсерін қарастырыңыз. Қанға түскеннен кейін, ол миға әсер етеді және көпшіліктің көңіл-күйін, қарым-қатынасқа деген құштарлығын және босаңсуды тудырады. Бұл жастардың алкогольдік ішімдіктерді ішуінің бір себебі.

Алкогольді қабылдаған кезде қабылдау, мидың қозғалыс орталықтарының және тепе-теңдік органдарының қызметі бұзылады. Алғашқы инстинкттер бақылаудан шығады. Бұл ашуланшақтықтың, агрессияның артуын түсіндіре алады.

Алкогольге ең сезімтал ми. Нәтижесінде орталық жүйке жүйесінің қызметі бұзылады. Алкогольдік сусындарды үнемі ішетін адамда ми тінінің оның тамақтануының негізгі көзі - глюкозаны ассимиляциялау қабілеті күрт төмендейді. Алкоголь ойлау қабілетінің нашарлауына, есте сақтау мен ойлау сапасының төмендеуіне ықпал ететіндігі дәлелденді. Дене өнімділігі мен бұлшықет күші де төмендейді, қозғалыс дағдылары мен қабілеттері бұзылады.

Алкоголь медулла облонгата вазомоторлы орталығының ұзақ қозу жағдайына әкеледі. Қан тамырларының спазмы бар, олардың қабырғаларында алмасу бұзылған. Мұндай құбылыстар қан қысымының жоғарылауын, сонымен қатар бірқатар атеросклеротикалық өзгерістерді тудырады. Сонымен қатар, қызыл қан жасушалары - эритроциттер - капиллярларда жабысып қалады, бұл капиллярлардың бұзылуына, көптеген ұсақ тамырлардың бітелуіне әкеледі.­

Алкоголь ішкі органдардың құрамындағы майлы заттарға әсер етеді. Липидтер алкогольде жақсы еру қабілетіне ие, нәтижесінде үнемі алкогольдік ішімдіктер ішетін адамдағы осы органдардың жасушалары біртіндеп жойылады. Кейде ауыр ауру - өліммен аяқталатын бауыр циррозы дамуы мүмкін.­

Алкоголь жыныстық бездердің қызметін бұзуы мүмкін, ұрпақтарына зиянды әсер етеді: маскүнемдерден туылған балалар көбінесе ақыл-есі кем болып келеді.

Көптеген адамдар алкогольдік сусындардың жиі қолданылуына байланысты ас қорыту жүйесінің ауруларын дамытады. Алкогольдің асқазанға, содан кейін ішекке түсуі ас қорытуды нашарлатады және асқазан сөлінің құрамын өзгертеді. Асқазанда ішетін адамдарда әдетте шырыштың мөлшері жоғарылайды. Ол тағамды қоршап, оның қалыпты ас қорытуына кедергі келтіреді.

Алкоголь - салауатты өмір салтының ең қауіпті жауы. Оны қолдану жаттығулармен үйлеспейді. Арнайы зерттеулер келесі күні алкогольдің аз дозасын қабылдағаннан кейін физикалық өнімділіктің төмендеуін көрсетті. Алкогольдік масаңдық физикалық белсенділікпен бірге қауіпті болып саналады: организмде ең маңызды микроэлементтердің тепе-теңдігі күрт бұзылады.

Адам тұлғасының біртіндеп деградациясы байқалады. Оның себептері - шектеулі мүдделер, әлсіздік, сондай-ақ айналасындағы адамдардың немқұрайлылығы.Мұндай адамдар үшін өз еріктерін қосу, осы зиянды, мүгедек әдетімен батыл күресу өте маңызды.

Өндірісті кешенді механикаландыру мен автоматтандырудың үнемі өсуі, тұтынушыларға қызмет көрсету сферасының кеңеюі, көлік жүйесінің дамуы адам өміріндегі бұлшықет кернеуінің үнемі төмендеуін анықтайды. Дәрігерлердің айтуынша, физикалық белсенділіктің төмендігі немесе гипокинезия тұрғындардың аурушаңдығының жоғарылауына ықпал етеді.

Қазіргі қоғамда, әсіресе қалалық өмірде адам іс жүзінде физикалық күштен босатылған. Нәтижесінде дененің бұлшықет жүйесі толық қуатында жұмыс істемейді. Бұл басқа жүйелерге де зиянды.

Адамға төсек демалысында ұзақ уақыт әсер ету. Бұл жағдайда көптеген жағдайларда жүрек бұлшықетінің деградациясы, жүрек аритмиясы, қан айналымының бұзылуы және жасушаларда пластикалық метаболизм орын алды. Сондай-ақ, декальцификация анықталды, яғни кальцийдің сүйектен қанға кетуі. Бұл тамырлардағы склеротикалық құбылыстарды күшейтеді.

Қарқынды психикалық жұмыс кезінде қаңқа бұлшықеттері еріксіз жиырылатыны эксперименталды түрде дәлелденді. Бұл мидың субкортикалық жүйке құрылымдарын энергиямен «қайта зарядтайды». Олар өз кезегінде ақыл-ой әрекетін жүзеге асыратын ми қыртысын белсендіреді. Сондықтан бұлшықеттерді ми аккумуляторлары деп атауға болады. [бес; 366]

Сонымен бірге үлкен бұлшықет топтарының күшті және ұзаққа созылған кернеуімен ми бұлшықет рецепторларынан оған импульстардың көп түсуіне байланысты нашар жұмыс істей бастайды. Сондықтан, ақыл-ой жұмысы барысында бұлшықеттерді мезгіл-мезгіл босаңсу қажет, бұл мидың жұмысын белсендіреді. Демек, физикалық жаттығулардың ақыл-ой өнімділігін арттырудағы рөлі бізге айқын болады.

Бұлшықеттің оңтайлы белсенділігі денсаулықты нығайтудың және өмір сүру ұзақтығын арттырудың маңызды факторы болып табылады.

Адамның үнемі төмен қозғалтқыш белсенділігі белоктың ыдырауымен бірге жүреді. Бұлшықеттер қатпарлы болып, майлар дене тіндерінде жиналады. Тыныс алу жүйесінің қызметі де нашарлайды: тыныс алу жиілеп, таяз болады. Мұның бәрі бронх демікпесінің, өкпе эмфиземасының дамуына ықпал етеді. Гипокинезия ас қорыту жүйесін бұзады; ішек моторикасы нашарлайды, онда микроорганизмдердің зиянды түрлері белсендіріледі.