С. Т. Дүзелбаев техникалық механика

 
242 
жəне
түзусызықты
бөлігінде
болса
, 
электровоз
қандай
уақытта
жəне
қанша
жол
жүріп
тоқтайды
? 
 
 
Шешуі
:
Электровоз
ілгерілемелі
қозғалады
, 
сондықтан
оның
ауырлық
центрінің
С
қозғалысын
қарастырамыз
. 
Ауырлық
центріне
барлық
сыртқы
күштер
түсірілген
деп
қарастырылады
. 
Қозғалтқышты
сөндіріп
, 
тежегіш
құрылғыны
қосқаннан
кейін
электровозға
үш
күш
əсер
етеді
: 

G
ауырлық
күші
, 

N
рельстің
нормаль
реакциясы
жəне

F
кедергі
күші
. 
Қозғалысты
тежеудің
басында
электровоздың
жылдамдығы
м
/
с
25
3600
1000
90
0




, 
ал
соңында
0


. 
Электровоз
қанша
жол
s
жүріп
тоқтайтынын
жəне
осы
жолды
қандай
уақытта
жүретінін
анықтау
қажет
.
Тежеу
уақытын
анықтау
үшін
қозғалыс
мөлшерінің
өзгеру
теоремасын
қолданамыз
. 
Векторларды
горизонталь
өске
проекциялаймыз
: 
0

m
Ft



. 
Осы
теңдеуді
t
бойынша
шешеміз
: 
F
m
t
0


. 
Тежеу
күші
mg
,
G
,
F
12
0
12
0


болғандықтан
, 
онда
ақырында
: 
c
,
,
,
g
,
t
2
21
81
9
25
12
0
12
0
0





. 
14.6-
сурет

 
243 
Тежеу
жолын
s
анықтауға
кинетикалық
энергияның
өзгеру
теоремасын
қолданамыз
: 
Fs
m



2
2
0

, 
мұнан
м
g
F
m
s
265
81
,
9
12
,
0
2
25
12
,
0
2
2
2
2
0
2
0









. 
Сонымен
, 
электровоз
21,2 
с
аралығында
265 
м
жол
жүріп
тоқтайды
. 
14.4-
мысал
. 
Қатты
дене
горизонтпен
0
30


бұрышын
жасайтын
көлбеу
жазықтықта
тыныштық
қалпынан


0
0


қозғалысқа
келед
i 
(14.7-
сурет
). 
Сырғанау
үйкел
i
с
i
н
i
ң
коэффициент
i 
1
0
,
f

. 
Осы
денен
i
ң
бастапқы
орнынан
2

l
м
қашықтыққа
орын
ауыстырған
кез
i
ндег
i 
жылдамдығын
анықтаңыз
. 
Шешуі
:
Кинетикалық
энергияның
өзгеру
i 
туралы
теореманы
қолданатын
болсақ
, 
A
m
m


2
2
2
0
2
1


, 
мұндағы
0
0


, 



1
.
Демек
, 





cos
f
sin
mgl
m


2
2
. 
Бұдан
нүктенің
жылдамдығын
анықтаймыз
: 




02
4
30
15
0
30
2
8
9
2
2
,
cos
,
sin
,
cos
f
sin
gl












м
/
с
. 
14.6-
мысал
.
Шкив
таспалы
беріліс
арқылы
айналмалы
қозғалысқа
келтіріледі
(14.8-
сурет
). 
Таспаның
жетекші
тарамының
тарту
күші
H
S
120
1

, 
жетектегі
тарамының
– 
H
S
50
2

. 
Шкивтің
массасы
кг
m
200

, 
диаметрі
мм
d
80

, 
подшипниктердегі
кедергі
моменті
H
м
,
M
f
2
1

. 
Біліктің
массасын
елемей
, 
шкивтің
бұрыштық
үдеуін
анықтаңыз
. 

 
244 
 
 
Шешуі
:
Айналмалы
қозғалыс
динамикасының
негізгі
теңдеуін
қолданамыз



I
M
. 
Сыртқы
күштердің
моменттерінің
қосындысын
анықтаймыз
: 
f
M
d
S
d
S
M



2
2
2
1
; 
Нм
,
,
,
,
M
6
1
2
1
2
08
0
50
2
08
0
120






. 
Біліктің
əсерін
елемей
, 
шкивтің
екпін
моментін
есептейміз
: 
2
mr
I

;
2
2
128
0
2
08
0
200
м
кг
,
,
I










. 
Шкивтің
бұрыштық
үдеуі
2
5
12
128
0
6
1
рад
/
с
,
,
,
I
M




. 
 
 
Жаттығу
 
есептері
 
1-
есеп
.
Автомобиль
орнынан
қозғалып
, 10 
с
кейін
жылдамдығын
36 
км
/
сағ
дейін
өсірді
. 
Қозғалтқыштың
F
тарту
күшін
анықтаңыз
. 
Автомобильдің
массасы
– 1500 
кг
. 
Автомобильдің
төрт
доңғалағы
– 
жетектеуші
. 
14.7-
сурет
14.8-
сурет
 

 
245 
2-
есеп
.
Массасы
кг
,
m
5
0

 
материялық
нүкте
Oy
өсінің
бойымен
2
5
t
y

заңдылығына
сəйкес
қозғалады
. 
Осы
нүктенің
с
t
2

болған
сəттегі
қозғалыс
мөлшерінің
O 
центріне
қатысты
моментінін
анықтаңыз
. 
3-
есеп
.
Массасы
кг
,
m
5
0

материялық
нүкте
AB
түзуінің
бойымен
м
/
с
2


жылдамдықпен
қозғалады
(1-
сурет
). 
Арақашықтық
м
OA
1

, 
бұрыш

30


. 
Нүктенің
қозғалыс
мөлшерінің
координаты
бас
нүктесіне
қатысты
моментін
анықтаңыз
. 
 
 
4-
есеп
.
Көлбеу
жазықтықпен
массасы
кг
m
4

жүк
бастапқы
жылдамдықсыз
төмен
түсіп
келеді
(2-
сурет
). 
Жазықтық
пен
жүк
арасындағы
сырғанаудың
үйкеліс
коэффициенті
2
0
,
f

деп
алып
, 
жүк
қозғала
бастағаннан
кейін
м
4
жол
жүрген
сəттегі
кинетикалық
энергиясын
анықтаңыз
. 
Қайталау
 
сұрақтары
: 
1. 
Қозғалыс
мөлшер
i 
дегеніміз
не
? 
2. 
Күштің
элементар
импульсі
дегенді
қалай
түсінесіз
? 
3. 
Тұрақты
күш
импульсі
дегеніміз
не
? 
4. 
Элементар
жұмыс
қалай
анықталады
? 
5. 
Күш
жұмысын
есептеу
өрнектері
қандай
? 
6. 
Күш
қуаты
туралы
баяндаңыз
. 
7. 
Материялық
нүктенің
қозғалыс
мөлшерінің
моменті
дегеніміз
не
? 
8. 
Нүктенің
қозғалыс
мөлшерінің
өзгеруі
туралы
теорема
қалай
тұжырымдалады
? 
Сақталу
заңдары
. 
9. 
Материялық
нүктенің
кинетикалық
энергиясы
дегеніміз
не
? 
1-
сурет
2-
сурет
 

 
246 
10. 
Материялық
нүктенің
кинетикалық
энергиясының
өзгеру
i 
туралы
теорема
қалай
өрнектеледі
? 
Сақталу
заңдары
. 
11. 
Абсолюттік
қатты
дененің
қарапайым
қозғалыстарының
кине
-
тикалық
энергиясын
есептеу
өрнектер
i 
туралы
не
білесіз
? 
12. 
Қатты
дененің
айналмалы
қозғалысы
үшін
динамиканың
негізгі
теңдеуі
. 
Оның
мағынасы
неде
? 
 

 
247 
МАТЕРИАЛДАР

КЕДЕРГІСІ
 
 
15-
тарау
. 
НЕГІЗГІ

ҚАҒИДАЛАР
 
 
15.1. 
Бастапқы
 
ұғымдар
 
Материалдар
кедергісі
ілімі
Қайта
өрлеу
заманында
техниканың
, 
сауда
-
саттықтың
, 
теңізде
жүзудің
, 
əскери
істің
дамуы
кезеңінде
ірі
теңіз
кемелерін
, 
гидротехникалық
имараттарды
жəне
басқа
да
күрделі
конструкцияларды
құруға
қажетті
ғылыми
негіздеме
беру
қажет
-
тілігінен
туындады
. 
Осы
ілімнің
негізін
қалаушы
деп
италиян
ғалымы
Г
.
Галилей
(1564-1642) 
есептеледі
. 
Іс
жүзінде
, 
конструкциялардың
барлық
элементтері
сыртқы
күш
əсерінен
деформацияланады
, 
яғни
олар
пішіндерін
жəне
өлшемдерін
өзгертеді
, 
ал
кейбір
жағдайларда
конструкцияның
қирауына
əкелуі
мүмкін
. 
Денелердің
өлшемдері
мен
пішіндерінің
өзгеруін
дефор
-
мация
деп
атайды
. 
Ол
материалдың
атомдарының
арақашықтық
-
тарының
өзгеруі
мен
атом
блоктарының
орын
ауыстыруы
салдарынан
туындайды
. 
Материалдар
 
кедергісі
– 
машиналар
 
мен
 
имараттар
 
материалдарының
 
жəне
 
элементтерінің
 
беріктігі
 
жəне
 
деформациялануы
 
туралы
 
ілім
. 
Беріктік
 
деп
конструкция
материалының
жəне
оның
элементтерінің
сыртқы
күш
əсеріне
қирамай
қарсыласу
қабілетін
айтады
.
Материалдар
кедергісінде
конструкция
элементтерін
беріктікке
, 
қатаңдыққа
жəне

жүктеу/скачать 9,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: