С. Т. Дүзелбаев техникалық механика

138 
 
 
3-
есеп
. 
3-
суретте
механизм
тетігінің
көлденең
қимасы
көрсетілген
. 
Қиманың
центрлік
C
z
жəне
C
y
өстеріне
қатысты
екпін
моменттерін
анықтаңыз
. 
4-
есеп
.
Екі
қоставрдан
құрылған
қиманың
центрлік
екпін
моменттері
бірдей
болуы
үшін
, 
қоставрларды
қаңдай
арақашықтыққа
орналастыру
қажет
(4-
сурет
)? 

4-
сурет
5-
сурет
 
6-
есеп
.
Суретте
көрсетілген
қиманың
ауырлық
центрі
екпіннің
бас
өстерінің
центрлік
өстерге
қатысты
бағыты
мен
бас
екпін
момент
-
терінің
шамасы
неге
тең
(5-
сурет
)? 
Қайталау
 
сұрақтары
: 
1. 
Қандай
нүкте
берілген
дененің
ауырлық
центрі
деп
аталады
? 
Дененің
ауырлық
центрінің
координаттары
қалай
анықталады
? 
2-
сурет
3-
сурет

139 
2. 
Біртекті
денелердің
, 
жазық
фигуралардың
жəне
сызықтардың
ауырлық
центрінің
координаттары
қандай
формулалармен
анықталады
? 
3. 
Жазық
қиманың
геометриялық
сипатамалары
дегеніміз
не
? 
4. 
Статикалық
момент
деп
нені
айтамыз
жəне
оның
өлшем
бірлігі
қандай
? 
5. 
Центрлік
өске
қатысты
статикалық
момент
неге
тең
? 
6. 
Жазық
қиманың
ауырлық
центрінің
координаттарын
қандай
формуламен
анықтайды
? 
7. 
Қандай
қималардың
ауырлық
центрін
анықтағанда
, 
бір
координа
-
тын
есептеу
жеткілікті
болады
? 
8. 
Қандай
фигуралардың
ауырлық
центрін
есептемей
-
ақ
анықтауға
болады
? 
9. 
Қиманың
өстік
, 
өрістік
(
полярлық
) 
жəне
центрден
тепкіш
екпін
моменті
деп
нені
айтамыз
? 
10. 
Жазық
қиманың
екпін
моменттерінің
өлшем
бірліктері
қандай
? 
11. 
Өзара
перпендикуляр
екі
өске
қатысты
екпін
моменттерінің
қосындысы
неге
тең
? 
12. 
Қандай
екпін
моменттері
əрдайым
оң
таңбалы
? 
13. 
Центрден
тепкіш
екпін
моменті
қандай
фигуралар
үшін
жəне
қандай
өстерге
қатысты
нөлге
тең
? 
14. 
Центрден
тепкіш
екпін
моменті
координат
өстерін
90
0
бұрғаннан
қалай
өзгереді
? 
15. 
Тік
төртбұрыштың
жəне
теңбүйірлі
үшбұрыштың
центрлік
өстерге
қатысты
жəне
олардың
табандары
арқылы
өтетін
өстерге
қатысты
екпін
моменттері
неге
тең
? 
16. 
Дөңгелек
пен
сақинаның
центрлік
өстерге
қатысты
өстік
екпін
моменттері
неге
тең
? 
17. 
Параллель
өстерге
қатысты
екпін
моменттерінің
арасында
қандай
байланыстар
бар
? 

 
140 
ЕКІНШІ
 
БӨЛІМ
. 
КИНЕМАТИКА
 
 
 
7-
тарау
. 
НҮКТЕ
 
КИНЕМАТИКАСЫ
 
7.1. 
Кинематиканың
 
негізгі
 
түсініктері
 
мен
 
анықтамалары
 
 
Теориялық
механиканың
материялық
денелердің
қозғалысын
оларға
əсер
ететін
күштерге
тəуелсіз
зерттейтін
бөлімін
кинематика
 
деп
атайды
. 
Қозғалыстағы
нүктенің
кеңістікте
сызған
сызығын
нүктенің
траекториясы
 
деп
атайды
. 
Нүкте
қозғалысының
негізгі
геомет
-
риялық
сипаттамалары
оның
кеңістіктегі
орны
, 
жылдамдығы
жəне
үдеуі
болып
табылады
. 
Осы
зерттеулерде
денелердің
массасы
(
инерттілігі
) 
да
есепке
алынбайды
. 
Сондықтан
да
кинематиканы
қозғалыс
геометриясы
, 
кейде
оны
«
төрт
өлшемді
геометрия
» 
деп
те
атайды
. 
Өйткені
Ньютон
механикасында
, 
яғни
қазіргі
кезеңдегі
теориялық
механиканың
негізі
болып
саналатын
классикалық
механикада
материя
(
материялық
дене
) 
орын
ауыстыратын
кеңістіктің
қасиеттері
үш
өлшемді
евклидтік
кеңістіктің
аксиомалары
мен
теоремаларына
тəуелді
, 
ал
төртінші
өлшем
ретінде
дəл
кеңістік
сияқты
материяға
тəуелсіз
болады
, 
абсолютті
шама
–
уақыт
алынады
. 
Классикалық
механикада
материялық
дененің
(
бұдан
былай
қысқартылып
, 
дене
деп
қана
аталады
) 
уақытқа
байланысты
орын
ауыстыру
шапшаңдығы
немесе
жылдамдығы
жарықтың
таралу
жылдамдығынан
едəуір
кем
болғанда
ғана
осы
төрт
өлшем
дене
қозғалысын
зерттеуге
пайдаланылады
. 
Жоғарыда
айтылған
үш
өлшемді
біз
өмір
сүріп
отырған
кеңістікті
өрнектейтін
көп
координаттар
жүйесінен
(
декарттық
тікбұрышты
, 
полярлық
, 
цилиндрлік
, 
сфералық
) 
қарапайым
декарттық
, 
тікбұрышты
жүйесі
пайдаланылады
. 
Осы
координаттарды
анықтау
үшін
ұзындық
бірліктері
алынады
. 
Халықаралық
СИ
жүйесінде
ұзындықтың
өлшем
бірлігі
болып
метр
 
м
, 
уақыт
бірлігі
ретінде
секунд
 
с
алынады
. 
Уақыт
үздіксіз
оң
шама
болғандықтан
, 
баска
айнымалы
кинема
-
тикалық
сипаттамалардың
аргументі
болып
алынады
. 
Уақыттың

 
141 
саналуы
бастапқы
уақыт
кезінен


0

t
есептелетінін
əр
жағдайда
келісіп
алған
жөн
, 
өйткені
бастапқы
уақыт
кезі
– 
шартты
ұғым
. 
Іргелес
екі
уақыт
кезеңінің
айырымы
уақыт
 
аралығы
деп
аталады
, 
яғни
1
2
t
t
t



.
Санақ
 
жүйесі
. 
Механикалық
 
қозғалыс
. 
Абсолютті
 
жəне
 
салыстырмалы
 
қозғалыстар
. 
Салыстырмалы
бейнеге
бекітілген
координаттар
жүйесі
санақ
 
жүйесі
 
деп
аталады
. 
Кинематикада
санақ
жүйесі
ретінде
жердегі
салыстырмалы
бейнеге
(
үйлерге
, 
ағаштарға
жəне
басқа
денелерге
), 
ал
аспан
денелері
қозғалысын
зерттеуде
бастапқы
нүктесі
Күн
ортасына
бекітіліп
, 
өстері
қозғалмайтын
жұлдыздарға
бағытталған
декарттық
тікбұрышты
координаттар
жүйесі
алынады
. 
Дененің
кеңістіктегі
орны
уақытқа
байланысты
осы
алынған
санақ
жүйесіне
қарағанда
өзгеріп
тұрса
, 
онда
сол
жүйеге
қатысты
қозғалыста
, 
ал
орны
өзгермесе
, 
тыныштық
 
қалпында
болады
дейміз
. 
Іс
жүзінде
кез
келген
дененің
қозғалысы
тек
басқа
денемен
салыстырғанда
ғана
анықталатыны
белгілі
, 
яғни
координаттар
жүйесі
бекітілген
дене
абсолютті
«
қозғалыссыз
» 
деп
алынады
да
(
Жердің
өз
өсінен
айналуы
ескерілмейді
), 
мұндай
санақ
жүйесі
, 
тиісінше
, 
абсолютті
 
деп
аталады
. 
Ал
табиғатта
қозғалыссыз
денелер
болмай
-
тындықтан
, 
оған
бекітілген
координаттар
жүйесі
салыстырмалы
 
санақ
 
жүйесі
 
деп
аталады
. 
Жоғарыда
келтірілген
қозғалыс
анықтамасына
сəйкес
, 
абсолютті
санақ
жүйесіне
қатысты
қозғалыс
– 
абсолютті
 
қозғалыс
, 
ал
қозғалыста
болатын
санақ
жүйесіне
қатысты
қозғалыс
салыстыр
-
малы
 
қозғалыс
 
болып
саналады
. 
Кинематикада
қозғалыс
түрлерінің
(
механикалық
, 
физикалық
, 
химиялық
, 
биологиялық
) 
ең
қарапайым
түрі
болып
саналатын
механикалық
 
қозғалыс
зерттеледі
. 
Қорыта
айтқанда
, 
қозғалыс
материяның
тұрақты
атрибуты
: 
қозғалыссыз
материя
жоқ
, 
материясыз
қозғалыс
жоқ
. 
Механикалық
қозғалысқа
мысал
ретінде
əртүрлі
машиналар
, 
механизмдер
мен
қозғалтқыш
бөлшектері
, 
жердегі
көліктер
жəне
теңіз
кемелері
, 
ұшатын
аппараттар
, 
сұйық
пен
газ
, 
жер
қыртысы
, 
жердің
жасанды
серіктері
мен
аспан
денелерінің
қозғалысын
айтуға
болады
. 
Кез
келген
қатты
денені
материялық
нүктелер
жиынтығы
деп
алуға
болады
. 
Қозғалыстағы
дене
нүктелері
берілген
санақ
жүйесіне
қатысты
əртүрлі
қозғалуы
мүмкін
. 
Дененің
берілген
санақ
жүйесіне
қатысты

 
142 
қозғалысын
толық
анықтау
үшін
, 
оның
əрбір
нүктесінің
алынған
санақ
жүйесіне
қатысты
қозғалысын
білу
қажет
. 
Сондықтан
алдымен
нүкте
кинематикасының
негізгі
мəселелерін
шешіп
алған
соң
, 
қатты
дене
кинематикасын
зерттеуге
болады
. 

жүктеу/скачать 9,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: