С. Б. Балшыкеев
жүктеу/скачать 1,13 Mb. Pdf көрінісі
|
| Зейдиттер
– негізін салушы имам Хусейннің немересі – Зейдтің есімімен аталған. VIII ғ. пайда болды. Ӛзінің ілімінде Қҧранның алдын ала белгілемейтін қасиеті бар – адамның әрекеті мен ӛмірі, оның қҧтқарылуы мен айыпталуы Қҧдайдың шексіз еркіне байланысты шығармасы болып табылады деген идеясын баяндайды. Зейдиттер алғашқы ҥш халифтердің заңдылығын мойындайды, олардың пікірінше, басқа кейінгі имамдар Әли әулиетінен шығуы қажет. Имаматтың қҧдайшыл табиғатынан бас тартады, имамдарды Әли әулиетінен сайлауды жақтайды. Олар Иеменде, Сауд Арабиясында, Иранда, Пәкістанда және т.б. жерлерде ӛмір сҥреді. Друздар . Шиизмнің тармағы ретінде XI ғасырда пайда болды. Ӛзінің атауы ҥшін негізін салушы Даразиге алғыстарын білдіруі қажет. Алланың бір екенін мойындай отырып, ол адамға айнала алады деп есептеген. Олардың пікірінше, Қҧдай адамдарға мысыр халифі әл-Хәкім бейнесінде келді. Друздардың исмаилиттердегідей «ішкі» және «сыртқы» мазмҧндары қамтылған. Друздар қауымдастығы ҧсынылған (уккаль) және ҧсынылмаған (джуххаль) болып бӛлінеді. Тек ҧсынылғандар ғана Қҧранға тҥсініктеме 96 беруге және діни рәсімдерді ӛткізуге қҧқылы. Олар Ливан мен Сирияның таулы аймақтарында ӛмір сҥреді. Ислам тармақтарының қысқаша тізімінің кӛрсеткіші бойынша, бҧл дін христиан дініндегідей тҧтастықтан алшақ. XIX ғасырда суннизмде де, шиизмде де жаңа тармақтар пайда бола бастады. Олар туралы кейінірек баяндаймыз, аз қазір ислам ойының суфизм сияқты бағытын қарастыру қажет. Сопылық (арабша - жүн) – суфияда, «жҥннен тігілген жамылғы киген адамдар» захедтер – неке қиюдан бас тартқан және рухани жаттығулармен айналысқан ең алғаш ислам дінінің тақуаларының ізбасарлары болып табылады. Сопылар ӛз ӛмірлерінің мәні ретінде Қҧдайды тануды, оған жақындасу және Қҧдаймен байланысу деп таныды. Сопылардың тарихы зор және кӛптеген мектептері бар. Сопылықтың классиктері - әл-Ғазали, әл- Араби, Саади, Руми, Хафиз, Ниязи, низами, Фирдоуси, Омар Хайям, Джами, Насими, Қожа Ахмет Йассау болып табылады. Олардың кӛпшілігіне пантеизм, оның қҧдаймен бірігуі тән. Сопылар қоғамы мен бауырластығы ешбір ислам билеушілеріне бағынбаған және кейде әскери орден (Кавказдағы ) ҥлгісін қабылдай отырып, ӛздігінен әрекет еткен. Сопылар рухани ӛмірге зор әсер етті және билеушілер оны қабылдамаған. Бҧл тақуалар, мистиктер, дінге табынушылар Алладан басқа ешкімнен және еш нәрседен қорықпаған, сән- салтанатты, мешкейлікті, бос сенделіс ӛмірді айыптаған және сондықтан да, оларды халық сыйлаған. Қазіргі заманғы сопылық ислам философиясы бола тҧра, индуизмнің, буддизм және христиан дінінен кейбір кезеңдерін енгізген. Сопылықта ӛзін- ӛзі тануға баса назар аударылады: кімде-кім ӛзін-ӛзі таныса, сол Қҧдайды да таниды. Қҧдай туралы теориялық білім адамға бейбіт ӛмір мен тыныштық бермейді, алайда, адам ӛзін Қҧдай санап, ішкі жан дҥниесінің тыныштығын ҧялата алады. Сопылар ӛздерінің атауларының «сопы» (таза) терминінен шыққан деп есептейді, сондықтан да, ӛздерін надандық пен екіжҥзділіктен, догматизмнен, эгоизм мен фанатизмнен, касталық, нәсілдік, діни айырмашылықтан алшақ деп есептейді. Сопылардың ойынша, Қҧдайға апарар ҥш жол бар. Біріншісі – бҧл надандық пен соқырлық жолы. Адам бҧл жолда сезімдерді басшылыққа алады және адамгершіліктің не екенін білмейді. Ол ӛзіне тозақ қҧрады және сол тозақта ӛмір сҥреді. Екінші жол – діншілдік пен сҥйіспеншілік жолы. Бҧл жолда адам Қҧдайдың адамгершілік туралы ӛсиеттерін басшылыққа алады, олардан еш жағдайда бас тартпайды. Ҥшінші жол – даналық жолы, кӛпшілігі бҧл жолға тҥсе бермейді. Алайда, осылар ӛзінің тәнін, сезімі мен ойларын басқара отырып, ӛмірдегі ауыспалы жағдайлары мен қиыншылықтарына қарамастан, рухани байлыққа жетеді. Бҧл рахатты «мәңгілік теңізге батқанынша» сезінеді. |