С. Г. Тажбаева Редакция алқасы
жүктеу/скачать 7,04 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түйін сөздер: қобыз,Молықбай қобызшы,шығармашылық, поэма, Жетісу.
Қазақстан «Республикасының этникалық-м`дени білім тұжырымдамасында Білім берудің маңыз- ды мақсаты адамды `деттегі үйреншікті сана-сезім шеңберінен алып шығып,м`дениеттің биік дең- гейіне көтеру»-деп білімгерлердің көркемдік талғамын өнер қайраткерлері мұралары арқылы өрке- ниетті м`дениетке жеткізу көзделеді[1].Қазақстан Республикасының т`уелсіздік статусын алуы қоғам өмірі мен `леуметтік-экономикалық дамуына үлкен өзгерістер `келу мен қатар ғылым мен білім саласына жаңа талаптар қойып отырғандықтан,педагогика ғылымы м`селелерінің ішінде білім мазмұнының ғылыми-теориялық негіздерін жасау маңызды орын алады. Осыған орай білімгерлердің білім деңгейі ж`не т`рбиелік сипаты`лемдік м`дениетке с`йкес келуі қажет.Қазақстан Республикасының 2030-ға дейінгі стратегиясында еліміздің азаматтарын белгіленген басымдылықтарды орындап шығуға даярлау бүгінгі күннің өзекті м`селесі болып отыр.Осыған орай кейінгі кезде білім берудің жаңа тұжырымдамалары қабылданып, т`рбиелеудің бағдарламасы белгі- ленді.Осыларды негізге ала отырып, мектеп ж`не басқа да оқу – т`рбие мекемелерінде оқытуды ұйымдастырудың т`сілдерін қолдану, т`рбиелеу технологиясын модернизациялау қолға алынуда. Жастарға рухани-м`дени т`рбие берудегі эстетикалық т`рбиенің құрамдас бөлігі ретінде білімгер- лерге өнер туралы п`ндерді оқыту арқылы жастардың музыкалық эстетикалық көзқарасын,оның қазақ халқының руханид`стүрін жандандырып,бүгінгі өмір талаптарына сай жүйелеп, оқу орында- рында оқу-т`рбие роцесінде ендіру көкейкестілігімен сипатталады. Бүгінгі білімгерлердің алдына қойылып отырған міндеттер жастарға ұрпаққа идеялық саяси, еңбек, адамгершілік ж`не музыкалық – көркемдік сана – сезімінің сапасын арттыру. Білімгерлерге музыкалық білім беру мен көркемдік т`рбиені халықтың, ұлттың, м`дени мұрасымен байланыстыра отырып, айтарлықтай жақсарту міндет. dсемдік сезімін дамыту, көркемдік талғамын т`рбиелеу, өнер шығармаларын сүйіп, туған табиғатын оның байлығын қастерлеп, бағалай білуге қабілеттерін қалыптастыру қажет еді. Осыған орай, жоғары оқу орындары т`жірибесіне ж`не психологиялық-педагогикалық `дебиет- терге жасаған талдау оқыту теориясы мен практикасының педагогиканың өткендегі мұрасын жан- жақты зерттеп, оқу-т`рбие үрдісінде пайдалануды қажет еді. Сондықтан да білімгерлердің оқу-т`рбие үрдісінде Жетісу қобызшысы Молықбай ата шығарма- лары арқылы эстетикалық т`рбиеде енгізу қажет. Қазақстанда осы саладағы тарихи т`жірибе келесі ғалымдардың еңбектерінде зерттелген, олар: Т.Т.Т`жібаевтың, Қ.Б. Бержановтың, А.І. Сембаевтың. Қ.Б.Жарықбаевтың, А.Ұзақбаеваның. Р.Қ.Дүйсембінованың, Б.Махметованың, М. Төлебаеваның, А.К. Көбесовтың, А.Н. Ильясованың, Қ.Шалғынбаеваның, М.М. Имангазиновтар қарастырған. Осындай ой-пікірлерінің көрнекті өкілдерінің санатына Жетісудағы қобызшы Молықбайды жатқызуға болады. Ол өнертану бағытында, өнерді дамытып, жетілуіне өзінің өмірінің соңына дейін арнады. Оның шығармалары `ртүрлі Молықбай туралы жазған мақалалар жарияланып, мұражайда сақталынып, практика жүзінде қолданылып жатыр. Сонымен қатар меңгерілмеген музыкалық эстети- калық идеялар толы көптеген еңбектерді зерттеу қажеттілігін туындатады. Жетісудың жорғасы «май- маңдаған бақайшағы», Мамай елінің, қазақтың өнердегі үздік саңлағы, қобызшы Молықбай Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2 (50), 2016 ж. 261 Байсақұлы қобызшылар Қорқыттың, Ықыластың шығармаларын орындау барысында күй `уезіндегі мағынасын `ңгіме арқылы тыңдарман қауымға жеткізе түсіндіре білген дарын иесі болған. Молықбай қобыз бен үш ішекті домбыра аспабында шебер ойнауды біркелкі меңгерген. Сағым болған Қорқыт ата, Асан-Қайғы күйлерін ұлағаттап, дамытып, насихаттаушысы ретінде білеміз. Молықбай орындаған күйлерінің мағынасын терең зерделеп, ұғынбай, философиялық мағынасын білмей, зейінімен түсініп, ойнау, мүмкін емес еді. dрбір орындаған күйлердің тарихын, мазмұнын, шығу себебін, кімнің күйі екенін `ңгімелей отырып, халық санасына ұмытылмастай етіп, зерделеп сіңірген. Еш бүкпесіз, жасырмай адал шындықпен `ділін айтып жеткізе білген. Бірақ заман мен өтіп бара жатқан уақыт б`рін де өз дегеніне көндіреді. Молықбай орындауындағы көптеген күйлер ұмыт қалған, ішінара, бірен-саран, елеулілері ғана ұрпаққа жеткен. Молықбайдың өзін қудалап, `уре-сарсаңға түсіріп, абақтыға кін`сіз қамап, азап шектіріп, ақыр аяғы «халқым» деп соққан жігерлі жүректі көз жұмдырған. Ол берілмеген, «елім» деп еңіреп өткен. Ал артына қалдырған мол мұрасынан бізге жеткені қара киелі қобызы мен он шақты ғана күйлері бар. «Ықылас», «Қара жорға», «Сылқылдақ» күйлері қазақ халқына қазір де танымал, жақсы д`ріп- теліп, жиі орындалып жүрген асыл қазыналар. Молықбай орындаған күйлерінің көптеген мазмұн- `ңгімесін Ілияс Жансүгірұлы 1927-1930 жылдары қағазға түсіріп, жазып алғанын Мейрамбай Байто- лықов, Орысбай, Жаймолда, Жанатбек, Досбайұлы ақсақалдар растайды. Ол жазылған деректер Ілиястың қолжазба архивінен табылған. Молықбай күй орындарда қобызының құлағын бес бұрып, төрт түкіріп, тоғыз толғап, жосылта «Құлақ күйімен» бастаған. Күй `уезінде ата-бабаларға сиыну, қадір тұту, д`ріптеу, ұрпақ санасып бабалар рухымен т`рбиелеу, т`лім-өнегесі мен естелік, ерлік сипаттары орын алған. «Құлақ күйі»- Молықбайды жігерлендіріп, шабыт берген. Халық көп жиналған жиындарда, тойларда, астарда Молықбайдың қобызбен орындаған күйлері «Бозінген», «Жез киік», «Ақ көбік, көк көбік», «Аққу», «Құдіреттің құсы», Ер dлінің «Дүлділі», «Қазан», «Онсан мен Орманбеттің айырылғаны», «Қорам- жанның күйі», «Желмая», «Ықыластың күйі», ал үш ішекті домбырамен орындаған күйлері «Қара жорға», «Ақсақ құлан», «Сылқылдақ»-дейді көзі көріп, естіген есті қариялар. Енді Молықбайдың көзін көріп оның орындаған күйлерінің `ңгімесін құлыққа сіңіріп, зердесіне сақтаған Д`мелі Имашқызы мен Орысбай Қалпенденов қариялардың естеліктеріне назар қоялық. Бұл екі қарияны ерекше атап отырғанымыздың себебі мен м`ні мынада Қалпендеұлы Орысбай ақсақал Молықбаймен арғы `кесі бір аталас, жақын інісі, Д`мелі Имашқызы туыстас-ағайыны, бір жағы келіні. Бұл екі қарияның айтқан деректері басқа айтушыларға қарағанда д`йекті, `мбе шындыққа жанасады. Ең м`ндісі Молықбай орындаған күйлердің `ңгіме мазмұнын Молықбайдың өз айтуында естігендіктері. Соны олар бізге былай деп жеткізеді: «Бозінген» -бұл күйді Ілияс Жансүгірұлындай ешкім түсіндірмес. Оның «Күй» поэмасын оқыған адам толық қанығады-дейді екі қария, « Жез киік» - Қорқыт атаның күйі. Күйді Қорқыт ата өзінің мінген Желмаясының жүріс бүлкіліне арнапты-деп айтқан. Қобызша Молықбайдың орындаған күйінің бір«Ақ көбік, көк көбік»-Қорқыт ата күйі. Аңызға сүйеніп қүрылған. Оқ дарымайтын, үсті темір сауыт, кісі жегіш екі қасқыр турасында. Олар ауылға жылына бір рет оралып келіп екі жас кісіден жеп кетіп орындаған көрінеді. Темір сауыт қасқыр- лардың қолтық тұсында түймедей ғана тесігі болыпты. Кісі жер мезгілінде екі қасқыр ойнақ салып, көбік шашып, құтырынады екен. Ауылдың халқы қасқырлар қынадай қырмасын деп жылына кезек- пен бір ұл, бір қызды жемтік ретінде арнайы сапы ағашына байлап қасқырларға беріп отырған. Қас- қырлар тек жастарды ғана жеп, к`рі-құртаң, шал-кемпірлерді елемеске керек. Бұл жолы кезек бір байдың жалғыз ұлы Жарболға келеді. Жемтіктің бірі-қызды ағашқа байлап, Жарболды қоса байла- мақшы болғанда: -dке байлатпа, қолымды бос қойыңдар? Қашпаймын. Мылтық беріңдер де атымды жаныма байлаңдар?-дейді дат сұрап, өтінеді жас жігіт. dкесі көпшілікке баласының тілегін, дат- өтініш орындатады. Ағашқа байлауға жемтігін көрген қасқырлар-қыңсылдап ырылдап, көбік шашып, ойнап, тістелесе оларға жақындай түседі. Шыдамаған қыз-Жарбол-ау атсаңшы?-деп жалынып жылай- ды. Екі қасқыр ойнақшып, бір-біріне түйісе бергенде Жарбол қасқырлардың қолтық тұсын д`лдеп, мылтық шүріппесін басып қалады. Оқ арланға тиіп, ашуланып, буырқанып, ызаланған ол қаншығын талап өлтіреді. Мұны Қорқыт ата ел кезіп жүріп көріп, аңыз-күй ретінде шығарғын-деген Молықбай қобызшы. Молықбайдың «Аққу» күйі-бір жұп аққу құсының тағдыры жайлы шығарған күйі. Бір аңшы қажеттігіне жаратты ма? Жоқ, байқаусызда атты ма? dйтеуір аққудың өлексесін (ұрғашы аққу) атып өлтіреді. Аққудың атасының өлексесінен айырылғандағы жоғары, төмен ұшып безілдеген зары күй |