С. Т. Дүзелбаев техникалық механика

 
256 
3) 
ығысу
– 
ығысу
деформациясына
, 
мысалы
, 
тойтармалар
, 
бұрандалар
, 
кілтектер
, 
пісірілген
қосылыстардың
жіктері
ұшырайды
. 
Материалдың
қирауына
жеткізетін
ығысу
деформациясын
кесілу
деп
атайды
; 
4) 
бұралу
– 
айналмалы
қозғалыста
қуатты
беруші
біліктер
бұралуға
жұмыс
жасайды
. 
Əдетте
, 
бұралу
деформациясымен
басқа
деформа
-
циялар
еріп
жүруі
мүмкін
, 
мысалы
, 
иілу
; 
5) 
иілу
– 
иілуге
арқалықтар
, 
өстер
, 
тісті
доңғалақтардың
тістері
жəне
т
.
б
. 
конструкция
элементтері
жұмыс
істейді
. 
Конструкция
элементтері
, 
өте
жиі
, 
бір
мезетте
бірнеше
негізгі
деформация
туындайтын
жүктемелер
əсеріне
ұшырайды
. 
15.4. 
Қию
 
əдісі
. 
Кернеу
 
Жоғарыда
айтылғандай
, 
сыртқы
күш
əсерінен
денелер
дефор
-
мацияланады
. 
Денелердің
атомнан
тұратыны
, 
ал
атомдар
өзара
атомдық
күшпен
байланысып
, 
тепе
-
теңдік
күйде
болатыны
физика
курсынан
мəлім
. 
Дене
деформацияланған
кезде
атомдардың
арақашықтығы
өзгереді
. 
Осының
салдарынан
атомдық
күш
қандай
да
бір
қосымша
əсерлесу
күшіне
– 
серпімді
күшке
өзгереді
. 
Қосымша
күш
атомдарды
алғашқы
күйіне
келтіруге
тырысады
. 
Бұл
атомдардың
қосымша
өзара
əсерлесу
күші
материалдар
кедергісі
ғылымында
ішкі
 
күш
 
деп
аталады
. 
Ол
конструкция
элементтерінің
сыртқы
күш
əсеріне
қарсыласу
қабілетін
көрсетеді
. 
Сонымен
, 
ішкі
күштің
өзгеру
мөлшері
сыртқы
күштің
өзгеру
мөлшерімен
тең
болғанда
ғана
, 
конструкция
элементтері
жұмыс
істеу
қабілеті
мен
тепе
-
теңдік
күйін
сақтай
алады
. 
Сыртқы
күштердің
ұлғаюымен
ішкі
күштердің
де
өсетіні
, 
əрине
, 
айқын
. 
Бірақ
ішкі
күштердің
шексіз
ұлғаюы
мүмкін
емес
, 
қандай
да
бір
мезетте
белгісіз
бір
нүктенің
төңірегінде
сыртқы
күштерді
теңестіре
алмауы
мүмкін
. 
Бұл
күштердің
өзара
теңсіздігі
конструкцияның
қирап
сынуына
немесе
орнықтылығын
жоғалтуына
əкеліп
соқтыратыны
мəлім
. 
Сондықтан
да
ішкі
күштің
шамасын
білмей
, 
машиналар
мен
конструкциялардың
беріктігін
бағалау
мүмкін
емес
. 
Ішкі
күштерді
табу
үшін
қию
 
əдісі
қолданылады
. 
Бұл
əдіс
«
Дене
тепе
-
теңдік
күйде
тұрса
, 
онда
оның
кез
келген
бөлігі
де
тепе
-
теңдік

 
257 
күйде
болады
» 
деген
механика
заңдылығына
негізделген
. 
Қию
əдісінің
маңызы
мынада
.
Стержень
пішінді
қандай
да
бір
денені
қарастырайық
. 
Оған
теңестірілген
жүйені
құратын
сыртқы
n
F
,
,
F
,
F

2
1
күштері
əсер
етсін
делік
(15.5, 
а
-
сурет
).
Бізді
қызықтыратын
білеудің
A
A

қимасын
қарастырайық
. 
Ол
үшін
дене
осы
қимада
A
A

жазықтығымен
қиылып
, 
сол
бөлігі
 
II
алынып
тасталған
деп
елестетейік
(15.5, 
b
-
сурет
). 
Егер
бүтін
дене
сыртқы
күш
əсерінен
тепе
-
теңдікте
болса
, 
онда
оның
əрбір
бөлігі
де
тепе
-
теңдікте
болады
. 
Бұл
жағдайда
əрбір
бөлікке
өздеріне
түсірілген
сыртқы
күштермен
қатар
A
A

қимасындағы
материал
бөлшектерінің
өзара
əсерінің
ішкі
күштері
де
əсер
етеді
деп
қарастыру
қажет
(15.5,
 
b
-
сурет
).
Осы
ішкі
күштер
қарастырылып
отырған
I
бөлікке
алып
тасталған
II
бөліктің
əсерін
көрсетеді
. 
Қимадағы
ішкі
күштер
үздіксіз
жайылып
, 
таралып
беріледі
. 
Жалпы
жағдайда
олардың
əсер
ету
бағыттары
мен
шамалары
белгісіз
, 
бірақ
кез
келген
сыртқы
күштер
жүйесі
сияқты
ішкі
күштер
жүйесін
де
бір
нүктеге
, 
атап
айтқанда
, 
қиманың
ауырлық
центріне
келтіруге
болады
. 
Нəтижесінде
R
бас
 
вектор
мен
M
бас
 
момент
алынады
(15.5,
 c
-
сурет
). 
15.5-
сурет
Бас
нүктесі
ауырлық
центрде
жататын
координат
жүйесін
тұрғызып
, 
бас
вектор
мен
бас
моментті
өстерге
жіктеп
, 
үш
күш
пен
үш
моменттен
тұратын
құраушыларын
аламыз
. 
Бұл
құраушы
күштер
мен
моменттер
білеудің
қимасындағы
ішкі
 
күш
 
факторлары
 
немесе
ішкі
 
күш
 
компоненттері
 
деп
аталады
(15.5, 
c
-
сурет
). 
Олардың
əрқайсысының
өз
аттары
бар
: 
N
көлденең
қимаға
перпендикуляр
бойлық
өс
бойымен
əсер
етеді
, 
сондықтан
ол
– 
бойлық
 
күш
; 
Oy
жəне
Oz
өстеріне
параллель
əсер
ететін
z
y
Q
Q
,
ішкі
күштері
– 
көлденең
 
немесе
жанама
 
күштер
; 
Oz
жəне
Oy
өстеріне
қатысты
y
z
M
,
M

 
258 
моменттері
– 
ию
 
моменттері
;
бойлық
өке
қатысты
T
моменті
– 
бұрау
 
моменті
. 
Дененің
оң
 
I
немесе
сол
 
II
бөліктеріне
түсірілген
ішкі
жəне
сыртқы
күштері
өзара
тепе
-
теңдік
күйде
болады
. 
Сондықтан
ішкі
күштерді
дененің
кез
келген
бөлігі
үшін
құрылған
тепе
-
теңдік
теңдеулерінен
анықтауға
болады
.
 
 
 




































,
0
;
0
;
0
;
0
;
0
;
0
I
e
z
z
z
I
e
z
z
z
I
e
y
y
y
I
e
y
y
y
I
e
x
k
x
I
e
x
x
F
M
M
M
F
Q
F
F
M
M
M
F
Q
F
F
M
M
M
F
N
F
(15.1) 
мұндағы

I
e
x
F
, 

I
e
y
F
, 

I
e
z
F
– 
стерженьнің
қарастырылып
отырған
бөлігіне
əсер
ететін
сыртқы
күштердің
, 
сəйкесінше
x, y, z
өстеріне
проекцияларының
алгебралық
қосындылары
; 
 
,

I
e
x
F
M
 
,

I
e
y
F
M
 

I
e
z
F
M
– 
стерженьнің
қарастырылып
отырған
бөлігіне
əсер
ететін
сыртқы
күштердің
, 
сəйкесінше
x, y, z
өстеріне
қатысты
моменттерінің
алгебралық
қосындылары
. 
Бірінші
бағанадағы
үш
теңдеуден
– 
y
z
z
Q
Q
N
,
,
ішкі
күштері
, 
ал
екінші
бағанадағы
үш
теңдеуден
z
y
k
M
M
M
,
,
ішкі
моменттері
анықталады
.
(15.1) 
теңдеулерінен
тұжырымдалатын
ішкі
күштерді
анықтаудың
ережелері
кейінірек
қарастырылады
. 
Дененің
оң
жəне
сол
бөліктерінің
көлденең
қима
ауданы
арқылы
бір
-
біріне
тигізетін
əсері
, 
яғни
ішкі
күштері
шамасы
жағынан
тең
, 
бағыты
жағынан
қарама
-
қарсы
. 
Сонымен
, 
ішкі
күш
əсерлерін
анықтау
үшін
мыналарды
орындау
қажет
: 
1) 
ішкі
күштер
ізделініп
отырған
қима
арқылы
жүргізілген
жазықтықпен
дене
кесіліп
, 
екіге
бөлінеді
; 
2) 
бөліктердің
бірі
алынып
тасталады
; 
3) 
қимаға
қалдырылған
бөлікке
əсер
ететін
сыртқы
күштерді
теңестіретін
ішкі
күштер
түсіріледі
, 
яғни
алып
тасталған
бөліктің
қалдырылған
бөлікке
əсері
ішкі
күштермен
көрсетіледі
; 

 
259 
4) 
қалдырылған
бөлікке
тұрғызылған
тепе
-
теңдік
теңдеулерінен
ішкі
күш
факторлары
анықталады
. 
Дербес
жағдайда
стерженьнің
көлденең
қимасы
мынадай
күйде
болуы
мүмкін
: 
1) 
тек
қана
бойлық
күш
N
əсер
етеді
. 
Мұндай
жағдайдағы
болатын
деформацияны
, 
егер
N
күші
қимадан
сыртқа
қарай
бағытталған
болса
, 
созылу
 
деп
, 
ал
N
күші
қимаға
қарай
бағытталған
болса
, 
онда
сығылу
деп
атайды
(15.6, 
а
-
сурет
); 
2) 
тек
қана
y
Q
немесе
z
Q
көлденең
күштері
əсер
етеді
(15.6, 
b
-
сурет
). 
Бұл
жағдайда

жүктеу/скачать 9,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: